تحلیل صنعت متانول
متانول پرکاربردترین محصول پتروشیمی است که از ترکیب متان و اکسیژن به‌دست می‌آید و در صنايع مختلف شيميايی، پتروشيميايی و انرژی كاربرد دارد. بیش از 30 درصد متانول تولیدی در دنیا در واحدهای MTO/MTP استفاده می‌شود. متانول در صنعت کاربردهای زیادی مانند اختلاط با بنزین جهت کاهش آلایندگی آن، تولید حلال، تولید رنگ، تولید ضدیخ و صنعت پلاستیک دارد. در این مقاله به تحلیل و بررسی صنعت متانول در ایران و جهان پرداخته شده است.
تاریخچه صنعت متانول در ایران و جهان
اولین واحد تولید متانول صنعتی توسط کمپانی ب‌آاس‌اف در سال 1923 ساخته شد. ب‌آاس‌اف (به آلمانی: BASF) یک ابرشرکت چندملیتی آلمانی است که اکنون بزرگترین شرکت صنایع شیمیایی جهان است. مقر اصلی این شرکت در لودویگسهافن آلمان قرار دارد.
تا سال 1369 ایران فاقد واحد تولید متانول بود و متانول موردنیاز کشور توسط کشتی وارد می‌شد. پس از انقلاب و در طول دوران جنگ تحمیلی، طراحی یک واحد متانول با ظرفیت 84،000 تن در سال در دستور کار شرکت ملی صنایع پتروشیمی قرار گرفت. محل آن به‌دلیل استفاده از امکانات مجتمع پتروشیمی شیراز و نزدیک بودن به واحدهای مصرف‌کننده متانول، در مجاورت این مجتمع تعیین شد. پس از مراحل مهندسی و نصب از اردیبهشت 1369 تولید خود را آغاز کرد و از خرداد همان سال به‌طور رسمی افتتاح شد.
وضعیت عرضه و تقاضای متانول در جهان
طبق گزارش منتشر شده از موسسه MMSA، در سال 2020 ظرفیت اسمی تولید متانول در جهان به بیش از 150 میلیون تن رسیده است. همچنین مصرف جهانی متانول در این سال بیش از 107 میلیون تن بوده است.
چین بزرگترین کشور تولیدکننده و مصرف‌کننده متانول در دنیا است. تولید متانول در چین 36 میلیون تن و مصرف آن 48 میلیون تن در سال است. درنتیجه کشور چین سالیانه حدود 12 میلیون تن کسری متانول دارد.
در حال حاضر اندازه بازار این صنعت با متانول 300 دلاری حدود 33 میلیارد دلار است. در ادامه نمودار بزرگترین تولیدکنندگان متانول در جهان بر اساس میزان تولید (میلیون تن) هر یک قابل مشاهده است.
شرکت متانکس یک شرکت کانادایی با ظرفیت تولید بیش از 7 میلیون تن بزرگترین تولیدکننده متانول در دنیا است.
روند مصرف و تقاضای متانول در جهان
متانول در صنایعی مانند فرمالدهید، استیک‌اسید، متیل متاکریلات، متیل‌آمین‌ها و… مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه روند مصرف جهانی متانول در هر یک از صنایع از سال 2016 تا 2020 طبق گزارش موسسه MMSA و همچنین پیش‌بینی تقاضا در سال 2021 آمده است.
همانطور که در جدول فوق مشاهده می‌شود تا پیش از سال 2020 تولید فرمالدهید بیشترین سهم را در بین مصارف متانول داشته است. اما در سال‌های اخیر با افزایش واحدهای MTO/MTP مصرف متانول به‌عنوان خوراک واحدهای تولید الفین افزایش پیدا کرده است و جای فرمالدهید را در صدر جدول مصارف متانول گرفته است. همچنین طبق جدول فوق تقاضای متانول سالیانه به‌طور میانگین 5 درصد رشد داشته است. سایر مصارف متانول به تفکیک درصد حجمی در سال 2020 مطابق نمودار زیر است:
زنجیره تولید متانول
خوراک واحد سنتز متانول، گاز سنتز تولیدی در بخش ریفرمینگ است. گاز سنتز به یکی از روش‌های ریفر مینگ بخار، ریفر مینگ اتو ترمال، فرآیند ترکیبی ریفر مینگ بخار و ریفر مینگ اتو ترمال تولید می‌شود.
همچنین انتخاب نوع تکنولوژی تولید گاز سنتز به مقیاس عملیاتی بستگی دارد. برای ظرفیت‌های زیر 1500 تن در روز روش ریفرمینگ بخار ارزان‌تر است. در حالی که برای ظرفیت‌های بین 1500 تا 6000 تن در روز فرآیند ریفرمینگ ترکیبی و برای ظرفیت‌های بالای 6000 تن روش Auto Thermal (ATR) ارزان‌تر است.
رسیدن به گاز سنتز از روش‌های مختلفی امکان‌پذیر است:
پرکاربردترین این روش‌ها استفاده از گاز طبیعی یا ذغال‌سنگ است. حدود 60 درصد متانول تولیدی در جهان از گاز طبیعی و حدود 30 درصد نیز از زغال سنگ به دست می‌آید. در برخی کشورها نظیر چین متانول را از ذغال‌سنگ به دست می‌آورند. در این روش از لحاظ نسبت خوراک و محصول، به ازای هر 1/6 تن ذغال مصرفی، یک تن متانول تولید می‌شود. اما در ایران به دلیل وجود گاز طبیعی ارزان، این ماده مهم‌ترین خوراک متانول‌سازها است. طبیعی است که بهای تمام شده متانول تولیدی در هر یک از این روش‌ها متفاوت باشد.
به دلیل اینکه خوراک برخی متانول‌سازان ذغال‌سنگ است، بین نرخ جهانی متانول و ذغال‌سنگ همبستگی مستقیم وجود دارد؛ زیرا اگر زغال‌سنگ رشد کند، برخی متانول‌سازان فعالیت خود را متوقف می‌کنند و در نتیجه عرضه متانول کاهش و نرخ آن رشد می‌کند.
نرخ‌گذاری گاز طبیعی به‌عنوان خوراک بر اساس ابلاغیه وزارت نفت از سال 1395 تا 1405 طبق فرمول زیر انجام می‌شود: (معدل مذکور هر 6 ماه محاسبه می‌شود.)
تولید متانول در خاورمیانه
طبق گزارش مرکز مطالعات اقتصادی آمریکا، تا سال 2022 میلادی کشورهای خاورمیانه و کشورهای آمریکای جنوبی بزرگترین صادرکنندگان متانول در دنیا خواهند بود و 70 درصد از صادرات دنیا به این کشورها اختصاص خواهد داشت. اکنون نیز خاورمیانه به دلیل برخورداری از گاز طبیعی فراوان و ارزان، از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان متانول در جهان است.
در ایران تقاضای متانول پایین و مصرف داخلی متانول حدود 700 هزار تن است. حجم زیادی از متانول تولیدی ایران صادر می‌شود. بیشترین میزان صادرات ایران به کشور چین است. طبق نشريه IHS سهم توليد متانول ايران در خاورميانه طبق نمودار زیر 51% است.
شرکت‌های فعال صنعت متانول در ایران
ظرفيت توليد متانول ايران ١٢ ميليون تن است كه ٩/٧ درصد كل ظرفيت اسمی، ١١ درصد توليد و ٨/٤٢ درصد تجارت متانول جهان را پوشش می‌دهد. شركت پتروشيمی زاگرس توانايی توليد نزدیک به ٥/٢٧ درصد متانول ايران و ٨/١١ درصد تجارت جهانی متانول را دارد و بين شركت‌های فعال کشور در اين صنعت در رده اول قرار دارد.
در جدول زیر شرکت‌های فعال در صنعت متانول در ایران و ظرفیت تولید، میزان تولید در سال 99 و نسبت صادرات به فروش هر یک نشان داده شده است. در این جدول ارزش بازار به تاریخ 1400٫05٫24 می‌باشد.
80 درصد از ظرفیت اسمی تولید متانول در ایران (حدود 12 میلیون تن)، تولید می‌شود. این میزان تولید با طرح‌های در دست اجرا به بیش از 30 میلیون تن خواهد رسید. طرح‌های در دست اجرای متانول طبق گزارش منتشر شده شرکت ملی صنایع پتروشیمی (www.nipc.ir) به شرح جدول زیر است.
در ادامه بطور مختصر به تحلیل و بررسی هر یک از شرکت‌های فعال در صنعت متانول در ایران پرداخته شده است.
پتروشیمی زاگرس (بندر عسلویه)
فاز اول شرکت پتروشیمی زاگرس از سال ۱۳۸۰ آغاز و با ظرفیت سالانه یک میلیون و ششصد و پنجاه هزار تن متانول گرید AA در سال ۱۳۸۵ پایان یافت. با خاتمه عملیات اجرای فاز دوم در سال ۱۳۸۸، شرکت پتروشیمی زاگرس با ظرفیت تولید سالانه سه میلیون و سیصد هزار تن در زمره پنج شرکت بزرگ تولیدکننده این محصول در دنیا قرار گرفت.
صادرات این شرکت به کشورهای چین و هند است. همچنین مواد متان به عنوان ماده اولیه این شرکت از پارس جنوبی و اکسیژن نیز از شرکت مبین تامین می‌شود. پتروشیمی زاگرس به ازای هر تن متانول تولیدی خود 900 مترمکعب متان مصرف می‌کند. از سهامداران عمده این شرکت می‌توان به شرکت‌های پارسان و پتروشیمی تابان فردا اشاره کرد.
پتروشیمی فن‌آوران (بندر ماهشهر)
پتروشیمی فن‌آوران در سال 1377 تاسیس شد. فعالیت این شركت در زمینه ساخت، راه‌اندازی و بهره‌برداری واحدهای متانول، اسیداستیك و منواكسید كربن است. از مشتریان عمده این شرکت می‌توان به پتروشیمی بندر امام، شگویا و شیمی‌بافت اشاره کرد.
این شرکت متان را به عنوان مواد اولیه از شرکت ملی گاز و کربن دی‌اکسید را از شرکت مارون تامین می‌کند. شرکت پتروشیمی فن‌آوران برای تولید هر تن متانول و مونوکسید کربن، 725 مترمکعب متان مصرف می‌کند. تاپیکو، صندوق بازنشستگی کشوری و پتروشیمی تابان فردا از سهامداران عمده این شرکت هستند.
← می‌توانید برای آشنایی بیشتر با این شرکت تحلیل شفن را بخوانید.
شرکت پتروشیمی فن‌آوران طرح توسعه پتروالفین فناوران که واحد MTO می‌باشد را در دست اجرا دارد که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 1403 به بهره‌برداری رسد.
پتروشیمی خارک (جزیره خارک)
شركت پتروشيمی خارك در ابتدا تحت عنوان شركت سهامی شيميايی خارك به منظور بازيافت پروپان، بوتان، نفتا و گوگرد از گازهای استحصالی چاه‌های حوزه نفتی فلات قاره ايران با مشاركت پنجاه–پنجاه بين شركت ملی صنايع پتروشيمی و شركت آمريكايی AMOCO در سال 1344 تاسيس و در سال 1348 به بهره‌برداری رسيد. در سال 1378 واحد متانول این شرکت به بهره‌برداری رسید. چین و هند از مشتریان عمده صادراتی این شرکت هستند. پتروشیمی خارک مواد اولیه خود را (گاز ترش) از شرکت نفت فلات قاره تامین و 1050 متر مکعب از این گاز را به ازای هر تن محصول مصرف می‌کند. پتروشیمی تابان فردا، تاپیکو و صندوق بازنشستگی کشوری از سهامداران عمده این شرکت هستند.
این شرکت اجرای فاز دوم متانول با ظرفیت 1.400.000 تن را در طرح‌های توسعه‌ای خود دارد. بهره‌برداری از این طرح پایان سال 1402 پیش‌بینی شده است.
پتروشیمی شیراز (شیراز)
شركت پتروشيمی شيراز بعنوان اولين واحد توليدی صنايع پتروشيمی ايران در سال 1342 به منظور توليد کودهای شيميايی ازته شروع به فعاليت کرد.
محصولات این شرکت از طریق سازمان حمایت کشاورزی، شفارس (محصولات اوره و متانول) و سازمان صنایع دفاع (محصولات نیترات آمونیوم) بفروش می‌رسد. صادرات این شرکت نیز به کشور هند می‌باشد. متان مصرفی شیراز از شرکت ملی گاز ایران تامین می‌شود که به ازای هر تن محصول 380 متر مکعب از این ماده مصرف می‌شود. از سهامداران عمده این شرکت می‌توان به شرکت‌های پارسان و مدبران اقتصاد اشاره کرد.
