تامین مالی مبتنی بر بدهی چیست؟ بررسی ابزارها و مزایا و معایب آن
تامین مالی مبتنی بر بدهی فرایندی است که در آن منابع مالی بنگاه‌ها از طریق قرض گرفتن از سرمایه‌گذارانی غیر از سهامداران شرکت جذب می‌شود. اخذ وام بانکی یکی از نمونه‌های سنتی این روش است. با این حال، شرکت‌ها می‌توانند به‌جای استفاده از واسطه‌های مالی مانند بانک، با انتشار اوراق بدهی به طور مستقیم از بازارهای مالی منابع مورد نیاز خود را تامین کنند. سرمایه‌گذاران در این روش مانند وام‌دهندگان عمل می‌کنند. آن‌ها در ازای تامین مالی مبتنی بر بدهی، اصل سرمایه و بهره آن را در سررسیدهای مشخص دریافت می‌کنند. در ادامه این مقاله، به بررسی تامین مالی مبتنی بر بدهی، ابزارها، مزایا و معایب پرداخته شده است.
- مقاله پیشنهادی: تامین مالی چیست؟
انواع ابزارهای تامین مالی مبتنی بر بدهی در بازار سرمایه
بازار سرمایه ابزارهای متنوعی را برای تامین مالی از طریق بدهی فراهم می‌کند. هر کدام از این ابزارها بر اساس شرایط و نیازهای شرکت‌ها کاربرد دارند. به طور کلی رایج‌ترین این ابزارها در بازار سرمایه شامل اوراق صکوک و اوراق مشارکت هستند که در ادامه هر یک شرح داده می‌شود.
بررسی اوراق صکوک به عنوان ابزار تامین مالی مبتنی بر بدهی
اوراق صکوک ابزارهای مالی اسلامی هستند که مبتنی بر یک دارایی فیزیکی منتشر می‌شوند و برای تامین مالی مبتنی بر بدهی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این اوراق جایگزین اوراق قرضه به حساب می‌آیند. دارندگان صکوک به‌صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن می‌شوند. در ادامه انواع این اوراق شرح داده می‌شود.
صکوک اجاره: در این روش، شرکت نیازمند منابع مالی، بخشی از دارایی‌های قابل اجاره خود را به‌صورت صوری به یک نهاد واسط می‌فروشد. سپس همان دارایی را از نهاد واسط اجاره می‌کند. نهاد واسط با انتشار اوراق صکوک اجاره و فروش آن به سرمایه‌گذاران، وجوه لازم برای خرید آن دارایی‌ها را فراهم می‌کند. این فرآیند به شرکت امکان می‌دهد که دارایی‌های با نقدینگی پایین را به وجه نقد تبدیل کند و نقدینگی خود را افزایش دهد. شرکت با ایجاد یک تعهد (پرداخت اجاره‌بها)، منابع مالی مورد نیاز خود را از طریق ایجاد بدهی تامین می‌کند و دارندگان اوراق نیز از مبالغ اجاره‌بها منتفع می‌شوند.
صکوک مرابحه: دارندگان اوراق صکوک مرابحه به‌صورت مشاع، مالک دارایی موضوع قرارداد مرابحه می‌شوند. این ابزار به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از طریق فروش یک دارایی مشخص به سرمایه‌گذاران و تعهد به بازخرید آن در آینده با قیمتی بالاتر، منابع مالی جذب کنند. تفاوت قیمت خرید و فروش، سود ثابتی را برای سرمایه‌گذاران تشکیل می‌دهد. برای شرکت نیز این معامله نوعی بدهی با سود ثابت ایجاد می‌کند. در قرارداد مرابحه، سرمایه‌گذار باید از قیمت تمام‌شده کالا و نرخ سود آن اطلاع دقیق داشته باشد.
صکوک مضاربه: مضاربه به معنای مشارکت در سود حاصل از یک فعالیت اقتصادی است. در این روش، یک نهاد واسط اوراق مضاربه را منتشر می‌کند و سرمایه‌گذار با خرید این اوراق، سرمایه لازم را در اختیار شرکت قرار می‌دهد. این روش برای شرکت بدهی ایجاد می‌کند که بازپرداخت آن به شکل تقسیم سود انجام می‌شود. شرکت از این طریق سرمایه مورد نیاز خود را قرض می‌گیرد و در مقابل، تعهد می‌کند که سرمایه‌گذاران را در سود فعالیت‌های خود سهیم کند. به این ترتیب، شرکت بدون نیاز به افزایش سرمایه و ورود شریک جدید، منابع مالی لازم برای پروژه‌های خود را تامین می‌کند.
پیشنهاد می‌شود برای آشنایی بیشتر با اوراق صکوک و انواع آن، مقاله اوراق صکوک چیست؟ مطالعه شود.
نحوه استفاده از اوراق مشارکت در تامین مالی مبتنی بر بدهی
اوراق مشارکت، اوراق بهاداری هستند که برای تامین مالی طرح‌های توسعه و نوسازی شرکت‌ها منتشر می‌شوند. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در منافع طرح سهیم می‌شوند. این اوراق می‌توانند قابل تبدیل به سهام شرکت ناشر یا قابل تعویض با سهام شرکت‌های دیگر باشند. معمولا درصد سود این اوراق از سود بانکی بالاتر است و پرداخت آن توسط موسسات مالی معتبر تضمین می‌شود.
سایر ابزارهای رایج در تامین مالی مبتنی بر بدهی
علاوه بر ابزارهای اصلی که بررسی شد، بازار بدهی شامل اوراق متنوع دیگری نیز است. این ابزارها به شرکت‌ها امکان می‌دهند تا متناسب با نیازهای خود، روش مناسبی را برای تامین مالی انتخاب کنند.
اوراق منفعت: اوراق منفعت، گواهی حق استفاده از خدمات یا منافع یک دارایی در آینده است. سرمایه‌گذار با پرداخت مبلغی مشخص، این اوراق را خریداری می‌کند و در زمان سررسید، می‌تواند از محصول یا منافع آن دارایی استفاده کند. برای مثال، یک سرمایه‌گذار می‌تواند با خرید اوراق منفعت یک هتل، حق اقامت در آن را برای تاریخ معینی به دست آورد. این روش به شرکت‌ها کمک می‌کند تا با پیش‌فروش خدمات یا منافع دارایی‌های خود، نقدینگی مورد نیازشان را تامین کنند.
اوراق سلف موازی استاندارد: این اوراق یکی دیگر از ابزارهای تامین مالی مبتنی بر بدهی در بازار سرمایه است. در قرارداد سلف، شرکت تولیدکننده (عرضه‌کننده) بخشی از محصول آینده خود را در ازای دریافت وجه نقد، پیش‌فروش می‌کند. اوراق سلف موازی استاندارد این امکان را فراهم می‌کند که قرارداد سلف در بازار بورس به‌صورت استاندارد و قابل معامله برای عموم سرمایه‌گذاران منتشر شود. این روش به شرکت‌ها، به‌ویژه شرکت‌های تولیدی، کمک می‌کند تا سرمایه در گردش مورد نیاز خود را پیش از تولید و فروش محصول تامین کنند.
اوراق اختیار فروش تبعی: این اوراق ابزاری برای مدیریت ریسک و بیمه کردن سهام است، اما می‌تواند در فرآیند تامین مالی نیز نقش داشته باشد. اوراق اختیار فروش تبعی معمولا همراه با عرضه اولیه سهام یک شرکت منتشر می‌شود. این اوراق به خریداران سهام این اطمینان را می‌دهد که در سررسید مشخص، می‌توانند سهام خود را با یک قیمت حداقلی تضمین‌شده به فروش برسانند. این تضمین، ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد و سرمایه‌گذاران را برای خرید سهام و در نتیجه تامین مالی شرکت، ترغیب می‌کند.
مقایسه سهم بازار سرمایه و بازار پول از تامین مالی مبتنی بر بدهی
در ایران، تامین مالی مبتنی بر بدهی عمدتا از دو مسیر اصلی، یعنی بازار پول (سیستم بانکی) و بازار سرمایه (انتشار اوراق بدهی)، انجام می‌شود. با این حال، تفاوت چشمگیری در سهم هر یک از این بازارها وجود دارد. سهم تامین مالی از طریق انتشار اوراق بدهی در بازار سرمایه نسبت به تسهیلات پرداختی بانک‌ها بسیار کمتر است. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته مانند ایالات متحده آمریکا، سهم بازار سرمایه از تامین مالی به بیش از ۷۰ درصد می‌رسد.
نکته مهم دیگر، ترکیب اوراق منتشرشده در بازار سرمایه است. بخش بزرگی از این تامین مالی توسط دولت انجام می‌شود و سهم شرکت‌های خصوصی بسیار اندک است. یکی از دلایل اصلی این عدم توازن، تفاوت در فرآیندهای اجرایی این دو بازار است. فرآیندهای تامین مالی از طریق بازار پول (بانک‌ها) بسیار روان‌تر و ساده‌تر انجام می‌شود. این در حالی است که تامین مالی از طریق بازار سرمایه معمولا فرآیندی زمان‌بر و پرهزینه است. به همین دلیل، بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی ترجیح می‌دهند منابع مالی مورد نیاز خود را از طریق تسهیلات بانکی تامین کنند.
کارشناسان معتقدند که بسیاری از شرکت‌ها با روش‌های تامین مالی از طریق بازار سرمایه آشنایی کمی دارند و لازم است فرهنگ‌سازی مناسبی در این زمینه انجام شود. برای افزایش استقبال شرکت‌ها از بازار بدهی، باید زیرساخت‌های لازم برای ساده‌سازی و کوتاه‌تر کردن فرآیندهای آن ایجاد شود تا این روش به گزینه‌ای جذاب‌تر برای بنگاه‌های اقتصادی تبدیل شود.
مزایای تامین مالی مبتنی بر بدهی
این روش تامین مالی مزایای متعددی برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند. در بخش زیر به بررسی مزایای تامین مالی بر اساس روش‌های مبتنی بر بدهی پرداخته شده است.
- در تامین مالی مبتنی بر بدهی، سهامداران مالکیت و کنترل خود را بر شرکت از دست نمی‌دهند، زیرا تامین‌کننده سرمایه در مدیریت شرکت دخالتی ندارد.
- در تامین مالی مبتنی بر بدهی، هزینه‌های مربوط به سود وام قبل از محاسبه مالیات از درآمد شرکت کسر می‌شود. این امر میزان مالیات پرداختی شرکت را کاهش می‌دهد.
- از آنجا که اوراق بدهی مورد استفاده در تامین مالی مبتنی بر بدهی مانند صکوک دارای پشتوانه دارایی فیزیکی هستند، ریسک کمتری دارند. این ویژگی هزینه تامین مالی را نیز برای شرکت کاهش می‌دهد.
- این روش به شرکت‌ها امکان می‌دهد دارایی‌های با نقدینگی پایین را از ترازنامه خارج کرده و وجوه نقد جایگزین آن کنند.
- شرکت‌ها می‌توانند از طریق تامین مالی مبتنی بر بدهی منابع مالی قابل توجهی را برای دوره‌های زمانی بلندمدت تامین کنند.
معایب و چالش‌های تامین مالی مبتنی بر بدهی
با وجود مزایای فراوان، این روش با محدودیت‌ها و چالش‌هایی نیز همراه است.
- در تامین مالی مبتنی بر بدهی اگر شرکت برای بازپرداخت اقساط وام نقدینگی کافی نداشته باشد، با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. این مشکل زمانی که مبالغ تامین مالی بالا است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
- متقاعد کردن اعتباردهندگان برای اعطای وام و تامین مالی، فرآیندی دشوار و زمان‌بر است.
- برای تضمین بازپرداخت بدهی، شرکت باید وثیقه‌های معتبر و کافی را به رهن بگذارد.
جمع‌بندی
تامین مالی مبتنی بر بدهی یک روش کارآمد برای جذب سرمایه است که به شرکت‌ها اجازه می‌دهد بدون از دست دادن مالکیت، پروژه‌های خود را توسعه دهند. این روش مزایایی مانند ایجاد سپر مالیاتی و کاهش هزینه‌های تامین مالی را به همراه دارد اما با چالش‌هایی نظیر الزام به بازپرداخت منظم و فرآیندهای پیچیده مواجه است. با وجود مشکلات موجود، بسیاری از شرکت‌ها این روش را به دلیل روان بودن آن ترجیح می‌دهند. برای افزایش استقبال شرکت‌ها از بازار سرمایه، لازم است زیرساخت‌های لازم برای ساده‌سازی و کوتاه‌تر کردن فرآیندهای آن ایجاد شود.
