بازار پول چیست؟
بازار پول به عنوان یکی از انواع بازارهای مالی جهت تامین مالی در کوتاه مدت ایجاد شده است. در این بازار اوراقی که سررسید کمتر از یکسال دارد و از میزان نقدشوندگی بالایی برخوردار است، مورد معامله قرار می‌گیرد. در ادامه به تشریح دقیق‌تر این بازار و ابزارهای آن پرداخته شده است.
بازار پول به زبان ساده
برای تشریح ساده‌تر بازار پول، فرض کنید فردی با 200 میلیون تومان قصد سرمایه‌گذاری دارد. این فرد بنا به دلایلی زمان محدودی (مثلا کمتر از یکسال) برای سرمایه‌گذاری دارد. از طرفی این فرد قابلیت ریسک‌پذیری بسیار کمی دارد. بنابراین فرد مذکور برای کسب بازدهی باید بازاری را انتخاب کند که در بازه زمانی مورد نظر سود نسبتا مطلوب و مطمئنی داشته باشد. در این حالت سرمایه‌گذاری در بازارهایی همچون سهام، هرچند قابلیت نقدشوندگی دارد اما برای برخورداری از بازدهی مطلوب زمان بیشتر از یکسال برای آن در نظر گرفته می‌شود.
به همین منظور بازار پول به کمک این فرد آمده و از طریق ابزارهای موجود در این بازار نیاز فرد مرتفع خواهد شد. همچنین شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی برای تامین مالی در زمان کوتاه‌تر امکان استفاده از بازار پول را دارند. بنابراین این بازار هم برای سرمایه‌گذاران به عنوان وام‌دهنده و هم برای شرکت‌ها یا بنگاه‌های اقتصادی به عنوان دریافت‌کنندگان وام کم‌ریسک و با قابلیت نقدشوندگی بالاتر در زمان کوتاه‌تر است.
تعریف تئوریک بازار پول
بازار پول یکی از انواع بازارهای مالی است که در آن دارایی‌هایی به پول با قابلیت نقدشوندگی در زمان کمتر از یکسال دادوستد می‌شوند. این بازار با کمترین میزان ریسک، در زمان کوتاه‌تر و ارزش اسمی بیشتر بازدهی نسبتا مطلوب اما تضمین‌شده برای افراد به همراه دارد.
تفاوت بازار پول و بازار سرمایه
بازار پول و بازار سرمایه از جهت ماهیت با یکدیگر متفاوتند. عمده کاربرد بازار پول، وام‌دهی در کوتاه مدت است، اما در بازار سرمایه علاوه بر بدهی، بحث مالکیت یا همان حقوق صاحبان سهام مطرح است.
امکان نقدشوندگی در بازار پول عمدتا بالاست، اما در بازار سرمایه میزان نقدشوندگی درجات متفاوتی دارد. از طرفی میزان ریسک بازار پول بسیار کمتر از بازار سرمایه است. از آن‌جا که ریسک سرمایه‌گذاری در بازار پول کم است، در نتیجه میزان بازدهی آن نیز به مراتب کمتر از بازار سرمایه خواهد بود، چرا که در تعاریف اقتصادی بازدهی بیشتر در ازای پذیرش ریسک بیشتر است. یکی دیگر از تفاوت‌های بازار پول و بازار سرمایه در این است که در اولی مالکیت دارایی تنها تا زمان سررسید با دریافت‌کننده است، در حالی که در بازار سرمایه مالکیت دارایی تا زمانی که فرد تصمیم به واگذاری دارایی ندارد، با فرد دریافت کننده یا خریدار است.
ابزارهای بازار پول کدامند؟
همان‌طور که گفته شد، بازار پول دارای ابزارهای متنوعی است که این ابزارها امکان سرمایه‌گذاری برای افراد و در مقابل تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی را در زمان کوتاه‌تر فراهم می‌کند. ا جمله ابزارهای مهم بازار پول می‌توان به اسناد خزانه دولتی، اوراق تجاری، گواهی سپرده و پذیرش بانکی اشاره کرد که در ادامه به بررسی هر کدام پرداخته شده است:
اسناد خزانه
یکی از ابزارهای بازار پول اسناد خزانه است که امکان خرید و فروش آن در بازار سرمایه برای عموم مردم میسر است. در واقع دولت به ضمانت وزارت اقتصاد و دارایی، یکسری اوراق یا اسناد که اصطلاحا «اخزا» نامیده می‌شود، برای تسویه بدهی به پیمانکاران غیردولتی خود با قیمت کمتر از ارزش اسمی و سررسید 3 ماهه، 6 ماهه و یکساله واگذار می‌کند. پیمانکاران می‌توانند تا پایان سررسید این اسناد را نزد خود نگهداری کنند و یا در بازار ابزارهای نوین فرابورس آن را زودتر از سررسید به فروش برسانند. قیمت بازاری این اسناد در فرابورس به دو عامل زمان سررسید و نرخ بازده مورد انتظار بستگی دارد.
از مهم‌ترین مزایای انتشار اسناد خزانه به پرداخت بدهی‌های دولت، انتفاع از سود بدون ریسک برای سرمایه‌گذاران، کنترل نقدینگی کشور توسط بانک مرکزی و … اشاره کرد. این اسناد در سایر کشورها به عنوان ابزاری مهم برای تامین مالی دولت‌ها تلقی می‌شود. عمده تفاوت انتشار این اسناد در ایران با سایر کشورها در تعیین نرخ واگذاری یا فروش آن است. در سایر کشورها این اسناد به منظور تامین مالی دولت‌ها به دنبال کسری بودجه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این حالت این اسناد با قیمت کمتر از ارزش اسمی فروخته و در زمان سررسید با همان قیمت اسمی از سوی دولت خریداری می‌شود. اما به علت مشکلات فقهی و شرعی، در کشور ایران این اسناد به منظور تسویه بدهی با نرخی کمتر از ارزش اسمی اما محدود (حدود 20-30 درصد) به بدهکاران واگذار می‌شود.
اوراق تجاری
اوراق تجاری شباهت‌هایی با اسناد خزانه دارد. به این صورت که هردو برای پرداخت بدهی و تامین مالی منتشر می‌شوند و با نرخ کمتر از ارزش اسمی به طلبکاران واگذار می‌شود. اما تفاوت این اوراق با اسناد خزانه این است که این اوراق توسط شرکت‌های تجاری معتبر (غیردولتی) جهت تامین مالی در بازه زمانی کوتاه منتشر می‌شود. این اوراق ضمانت معتبر و پشتوانه همچون اسناد خزانه ندارد. البته لازم به توضیح است که انتشار این اوراق برای شرکت‌هایی امکان‌پذیر است که از سوی یک بانک پشتیبانی شود. بنابراین شرکت منتشرکننده اوراق باید مورد تایید بانک مورد نظر باشد. سررسید این اوراق عمدتا کمتر از 270 روز است. از جمله اوراق تجاری به سفته، چک، برات و گواهی سپرده می‌توان اشاره کرد.
گواهی سپرده (Certificate Of Deposit)
این گواهی نوعی اوراق بهادار است که به منظور تامین مالی شرکت‌ها با نرخ سود ثابت به صورت دوره‌ای و با سررسید مشخص (کمتر از یکسال) منتشر می‌شود. گواهی سپرده به دو دسته گواهی عام و خاص تقسیم می‌شود. در این حالت شرکت‌هایی که نیاز به تامین مالی در زمان کوتاه را دارند، نسبت به افتتاح سپرده در بانک جهت انتشار گواهی سپرده اقدام می‌کنند. بانک نیز در ازای این سپرده، گواهی یا اوراقی منتشر می‌کند که تحت عنوان سپرده عام یا خاص خواهد بود.
تفاوت اوراق گواهی سپرده عام و خاص در این است که اوراق سپرده خاص برای پروژه‌های تولیدی یا ساختمانی و … که سودآور و مشخص است و افتتاح‌کننده سپرده موظف است پس از ارائه طرح توجیهی به بانک‌ها مجوز انتشار این اوراق را از بانک مرکزی اخذ کند و شرایط مخصوص به خود را دارد اما اوراق عام برای تامین مالی طرح‌های خود بانک یا سایر شرکت‌ها منتشر می‌شود. بنابراین این گواهی سپرده حتما تحت عنوان عام یا خاص منتشر می‌شود. همان‌طور که گفته شد، خریداران این اوراق به صورت دوره‌ای (ماهانه) امکان دریافت سود را دارند.
گواهی پذیرش بانکی (banker’s acceptance)
این ابزار یکی از قدیمی‌ترین ابزار بازار پول است. اگر بخواهیم به زبان ساده‌تر گواهی پذیرش بانکی را تشریح کنیم، فرض کنید شرکتی داخلی قصد خرید از یک شرکت داخلی دیگر یا حتی یک شرکت خارجی را دارد. شرکت داخلی و یا خارجی فروشنده به علت آن‌که شناختی نسبت به شرکت خریدار ندارد، تمایل دارد که تمام مبلغ معامله را به صورت نقدی دریافت کند. شرکت خریدار امکان پرداخت نقدی در زمان مشخص شده را ندارد. در این حالت این شرکت از طریق یک بانک که شرکت خریدار آن را تایید کند، یکسری حواله، گواهی یا اوراق به ضمانت بانک تحت عنوان پذیرش بانکی دریافت و به شرکت خریدار ارائه می‌دهد.
بر اساس این حواله خریدار موظف است که در زمان مشخص شده، وجه دریافت کالا را به فروشنده پرداخت کند. در این حالت تامین مالی از سوی بانک صورت نمی‌گیرد اما بانک برای این گواهی کارمزد دریافت می‌کند. البته این در شرایطی است که خریدار به تعهدات خود پایبند باشد. در غیر اینصورت در موعد پرداخت بانک موطف است هزینه خرید را به فروشنده بپردازد. بنابراین اعتبارسنجی این شرکت‌ها یا افراد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
مزایا و معایب بازار پول
همان‌طور که ذکر شد بازار پول برای تامین مالی در زمان کوتاه (کمتر از یکسال) است، بنابراین افرادی که قصد سرمایه‌گذاری در مدت زمان کوتاه و یا شرکت‌هایی که قصد تامین مالی برای بازه زمانی کوتاه‌تر را دارند، از بازار پول استفاده می‌کنند. از مزایای مهم بازار پول، کم ریسک بودن آن برای سرمایه‌گذاری است. البته با این ریسک کم امکان دریافت بازدهی بیشتر وجود ندارد. از جمله دیگر مزایای این بازار، ارزش اسمی بالای آن است. علت این امر نزدیک بودن دارایی‌های مورد معامله به پول نقد است. از جمله معایب این بازار به ویژه در کشوری همچون ایران این است که بازدهی ابزارهای بازار پول نرخ تورم را پوشش نمی‌دهد. بنابراین سهم ابزارهای این بازار کمتر از سایر بازارها هرچند با ریسک بیشتر است.
نهادها و ارکان مهم بازار پول
ارکان و نهادهای مهم بازار پول عمدتا بانک‌ها، دولت و یا شرکت‌های معتبر هستند که شرح آن در ذیل آمده است.
- بانک مرکزی
- بانک‌ها و موسسات غیربانکی
- دولت و شرکت‌های دولتی
- کارگزاری‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری
نظارت بر بازار پول
یکی از وظایف بانک مرکزی به عنوان بازیگر اصلی در سیاست‌های پولی کشور، نظارت مستقیم بر ابزارهای بازار پول است. از آن‌جا که یک طرف معامله در بازار پول بانک‌ها یا دولت است، نظارت مستقیم نهادی همچون بانک مرکزی این بازار را به بازاری با ریسک بسیار کم تبدیل کرده است.
نتیجه‌گیری
به طور کلی هرچه سرمایه‌گذاری افراد در بازه زمانی طولانی‌تر صورت گیرد، امکان دریافت بازدهی بیشتر برایشان وجود دارد. اما برخی از افراد ظرفیت ریسک‌پذیری کمتری دارند یا ترجیح می‌دهند که دسترسی به پول نقد در زمان کوتاه‌تری برایشان میسر شود، این افراد برای سرمایه‌گذاری بازار پول را انتخاب می‌کنند. در کشور ایران بازار پول رقیبی برای سایر بازارها به ویژه بازار سرمایه است. هر زمان نرخ سود در بازار پول بالا رود، به علت کم ریسک بودن آن، برخی افراد ترجیح می‌دهند به جای سرمایه‌گذاری در بازارهای پرریسک‌تر از بازار پول استفاده کنند. در مقابل هر زمان نرخ تورم کشور بیشتر شود، افراد برای حفظ ارزش پول ترجیح به پذیرش ریسک بیشتر و در نتیجه کسب بازدهی بیشتر خواهند بود.
