بازار پول چیست؟ تعریف، مزایا و معایب
بازار پول بازاری تخصصی و کوتاهمدت برای تامین مالی و مدیریت نقدینگی است که ابزارهایی با سررسید کمتر از یک سال مانند اسناد خزانه، اوراق تجاری و گواهی سپرده در آن معامله می‌شوند. این بازار، نقش حیاتی و کم‌ریسکی در حفظ ثبات و پایداری اقتصادی ایفا می‌کند و به‌عنوان محل اصلی تامین مالی فوری برای بانک‌ها، دولت‌ها و شرکت‌ها شناخته می‌شود. بازار پول، برخلاف بازار سرمایه که به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت اختصاص دارد، بر تامین مالی کوتاهمدت تمرکز دارد و به دلیل ماهیت کوتاهمدت و تضمین‌شده ابزارهای آن، ریسک نکول بسیار پایین یا نزدیک به صفر دارد. در ایران، این بازار نه تنها گزینه‌ای امن برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار است، بلکه نقطه تلاقی سیاستهای پولی بانک مرکزی و نیازهای مالی واقعی اقتصاد به شمار می‌آید. در این مقاله به بررسی ساختار، ابزارها و بازیگران اصلی بازار پول و تفاوت‌های بنیادین آن با بازار سرمایه پرداخته شده است.
بازار پول چیست؟
در تعریف تئوریک بازار پول (Money Market)، بخشی از بازار مالی است که در آن ابزارهای مالی کوتاهمدت، با سررسید کمتر از یک سال، برای تامین نقدینگی فوری و کمریسک دادوستد می‌شوند. این بازار بستری است برای شرکت‌ها، دولت‌ها، بانک‌ها و سایر نهادهای مالی تا بتوانند نیازهای مالی روزمره خود را با استفاده از ابزارهایی مانند اسناد خزانه، گواهی سپرده، اوراق تجاری، قرارداد بازخرید و پذیرش بانکی تامین یا مدیریت کنند. به‌دلیل ماهیت کوتاهمدت و اعتبار بالای ناشران این اوراق (مانند بانک مرکزی یا دولت)، بازار پول از ریسک نکول پایین و نقدشوندگی بسیار بالا برخوردار است. همین ویژگی‌ها باعث شده این بازار به‌عنوان یکی از ارکان اصلی نظام مالی، نقش محوری در اجرای سیاستهای پولی، کنترل نرخ بهره و تنظیم جریان نقدینگی در اقتصاد ایفا کند.
برای تشریح ساده‌تر بازار پول، فرض می‌شود فردی با 200 میلیون تومان قصد سرمایهگذاری دارد. این فرد بنا به دلایلی زمان محدودی (مثلا کمتر از یک سال) برای سرمایهگذاری دارد. از طرفی این فرد قابلیت ریسک‌پذیری بسیار کمی دارد. بنابراین فرد مذکور برای کسب بازدهی باید بازاری را انتخاب کند که در بازه زمانی مورد نظر سود نسبتا مطلوب و مطمئنی داشته باشد. در این حالت سرمایهگذاری در بازارهایی همچون سهام، هرچند قابلیت نقدشوندگی دارد اما برای برخورداری از بازدهی مطلوب زمان بیشتر از یک سال برای آن در نظر گرفته می‌شود.
هدف بازار پول
هدف بازار پول، تامین نیازهای مالی کوتاهمدت در اقتصاد است؛ به‌عبارتی، این بازار طراحی شده تا امکان دسترسی سریع، کم‌هزینه و امن به منابع نقدی برای دولت‌ها، بانک‌ها، شرکت‌ها و نهادهای مالی فراهم شود.
در عمل، بازار پول سه هدف اصلی را دنبال می‌کند:
تامین نقدینگی کوتاهمدت: واحدهای اقتصادی معمولا با ناهماهنگی زمانی بین درآمدها و هزینه‌های جاری مواجه هستند. بازار پول با فراهم‌کردن ابزارهای مالی کوتاهمدت (مانند اسناد خزانه، اوراق تجاری و گواهی سپرده)، این فاصله زمانی را پوشش می‌دهد و به بنگاه‌ها اجازه می‌دهد بدون نیاز به نگهداری حجم بالای پول نقد، فعالیت روزمره خود را ادامه دهند.
اجرای سیاستهای پولی بانک مرکزی: بازار پول بستری برای اجرای ابزارهای سیاست پولی مانند عملیات بازار باز است. بانک مرکزی با خرید و فروش اوراق در این بازار، می‌تواند نقدینگی موجود در سیستم بانکی را کنترل و نرخ بهره را مدیریت کند.
کاهش هزینه‌های مالی برای نهادها: ابزارهای بازار پول، با توجه به ریسک پایین و ماهیت کوتاه‌مدت‌شان، امکان تامین مالی با نرخ بهره کمتر را برای دولت‌ها، بانک‌ها و شرکت‌ها فراهم می‌کنند. این موضوع به پایداری سیستم مالی و کاهش هزینه سرمایه در اقتصاد کمک می‌کند.
تفاوت بازار پول و بازار سرمایه
بازار پول و بازار سرمایه دو زیرمجموعه کلیدی از بازارهای مالی هستند که با وجود پیوستگی ساختاری، اهداف، ابزارها و نقش‌های کاملا متفاوتی در اقتصاد ایفا می‌کنند. عمده کاربرد بازار پول، وام‌دهی در کوتاه مدت است، اما در بازار سرمایه علاوه بر بدهی، بحث مالکیت یا همان حقوق صاحبان سهام مطرح است. امکان نقدشوندگی در بازار پول عمدتا بالاست، اما در بازار سرمایه میزان نقدشوندگی درجات متفاوتی دارد. از طرفی میزان ریسک بازار پول بسیار کمتر از بازار سرمایه است.
از آن‌جا که ریسک سرمایهگذاری در بازار پول کم است، در نتیجه میزان بازدهی آن نیز به مراتب کمتر از بازار سرمایه خواهد بود، چرا که در تعاریف اقتصادی بازدهی بیشتر در ازای پذیرش ریسک بیشتر است. یکی دیگر از تفاوت‌های بازار پول و بازار سرمایه در این است که در اولی مالکیت دارایی تنها تا زمان سررسید با دریافت‌کننده است، در حالی که در بازار سرمایه مالکیت دارایی تا زمانی که فرد تصمیم به واگذاری دارایی ندارد، با فرد دریافت‌کننده یا خریدار است.
ابزارهای بازار پول کدام‌اند؟
همان‌طور که گفته شد، بازار پول دارای ابزارهای متنوعی است که این ابزارها امکان سرمایهگذاری برای افراد و در مقابل تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی را در زمان کوتاه‌تر فراهم می‌کند. از جمله ابزارهای مهم بازار پول می‌توان به اسناد خزانه دولتی، اوراق تجاری، گواهی سپرده و پذیرش بانکی اشاره کرد که در ادامه به بررسی هر کدام پرداخته شده است:
اسناد خزانه
یکی از ابزارهای بازار پول اسناد خزانه است که امکان خرید و فروش آن در بازار سرمایه برای عموم مردم میسر است. در واقع دولت به ضمانت وزارت اقتصاد و دارایی، برخی اوراق یا اسناد که اصطلاحا «اخزا» نامیده می‌شود، برای تسویه بدهی به پیمانکاران غیردولتی خود با قیمت کمتر از ارزش اسمی و سررسید 3 ماهه، 6 ماهه و یکساله واگذار می‌کند. پیمانکاران میتوانند تا پایان سررسید این اسناد را نزد خود نگهداری کنند یا در بازار ابزارهای نوین فرابورس آن را زودتر از سررسید به فروش برسانند. قیمت بازاری این اسناد در فرابورس به دو عامل زمان سررسید و نرخ بازده مورد انتظار بستگی دارد.
از مهم‌ترین مزایای انتشار اسناد خزانه می‌توان به پرداخت بدهی‌های دولت، انتفاع از سود بدون ریسک برای سرمایه‌گذاران، کنترل نقدینگی کشور توسط بانک مرکزی و… اشاره کرد. این اسناد در سایر کشورها به عنوان ابزاری مهم برای تامین مالی دولت‌ها تلقی می‌شود. عمده تفاوت انتشار این اسناد در ایران با سایر کشورها در تعیین نرخ واگذاری یا فروش آن است. در سایر کشورها این اسناد به منظور تامین مالی دولت‌ها به دنبال کسری بودجه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این حالت این اسناد با قیمت کمتر از ارزش اسمی فروخته و در زمان سررسید با همان قیمت اسمی از سوی دولت خریداری می‌شوند. اما به علت مشکلات فقهی و شرعی، در کشور ایران این اسناد به منظور تسویه بدهی با نرخی کمتر از ارزش اسمی اما محدود (حدود 20-30 درصد) به بدهکاران واگذار می‌شود.
اوراق تجاری
یکی دیگر از ابزارهای بازار پول، اوراق تجاری است. اوراق تجاری شباهت‌هایی با اسناد خزانه دارد. به این صورت که هر دو برای پرداخت بدهی و تامین مالی منتشر می‌شوند و با نرخ کمتر از ارزش اسمی به طلبکاران واگذار می‌شود. اما تفاوت این اوراق با اسناد خزانه این است که این اوراق توسط شرکت‌های تجاری معتبر (غیردولتی) جهت تامین مالی در بازه زمانی کوتاه منتشر می‌شود و ضمانت معتبر و پشتوانه همچون اسناد خزانه ندارد. البته لازم به توضیح است که انتشار این اوراق برای شرکت‌هایی امکان‌پذیر است که از سوی یک بانک پشتیبانی شود. بنابراین شرکت منتشرکننده اوراق باید مورد تایید بانک مورد نظر باشد. سررسید این اوراق عمدتا کمتر از 270 روز است. از جمله اوراق تجاری به سفته، چک، برات و گواهی سپرده می‌توان اشاره کرد.
گواهی سپرده (Certificate Of Deposit)
این گواهی نوعی اوراق بهادار است که به منظور تامین مالی شرکت‌ها با نرخ سود ثابت به صورت دوره‌ای و با سررسید مشخص (کمتر از یک سال) منتشر می‌شود. گواهی سپرده به دو دسته گواهی عام و خاص تقسیم می‌شود. در این حالت شرکت‌هایی که نیاز به تامین مالی در زمان کوتاه را دارند، نسبت به افتتاح سپرده در بانک جهت انتشار گواهی سپرده اقدام می‌کنند. بانک نیز در ازای این سپرده، گواهی یا اوراقی منتشر می‌کند که تحت عنوان سپرده عام یا خاص خواهد بود.
تفاوت اوراق گواهی سپرده عام و خاص در این است که اوراق سپرده خاص برای پروژه‌های تولیدی یا ساختمانی و… است که سودآور و مشخص باشد و افتتاح‌کننده سپرده موظف است پس از ارائه طرح توجیهی به بانک‌ها مجوز انتشار این اوراق را از بانک مرکزی اخذ کند و شرایط مخصوص به خود را دارد. اما اوراق عام برای تامین مالی طرح‌های خود بانک یا سایر شرکت‌ها منتشر می‌شود. بنابراین این گواهی سپرده حتما تحت عنوان عام یا خاص منتشر می‌شود. همان‌طور که گفته شد، خریداران این اوراق به صورت دوره‌ای (ماهانه) امکان دریافت سود را دارند.
گواهی پذیرش بانکی (banker’s acceptance)
این ابزار یکی از قدیمی‌ترین ابزار بازار پول است. به زبان ساده‌تر، اگر شرکتی داخلی قصد خرید از یک شرکت داخلی دیگر یا حتی یک شرکت خارجی را دارد، شرکت داخلی یا خارجی فروشنده به علت آن‌که شناختی نسبت به شرکت خریدار ندارد، تمایل دارد که تمام مبلغ معامله را به صورت نقدی دریافت کند و شرکت خریدار امکان پرداخت نقدی در زمان مشخص شده را ندارد. در این حالت این شرکت از طریق یک بانک که شرکت خریدار آن را تایید کند، یک‌سری حواله، گواهی یا اوراق به ضمانت بانک تحت عنوان پذیرش بانکی دریافت و به شرکت خریدار ارائه می‌دهد.
بر اساس این حواله خریدار موظف است که در زمان مشخص شده، وجه دریافت کالا را به فروشنده پرداخت کند. در این حالت تامین مالی از سوی بانک صورت نمی‌گیرد اما بانک برای این گواهی کارمزد دریافت می‌کند. البته این در شرایطی است که خریدار به تعهدات خود پایبند باشد. در غیر این‌صورت در موعد پرداخت، بانک موطف است هزینه خرید را به فروشنده بپردازد. بنابراین اعتبارسنجی این شرکت‌ها یا افراد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
نهادها و ارکان مهم بازار پول
ارکان و نهادهای مهم بازار پول عمدتا بانک‌ها، دولت و یا شرکت‌های معتبر هستند که شرح آن در ذیل آمده است:
- بانک مرکزی
- بانک‌ها و موسسات غیربانکی
- دولت و شرکت‌های دولتی
- کارگزاری‌ها و صندوقهای سرمایهگذاری
مزایای بازار پول
بازار پول به‌عنوان بخش کمریسک و نقدشونده بازارهای مالی، مزایای متعددی دارد که آن را به ابزاری کلیدی برای سیاست‌گذاران و نهادهای مالی تبدیل کرده است. در ادامه، مهم‌ترین مزایای بازار پول بررسی شده است:
نقدشوندگی بالا: ابزارهای بازار پول معمولا در مدت‌زمان کوتاهی قابل تبدیل به پول نقد هستند، بنابراین گزینه‌ای ایده‌آل برای مدیریت منابع مالی کوتاهمدت محسوب می‌شوند.
ریسک پایین (به‌ویژه ریسک نکول): به دلیل انتشار ابزارها توسط نهادهای معتبر مثل دولت یا بانک‌ها، احتمال عدم بازپرداخت اصل سرمایه یا سود بسیار پایین است.
مناسب برای تامین مالی کوتاهمدت: شرکت‌ها، بانک‌ها و دولت‌ها از بازار پول برای رفع نیازهای مالی فوری یا پوشش کسری‌های موقتی استفاده می‌کنند.
ابزار اجرای سیاستهای پولی: بانک مرکزی از طریق بازار پول (مثلا عملیات بازار باز یا کنترل نرخ بهره بین‌بانکی)، سیاستهای پولی خود را اجرا و نقدینگی اقتصاد را تنظیم می‌کند.
معایب بازار پول
اگرچه بازار پول به‌دلیل نقدشوندگی بالا و ریسک پایین، ابزاری محبوب برای مدیریت مالی کوتاهمدت است، اما این بازار نیز مانند هر ابزار مالی دیگر، معایب و محدودیت‌هایی دارد که شناخت آن‌ها برای تصمیم‌گیری آگاهانه ضروری است. در ادامه، مهم‌ترین معایب بازار پول بررسی شده است:
بازدهی پایین: به‌دلیل ماهیت کمریسک ابزارهای بازار پول (مثل اسناد خزانه یا گواهی سپرده)، بازدهی آن‌ها نیز نسبت به بازار سرمایه یا سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت بسیار کمتر است. برای سرمایه‌گذاران بلندمدت یا افرادی که به‌دنبال سود بالاتر هستند، این بازار جذابیت کمتری دارد.
ریسک سرمایهگذاری مجدد (Reinvestment Risk): سررسید کوتاه ابزارهای بازار پول باعث می‌شود سرمایه‌گذار مجبور شود پس از سررسید، مجددا سرمایه خود را در شرایط جدید بازار سرمایهگذاری کند. اگر نرخ بهره کاهش یافته باشد، این سرمایهگذاری مجدد ممکن است با بازدهی کمتری انجام شود.
عدم تنوع گسترده ابزارها: در مقایسه با بازار سرمایه که تنوع وسیعی از ابزارهای مالی (سهام، اوراق مشارکت، مشتقات و غیره) را در اختیار دارد، ابزارهای بازار پول محدود به چند نوع اوراق کوتاهمدت هستند. این محدودیت می‌تواند تنوع‌سازی پرتفوی را برای برخی سرمایه‌گذاران دشوار کند.
محدودیت دسترسی برای سرمایه‌گذاران خرد: برخی از ابزارهای بازار پول، مانند اوراق تجاری یا گواهی‌های سپرده بزرگ، عمدتا برای سرمایه‌گذاران نهادی یا شرکت‌های بزرگ طراحی شده است و برای افراد حقیقی یا سرمایه‌های کوچک کمتر در دسترس است.
نظارت بر بازار پول
یکی از وظایف بانک مرکزی به عنوان بازیگر اصلی در سیاستهای پولی کشور، نظارت مستقیم بر ابزارهای بازار پول است. از آن‌جا که یک طرف معامله در بازار پول بانک‌ها یا دولت است، نظارت مستقیم نهادی همچون بانک مرکزی این بازار را به بازاری با ریسک بسیار کم تبدیل کرده است.
جمع‌بندی
به طور کلی هرچه سرمایهگذاری افراد در بازه زمانی طولانی‌تر صورت گیرد، امکان دریافت بازدهی بیشتر برایشان وجود دارد. اما برخی از افراد ظرفیت ریسک‌پذیری کمتری دارند یا ترجیح می‌دهند که دسترسی به پول نقد در زمان کوتاه‌تری برایشان میسر شود، این افراد برای سرمایهگذاری بازار پول را انتخاب می‌کنند. در کشور ایران بازار پول رقیبی برای سایر بازارها به ویژه بازار سرمایه است. هر زمان نرخ سود در بازار پول بالا رود، به علت کم ریسک بودن آن، برخی افراد ترجیح می‌دهند به جای سرمایهگذاری در بازارهای پرریسک‌تر از بازار پول استفاده کنند. در مقابل هر زمان نرخ تورم کشور بیشتر شود، افراد برای حفظ ارزش پول ترجیح به پذیرش ریسک بیشتر و در نتیجه کسب بازدهی بیشتر خواهند بود.
سوالات متداول
بازار پول، بازاری است برای دادوستد ابزارهای مالی کوتاهمدت (با سررسید کمتر از یک سال) مانند اسناد خزانه، اوراق تجاری و گواهی سپرده که با هدف تامین نقدینگی، مدیریت منابع مالی کوتاهمدت و اجرای سیاستهای پولی شکل گرفته است.
بازار پول برای تامین مالی کوتاهمدت و بازار سرمایه برای سرمایهگذاری بلندمدت است. بازار پول کمریسک و با بازدهی پایینتر است.
بله، افراد عادی میتوانند بهصورت غیرمستقیم از طریق صندوقهای سرمایهگذاری با درآمد ثابت یا خرید اوراق خزانه از بازار سرمایه در بازار پول سرمایهگذاری کنند.
