تعریف نرخ تورم (شاخص CPI)؛ تاریخچه 85 ساله تورم در ایران
تورم یکی از مسائل مهم اقتصادی است که می‌توان گفت عمدتا افراد با مفهوم کلی آن آشنا هستند. در این مقاله علاوه بر توضیح اصطلاحات رایج و بررسی معنی تورم در اقتصاد و نحوه محاسبه آن، به بررسی نرخ تورم ایران از سال 1316 تا 1401 پرداخته شده است.
تورم (شاخص CPI) چیست؟
احتمالا تاکنون تعاریف متعددی از تورم شنیده‌اید، اما در اینجا سعی شده که به زبان ساده مفهوم تورم توضیح داده شود. فرض کنید شخصی برای خرید مایحتاج روزانه به یک هایپرمارکت رفته است. در آن‌جا سبدی از محصولات مختلف (گوشت، لبنیات، سبزیجات و…) با قیمت‌های مشخصی خریداری می‌کند؛ سال بعد دقیقا در همان روز مجدد به فروشگاه رفته و دقیقا همان محصولات را خریداری می‌کند، اما این بار با تغییر در قیمت‌ها برخی از محصولات گران‌تر و برخی دیگر شاید ارزان‌تر شده‌اند. حتی ممکن است در برخی از کالاها شدت افت یا افزایش قیمت بیشتر یا کمتر باشد. بنابراین اگر تغییرات سبد خرید شخص با یک عدد نشان داده شود، احتمالا میانگین میزان افت یا افزایش قیمت کالاهای خریداری شده محاسبه می‌شود.
در مثال فوق میانگین محاسبه شده، میزان تورم این سبد خرید نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. حال اگر این تغییرات قیمت برای کالاها و خدمات مختلف در نظر گرفته شود، می‌توان گفت که تورم یا Inflation تغییرات (افزایش یا کاهش) سطح عمومی قیمت سبدی از کالاها و خدمات در یک دوره زمانی مشخص است.
تورم مثبت و منفی
ممکن است برخی اینطور فکر کنند که تورم تنها به معنای افزایش سطح عمومی قیمت‌ها است، اما باید گفت همیشه اینطور نیست. هرگاه سطح عمومی قیمت‌ها در یک بازه مشخص افزایش یابد، تورم مثبت و هرگاه سطح عمومی قیمت‌ها کاهش یابد (ارزان‌تر)، تورم منفی ایجاد می‌شود. احتمالا بسیار شنیده‌ایم که گفته شده تورم در فلان سال و فلان ماه کاهش یافته است. این به معنی تورم منفی نیست، بلکه سرعت رشد تورم را نشان می‌دهد. در واقع تورم مثبت بوده اما نسبت به دوره قبل اندکی از شدت رشد آن کاسته شده است.
ابرتورم چیست؟
در صورتی که رشد قیمت‌ها به طور مستمر با شدت و سرعت بیشتری حرکت کند، به طوری که نرخ تورم ماهانه 50 درصد یا بیش از آن باشد، به این پدیده ابر تورم گفته می‌شود. در ابرتورم قیمت‌ها به صورت روزانه افزایش می‌یابد.
نحوه محاسبه نرخ تورم
برای اندازه‌گیری تورم از شاخصی به نام شاخص قیمت مصرف‌کننده (Consumer Price Index) استفاده می‌شود که به آن شاخص CPI نیز گفته می‌شود. در واقع تغییرات این شاخص معیاری برای تعیین نرخ تورم است. این شاخص تغییرات قیمت سبدی از کالا و خدمات را با وزن‌های متفاوت نشان می‌دهد.
نحوه محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده در ایران به این صورت است که میانگین تغییرات قیمت 386 کالا و خدمات که در 12 گروه ذیل دسته‌بندی شده‌اند، بر اساس ضریب اهمیت در یک بازه زمانی مشخص (ماهانه و سالانه) محاسبه می‌شود.
| ردیف | شرح | ضریب اهمیت |
|---|---|---|
| 1 | خوراکی‌ها و آشاميدنی‌ها | 28/82 |
| 2 | دخانيات | 0/62 |
| 3 | پوشاک و کفش | 4/52 |
| 4 | مسكن (اجاره‌بها، تعمیرات و خدمات نگهداری)، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها | 36/11 |
| 5 | مبلمان و لوازم خانگی و نگهداری معمول آن‌ها | 4/4 |
| 6 | بهداشت و درمان | 6/68 |
| 7 | حمل ونقل | 8/93 |
| 8 | ارتباطات | 2/41 |
| 9 | تفریح و فرهنگ | 0/87 |
| 10 | آموزش | 0/88 |
| 11 | هتل و رستوران | 1/35 |
| 12 | کالاها و خدمات متفرقه | 4/42 |
شاخص قیمت مصرف کننده بر دو بخش شاخص بهای كالاها و خدمات مصرفی در نقاط شهری و شاخص بهای كالاها و خدمات مصرفی در نقاط روستایی تقسیم می‌شود. سال مبنای محاسبه تورم بر اساس آخرین تغییرات، سال 1390 در نظر گرفته شده است.
در ایران نرخ تورم به‌صورت ماهانه، نقطه به نقطه و سالانه به تفکیک کالا و خدمات، نقاط جغرافیایی کشور و دهک‌های ده‌گانه (طبقه‌بندی براساس سطح درآمد خانوارها) از سوی مرکز آمار و بانک مرکزی اعلام می‌شود.
نرخ تورم ماهانه، نقطه به نقطه و سالانه
پس از اینکه متوجه شدیم نرخ تورم چیست و نحوه محاسبه آن را آموختیم، به بررسی انواع تورم می‌پردازیم. منظور از تورم ماهانه، درصد تغییر عدد شاخص قیمت، نسبت به ماه قبل است. نرخ تورم سالانه درصد تغییر میانگین اعداد شاخص قیمت در یک سال منتهی به ماه جاری، نسبت به دوره مشابه قبل از آن را نشان می‌دهد. منظور از تورم نقطه به نقطه نیز، درصد تغییر عدد شاخص قیمت نسبت به ماه مشابه سال قبل است.
نقش شاخص قیمت تولیدکننده (PPI)
این شاخص میزان تغییرات قیمت را برای تولیدکنندگان یا ارائه‌دهندگان خدمات در یک دوره زمانی مشخص نشان می‌دهد. در واقع به نوعی، سیگنالی برای پیش‌بینی تغییرات مثبت و منفی شاخص قیمت مصرف‌کنندگان در آینده است. به بیان ساده‌تر به تولیدکنندگان یا ارائه‌دهندگان خدمات، رشد یا افت هزینه‌های عملیاتی تولید یا خدمات را نشان می‌دهد.
علت تورم چیست؟
در یک اقتصاد کارا باید میان کالا، خدمات و پول تعادل برقرار باشد. هر زمان مقدار کالا و خدمات بیش از عرضه پول باشد، تورم منفی و برعکس آن در زمانی عرضه پول بیش از مقدار کالا و خدمات باشد، تورم مثبت ایجاد خواهد شد. در واقع در تورم منفی ارزش پول افزایش و در تورم مثبت ارزش پول کاهش می‌یابد.
بنابراین عامل اصلی ایجاد تورم، ناترازی در عرضه و تقاضای پول و کالا و خدمات مصرفی است. زمانی که این ناترازی ایجاد شود، بانک‌های مرکزی در دنیا که یکی از مهم‌ترین وظایفشان کنترل نرخ تورم است از طریق اعمال سیاست‌های پولی، تعادل میان عرضه و تقاضا را برقرار خواهند کرد. بنابراین در زمانی که سطح عمومی کالا و خدمات از میزان پول پیشی گیرد، بانک‌های مرکزی با اعمال سیاست‌هایی پول بیشتر عرضه خواهند کرد (سیاست‌های انبساطی) و در زمانی که میزان پول در جامعه بیش از سطح عمومی کالا و خدمات باشد، پول را از جامعه جمع‌آوری خواهد کرد (سیاست انقباضی).
دو فاکتور اثرگذار بر نرخ تورم
همان‌طور که گفته شد، عامل ایجاد تورم ناترازی در عرضه و تقاضا میان کالا و خدمات و پول است. اما این ناترازی چگونه شناسایی می‌شود؟
میزان کالا و خدمات یک کشور از طریق شاخص یا معیاری به نام توليد ناخالص داخلی «Gross Domestic Product» که مخفف آن GDP است، مشخص می‌شود. در واقع ارزش ریالی کل تولیدات و خدمات ارائه شده در یک بازه زمانی مشخص را توليد ناخالص داخلی می‌گویند. این شاخص بیانگر مقدار رشد اقتصادی هر کشور است. میزان پول و شبه پول در کشور نیز نقدینگی را نشان می‌دهد. مقدار نقدینگی کشور، برابر با حجم پایه پولی (دارایی‌های بانک مرکزی) ضرب در ضریب فزاینده است. بنابراین تولید ناخالص داخلی و حجم نقدینگی کشور دو عامل اثرگذار بر نرخ تورم هستند.
انتظارات تورمی چیست؟
انتظارات تورمی در اصل پیش‌بینی‌ها از نرخ تورم در آینده است. این پیش‌بینی‌ها بر رفتار فعلی افراد اثرگذار است. برای مثال رشد قیمت ارز در کشور، انتظارات تورمی را افزایش می‌دهد. این موضوع به این معناست که افراد معتقدند که با رشد قیمت ارز سایر بازارها در ایران نیز به زودی رشد خواهند کرد. به همین دلیل است که بسیاری معتقدند رشد قیمت دلار، تورم ایجاد می‌کند.
تورم چسبنده چیست؟
تورم چسبنده در واقع به این معناست که نرخ تورم بدون اثرپذیری از متغیرهای اثرگذار در یک محدوده نسبتا ثابت مانده است. این حالت چسبندگی قیمت‌ها در یک سطح را نشان می‌دهد. به بیان دیگر قیمت‌ها برای تغییر بر اساس متغیرها انعطاف ندارند.
آیا تورم برای اقتصاد کشورها مضر است؟
علیرغم اینکه واژه «تورم» به ویژه برای ایرانیان بار منفی بسیاری دارد، اما تورم تا حدی برای رشد اقتصادی کشورها ضروری است. فرض کنید در کشوری که نرخ‌ها همواره عددی ثابت را نشان دهد یا کاهش یابد، تولید و ارائه خدمات به صرفه نیست و منجر به رکود اقتصادی می‌شود. در واقع بنگاه‌های اقتصادی برای رشد سود بیشتر فعالیت دارند و تورم منفی یا صفر انگیزه تولید را از بین می‌برد. بنابراین اندکی تورم (حدود 3 تا 5 درصد مثبت) برای رشد اقتصادی کشورها لازم و ضروری است.
تورم بالا چه عواقبی برای اقتصاد دارد؟
همان‌طور که گفته شد تورم تا حدود 5 درصد برای رشد اقتصادی کشورها ضروری است اما هرچه تورم بیشتر و رشد آن مستمر باشد، منجر به کاهش ارزش پول ملی، کاهش قدرت خرید مردم و افزایش فقر، افزایش نرخ بیکاری، رکود اقتصادی و … خواهد شد.
بررسی نرخ تورم در ایران
ایران به عنوان کشوری با تورم بالا شناخته می‌شود. عمده دلیل رشد تورم در ایران، کسری بودجه دولت است. تا پیش از تحریم‌های نفتی علیه ایران، عمده درآمد دولت از طریق صادرات نفت کسب می‌شد، پس از اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران از سوی آمریکا، اروپا و سایر کشورها در سال 1391، درآمدهای دولت به طرز محسوسی کاهش یافت. بنابراین سایر درآمدها کفاف هزینه دولت را نمی‌دهد و این امر منجر به ناترازی در بودجه دولت می‌شود. بنابراین دولت برای پوشش هزینه‌ها از بانک مرکزی یا سایر بانک‌ها استقراض کرده و در نتیجه این امر رشد نقدینگی کشور را به دنبال دارد. همان‌طور که گفته شد رشد نقدینگی در حالی که با رشد اقتصادی هم تراز نباشد، منجر به ایجاد تورم می‌شود. جدول ذیل روند تورم طی 85 سال گذشته را نشان می‌دهد.
