عملیات بازار باز (OMO) چیست و چرا از آن استفاده می‌شود؟
در اقتصاد هر کشوری، کنترل جریان نقدینگی و تنظیم نرخ بهره از اصلی‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گذاران است. وجود ثبات مالی نیازمند استفاده از ابزارهایی است که بتوانند به‌صورت تدریجی و کنترل‌شده، بر بازارها اثر بگذارند، بدون آن‌که موجب نوسانات شدید یا تغییرات ناگهانی قیمت شوند. یکی از این ابزارها، عملیات بازار باز است که بانک مرکزی از آن برای هدایت سیاست‌های پولی بهره استفاده می‌کند. در این مقاله، به بررسی سازوکار این عملیات پرداخته می‌شود.
تعریف عملیات بازار باز (OMO)
عملیات بازار باز به زبان ساده یعنی مجموعه اقدام‌هایی که بانک مرکزی برای تنظیم نقدینگی در بازار پول و کنترل آن انجام می‌دهد. بدین منظور بانک مرکزی اوراق بهادار (معمولا اوراق بدهی دولتی مانند اوراق خزانه‌داری یا اخزا) را در بازار آزاد خرید و فروش می‌کند. این ابزار بخشی از سیاست‌های پولی بانک مرکزی محسوب می‌شود که برای دستیابی به اهداف اقتصادی مشخصی از جمله کنترل تورم، افزایش سطح اشتغال و حفظ ثبات اقتصادی انجام می‌شود. همچنین، عملیات بازار باز به مدیریت و تنظیم بازار پول نیز کمک می‌کند. تعدادی از استراتژی‌های مورد استفاده بانک مرکزی غیرمستقیم و تعدادی مستقیم هستند که OMO جزو استراتژی‌های مستقیم است.
اجرای OMO شامل دو بخش اصلی است. در شرایطی که نیاز به افزایش نقدینگی در اقتصاد وجود داشته باشد، بانک مرکزی اوراق بهادار را خریداری می‌کند. این خرید موجب تزریق پول به بازار و افزایش وجوه نقد بانک‌ها شده و معمولا به کاهش نرخ بهره منجر می‌شود. کاهش نرخ بهره، فعالیت‌های اقتصادی را تقویت و تمایل به وام‌گیری را افزایش می‌دهد. برعکس، زمانی که هدف کنترل تورم یا کاهش نقدینگی باشد، بانک مرکزی اوراق بهادار خود را می‌فروشد. این فروش پول را از گردش خارج و نقدینگی بازار را کاهش می‌دهد که نتیجه آن افزایش نرخ بهره است. افزایش نرخ بهره هزینه وام‌گیری را بالا برده و تمایل به دریافت تسهیلات را کاهش می‌دهد.
انواع عملیات بازار باز
عملیات بازار باز (OMO) که ابزاری مهم برای تنظیم نقدینگی و نرخ بهره توسط بانک مرکزی محسوب می‌شود، به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود که شامل موارد زیر هستند:
1. عملیات بازار باز دائمی (Permanent OMO)
هدف اصلی عملیات بازار باز دائمی، تنظیم حجم کل عرضه پول در سطح مناسب و حفظ ثبات اقتصادی بلندمدت است. در این روش، بانک مرکزی به طور مستمر و منظم اوراق بهادار (معمولا دولتی) را خرید و فروش می‌کند. تاثیر این عملیات بر ذخایر بانک‌ها و حجم نقدینگی دائمی است. چرا که خرید اوراق، نقدینگی را به طور دائمی افزایش و فروش آن را به‌طور دائمی کاهش می‌دهد.
2. عملیات بازار باز موقتی (Temporary OMO)
عملیات بازار باز موقتی معمولا برای مدیریت نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت و نوسانات موقت بازار به کار می‌رود. دو روش اصلی اجرای عملیات موقتی شامل موارد زیر هستند:
در ریپو بانک مرکزی اوراق بهادار را از بانک‌ها خریداری می‌کند. همزمان توافقی انجام می‌شود که بانک مرکزی متعهد می‌شود در زمان مشخصی در آینده، همان اوراق را با قیمت تعیین‌شده به بانک‌ها بفروشد. این عملیات نقدینگی بازار را به صورت موقت افزایش می‌دهد، زیرا پول از بانک مرکزی به بانک‌ها منتقل می‌شود.
- توافق بازخرید معکوس (ریپو معکوس – Reverse Repo)
در فرآیند ریپو معکوس، بانک مرکزی اوراق بهادار را به بانک‌ها می‌فروشد و همزمان متعهد می‌شود که در تاریخ مشخصی همان اوراق را خریداری کند. این روش نقدینگی بازار را به‌صورت موقت کاهش می‌دهد، زیرا منابع نقدی از بانک‌ها به بانک مرکزی منتقل می‌شود.
بنابراین دو دسته اصلی عملیات بازار باز شامل دائمی و موقتی هستند. عملیات موقتی نیز از طریق دو روش اصلی (ریپو و ریپو معکوس) انجام می‌شود تا نیازهای نقدینگی کوتاه‌مدت مدیریت شود.
در ایران، از هر دو ابزار ریپو و ریپو معکوس استفاده می‌شود که در راستای یکدیگر عمل می‌کنند.
ویژگی‌های اوراق مورد استفاده در بازار باز
اوراق بهادار مورد استفاده در عملیات بازار باز باید ویژگی‌هایی داشته باشند. این ویژگی‌ها عواملی هستند که امکان اثرگذاری بانک مرکزی بر نقدینگی، نرخ بهره و در نهایت بر اهداف کلان اقتصادی را فراهم می‌کنند. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر هستند:
۱. نقدشوندگی بالا: اوراق مورد استفاده باید قابلیت خرید و فروش آسان و سریع در بازار آزاد داشته باشند. این ویژگی، امکان مداخله موثر بانک مرکزی را در شرایطی فراهم می‌کند که نیاز به تزریق یا جذب فوری نقدینگی وجود دارد. سرعت انجام معامله، تاثیر مستقیمی بر حجم پول در گردش و نرخ بهره بین‌بانکی می‌گذارد.
۲. سررسید کوتاه‌مدت: این اوراق معمولا دارای سررسیدهای کوتاه‌مدت هستند. چنین سررسیدی به بانک مرکزی اجازه می‌دهد در بازه‌های زمانی کوتاه، نقدینگی را به بازار وارد یا از آن خارج کند. این ویژگی برای عملیات موقتی مانند ریپو و ریپو معکوس اهمیت دارد و به مدیریت نرخ بهره بین‌بانکی کمک می‌کند.
۳. ریسک پایین: اوراق بهادار مورد استفاده باید ریسک کمی داشته باشند. معمولا این اوراق از نوع دولتی بوده و به دلیل اعتبار بالای ناشر، از امنیت مالی مناسبی برخوردار هستند. ریسک پایین، مشارکت موسسات مالی در عملیات بازار باز را افزایش می‌دهد و اثربخشی این ابزار را بالا می‌برد.
۴. نرخ بهره مشخص: این اوراق باید دارای نرخ بهره مشخص و از پیش تعیین‌شده باشند. چنین ساختاری امکان پیش‌بینی و کنترل بهتر تاثیرات سیاست‌های پولی را فراهم می‌کند. مهم‌ترین نکته این است که وقتی نرخ یا قیمت بازخرید از ابتدا مشخص باشد، هزینه تامین مالی کوتاه‌مدت روشن و قابل پیش‌بینی خواهد بود.
بنابراین ویژگی‌هایی همچون نقدشوندگی بالا، سررسید کوتاه، ریسک پایین و نرخ بهره مشخص اوراق دولتی را به ابزاری مناسب برای بانک مرکزی تبدیل می‌کنند تا بتواند به‌سرعت و با اطمینان بر حجم نقدینگی و نرخ بهره تاثیر بگذارد و اهداف سیاست پولی را پیگیری کند.
لازم به ذکر است در ایران معمولا از اوراق دولتی برای عملیات بازار باز استفاده می‌شود.
از عملیات بازار باز چگونه استفاده می شود؟
بانک مرکزی از عملیات بازار باز (OMO) برای اجرای دو سیاست استفاده می‌کند که شامل موارد زیر هستند:
سیاست پولی انبساطی (Expansionary Monetary Policy)
سیاست پولی انبساطی معمولا در شرایط رکود اقتصادی یا زمانی که نیاز به تحریک رشد و افزایش فعالیت‌های اقتصادی وجود دارد، به کار گرفته می‌شود. در این حالت، بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق بهادار دولتی در بازار آزاد می‌کند. این خرید، نقدینگی را به بازار تزریق و ذخایر بانک‌ها را افزایش می‌دهد. وجوه حاصل از خرید اوراق به حساب بانکی فروشندگان واریز شده و منابع مورد نیاز بانک‌های تجاری برای وام‌دهی بیشتر می‌شود. افزایش ذخایر بانکی باعث کاهش نرخ بهره کوتاه‌مدت، از جمله نرخ بهره بین‌بانکی می‌شود. زیرا بانک‌ها با مازاد منابع، نرخ بهره کمتری پیشنهاد می‌دهند. کاهش نرخ بهره هزینه وام‌گیری را برای افراد و کسب‌وکارها کاهش می‌دهد که به افزایش وام‌گیری و سرمایه‌گذاری منجر شده و رشد اقتصادی و اشتغال را تقویت می‌کند.
سیاست پولی انقباضی (Contractionary Monetary Policy)
سیاست پولی انقباضی زمانی به کار می‌رود که تورم در حال افزایش است و بانک مرکزی می‌خواهد از رشد بی‌رویه نقدینگی و بروز بحران‌های اقتصادی جلوگیری کند. در این حالت بانک مرکزی اقدام به فروش اوراق بهادار دولتی می‌کند. این اقدام باعث کاهش نقدینگی در بازار می‌شود، زیرا خریداران اوراق پول را از حساب‌های خود به بانک مرکزی منتقل می‌کنند و منابع بانک‌ها برای وام‌دهی کاهش می‌یابد. کاهش نقدینگی و ذخایر بانکی منجر به افزایش نرخ بهره می‌شود، زیرا بانک‌ها منابع کمتری برای وام‌دهی دارند.
عملیات بازار باز چه ارتباطی با بازار بین‌بانکی دارد؟
بازار بین‌بانکی محلی است که بانک‌های تجاری برای تامین نیازهای کوتاه‌مدت نقدینگی خود از یکدیگر وام می‌گیرند. به عبارت دیگر، بانک‌هایی که منابع مالی مازاد دارند، این منابع را به بانک‌هایی که با کسری نقدینگی مواجه هستند، قرض می‌دهند. یکی از اهداف اصلی عملیات بازار باز، مدیریت نرخ بهره کوتاه‌مدت بازار بین‌بانکی است که در جهت ایجاد تعادل برای تورم انجام می‌شود. نرخ بهره بین‌بانکی به‌طور مستقیم تحت تاثیر سیاست‌های پولی بانک مرکزی قرار دارد. بانک مرکزی با خرید یا فروش اوراق بهادار، بر حجم پول در گردش و به تبع آن نرخ بهره بین‌بانکی تاثیر می‌گذارد.
هنگامی که بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق بهادار می‌کند، نقدینگی را به سیستم بانکی تزریق می‌کند. این افزایش نقدینگی باعث می‌شود بانک‌ها ذخایر بیشتری برای وام‌دهی داشته باشند و نرخ بهره بین‌بانکی کاهش یابد. برعکس، وقتی بانک مرکزی اقدام به فروش اوراق بهادار می‌کند، پول را از سیستم بانکی خارج و نقدینگی را کاهش می‌دهد که منجر به افزایش نرخ بهره می‌شود. در کل، در بازار بین‌بانکی، نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند (سقف نرخ بهره) و نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند (کف نرخ بهره) توسط بانک مرکزی تعیین می‌شوند که بر دامنه نوسانات نرخ بهره بین‌بانکی تاثیرگذار هستند.
در ایران، اجرای رسمی OMO از سال ۱۳۹۸ آغاز شده است. این سیاست به بانک مرکزی این امکان را می‌دهد که از طریق خرید و فروش اوراق بدهی دولتی، حجم نقدینگی در اقتصاد را تنظیم کند. هدف اصلی از اجرای این عملیات، مدیریت نرخ بهره کوتاه‌مدت در بازار بین‌بانکی و کنترل تورم است. تنظیم نرخ بهره بین‌بانکی با تعیین بازه مشخصی برای نرخ‌های کف و سقف انجام می‌شود. این بازه، چارچوبی برای نوسان نرخ‌ها فراهم می‌کند و به بانک مرکزی در هدایت انتظارات بازار کمک می‌کند.
بانک مرکزی گزارش عملیات بازار باز را به منظور افزایش شفافیت هر هفته در بخش اخبار پایگاه اینترنتی خود به نشانی cbi.ir منتشر می‌کند. این گزارش‌ها امکان تحلیل دقیق‌تری از تغییرات پولی فراهم می‌کنند و به فعالان اقتصادی و مالی در فهم بهتر اثرگذاری سیاست‌های پولی بر شرایط بازار کمک می‌کنند.
برای آگاهی از دستورالعمل عملیات بازار باز باید به سایت بانک مرکزی مراجعه کرد. در این عملیات، بانک‌ها ابتدا درخواست تامین اعتبار یا نقدینگی ارائه می‌دهند. در مرحله ریپو، بانک مرکزی نقدینگی مورد نیاز را در اختیار بانک‌ها قرار می‌دهد. در سررسید، با اجرای ریپو معکوس، اوراق بهادار به بانک‌ها بازمی‌گردد و بانک موظف است وجه نقد به‌همراه سود آن را به بانک مرکزی پرداخت کند. در کنار این فرایند، بانک‌ها می‌توانند با استفاده از وثیقه‌گذاری اوراق، در قالب سازوکار «اعتبارگیری قاعده‌مند» نیز اعتبار دریافت کنند. بانک مرکزی از این طریق وضعیت مالی شبکه بانکی را مدیریت می‌کند.
تاثیرات عملیات بازار باز در بورس و فرابورس
عملیات بازار باز در فرابورس و بورس به صورت مستقیم تاثیر نمی‌گذارد اما اثرات قابل‌توجهی بر بازارهای مالی دارد، برای مثال تغییراتی در سطح نقدینگی، نرخ بهره و انتظارات تورمی ایجاد می‌کند. این اثرگذاری هم بازار سرمایه را در بر می‌گیرد و هم بازارهایی مانند طلا، ارز و املاک را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در شرایط اتخاذ سیاست پولی انبساطی، نرخ بهره کاهش می‌یابد و حجم نقدینگی در اقتصاد افزایش پیدا می‌کند. این شرایط معمولا موجب تقویت بازار سرمایه می‌شود. در مقابل، سیاست‌های انقباضی با هدف کاهش فشارهای تورمی اجرا می‌شوند. نتیجه این اقدام، کاهش جذابیت دارایی‌های پرریسک همچون سهام است. در چنین وضعیتی، سرمایه‌گذاران تمایل بیشتری به دارایی‌های کم‌ریسک مانند سپرده‌های بانکی پیدا می‌کنند.
در مجموع، عملیات بازار باز از طریق اثرگذاری بر نرخ بهره بین‌بانکی و سطح نقدینگی، نقش مهمی در شکل‌گیری چشم‌انداز کلان اقتصادی ایفا می‌کند. این ابزار به بانک مرکزی امکان می‌دهد تا با تنظیم شرایط پولی، اهدافی مانند کنترل تورم، حفظ ثبات مالی و حمایت از رشد اقتصادی را دنبال کند. در نتیجه، تغییرات ناشی از این سیاست بر رفتار سرمایه‌گذاران و نوسانات بازارهای مختلف اثرگذار خواهد بود.
مزایای OMO
مزایا و اثرات کلیدی عملیات بازار باز (OMO) شامل موارد زیر هستند:
- کنترل و مدیریت نقدینگی
- تنظیم و مدیریت نرخ بهره
- کنترل تورم
- تقویت و حمایت از رشد اقتصادی
- افزایش اشتغال
- پیشگیری از بحران‌های مالی
- مدیریت ریسک و نوسانات در بازار بین‌بانکی
- جلوگیری از پول‌سازی ناشی از کسری بودجه دولت
به طور خلاصه، عملیات بازار باز ابزاری انعطاف‌پذیر و کارآمد در اختیار بانک مرکزی است که بر اساس دستورالعمل مصوب از طریق خرید و فروش اوراق بدهی دولتی در چارچوب حراج‌های هفتگی، به مدیریت نقدینگی و هدایت نرخ بهره در بازار بین‌بانکی می‌پردازد. این ابزار از سال ۱۳۹۸ به‌صورت رسمی در ایران اجرایی شده و هدف آن تحقق اهداف کلان اقتصادی همچون کنترل تورم و حمایت از رشد اقتصادی است. جزئیات اجرای آن به‌طور منظم از طریق گزارش‌های هفتگی در پایگاه اطلاع‌رسانی بانک مرکزی منتشر می‌شود.
