نرخ بهره بین بانکی چیست؟
نرخ بهره بین بانکی، نرخی است که توسط بانک مرکزی، براساس شرایط اقتصادی کشور و جهت اعمال سیاست‌گذاری‌های پولی تعیین می‌شود. این نرخ به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بر سایر بازارها اثرگذار است. در این مقاله به تشریح این نرخ و اثر آن بر سایر بازارها به ویژه بورس پرداخته شده است.
تعریف نرخ بهره بین بانکی
عملیات اصلی بانکداری، اخذ سپرده از سوی سرمایه‌گذاران و سرمایه‌گذاری با آن در قالب اعطای تسهیلات به متقاضیان و سایر سرمایه‌گذاری‌ها است. یکی از مهم‌ترین مواردی که بانک‌ها باید در پایان هر روز در نظر بگیرند، حفظ نقدینگی لازم جهت پوشش برداشت زود هنگام از سوی سپرده‌گذاران و سایر ریسک‌ها است تا با کسری مواجه نشوند. در واقع بانک‌ها موظفند نوعی ذخیره با نام ذخیره اجباری برای حفظ نقدینگی داشته باشند.
در صورتی که در پایان روز بانک کسری داشته باشد، برای تراز کردن حساب‌ها، از بانک‌های دیگر وام یا همان تسهیلات که عمدتا یک شبه است، تحت عنوان تسهیلات شبانه دریافت می‌کنند. این تسهیلات با نرخ سودی مشخص که از سوی بانک مرکزی تعیین شده، پرداخت می‌شود که به آن نرخ بهره بین بانکی گفته می‌شود و مدت زمان آن از یک شب تا نهایت یک هفته است.
بازار بین بانکی چیست؟
بازار بین بانکی بازاری است که جهت مبادلات مالی میان بانک‌ها و سایر موسسات اعتباری با یکدیگر و برای اعمال سیاست‌های پولی از سوی بانک مرکزی ایجاد شده است. این بازار عمق بسیار و معاملات پر حجمی دارد و جهت کاهش اضافه برداشت بانک‌ها، کاهش استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی، مدیریت صحیح نقدینگی از سوی بانک‌ها، کاهش یا افزایش نقدینگی کشور و کنترل تورم و ایجاد رشد اقتصادی ایجاد شده است.
در واقع بازار بین بانکی دو کاربرد مهم و اساسی دارد. اولین کاربرد آن کمک به بانک مرکزی برای اعمال سیاست‌های پولی است. دومین کاربرد، تامین مالی بانک‌ها و موسسات اعتباری و مالی از یکدیگر است. بانک مرکزی از طریق تغییر در نرخ سود در این بازار نظارت و اهداف خود را مرتفع می‌کند.
حجم معاملات در این بازار خیلی بالا است و اثر بسیاری بر نرخ سود دارد. نرخ سودی که بانک مرکزی به صورت هفتگی اعلام می‌کند براساس میانگین موزون روزانه به دست می‌آید.
آغاز به کار بازار بین بانکی در ایران
همان‌طور که گفته شد، بازار بین بانکی نقش مهمی در ایجاد تامین نقدینگی در کوتاه مدت از سوی بانک‌ها دارد و منجر به بهبود عملیات بانکداری می‌شود. بازار بین بانکی در کشور ایران از تیرماه 1387 در ایران رسما شروع به کار کرد. نظارت کامل و تعیین نرخ سود بر این بازار به عهده بانک مرکزی است. براساس آخرین آمارهای بانک مرکزی از مبادلات در بازار بین بانکی در سال 1401، حجم معاملات در این بازار در سال 1401 حدود 1074 هزار میلیارد ریال بوده است. در سال 1400 این عدد 724 هزار میلیارد ریال بوده است. در جدول ذیل که بانک مرکزی در سایت خود منتشر کرده است، میزان حجم معاملات و نرخ سود موزون در سال 1401 و 1400 به صورت ماه به ماه آورده شده است:
تفاوت نرخ بهره بین بانکی و عملیات ریپو
عمدتا در کشور ایران، نرخ بهره بین بانکی تحت عنوان عملیات ریپو شناخته می‌شود. این در حالی است که این دو با یکدیگر تفاوت‌های اندکی دارند. ریپو یا قرارداد بازخرید در سایر کشورها به این صورت است که بانک‌ها یا نهادهای مالی جهت تامین مالی به یکدیگر اوراق قرضه با سررسید مشخص می‌فروشند و متعهد می‌شوند در تاریخ سررسید، اوراق را با نرخ مشخص بازخرید کنند.
در ایران عملیات ریپو بخشی از عملیات بازار باز است که برای وام‌های کوتاه مدت یا همان بین بانکی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع نرخ ریپو بر و نرخ بهره بانک و بین بانکی اثرگذار است و اندکی با نرخ بهره بین بانکی تفاوت دارد.
تفاوت نرخ بهره بانکی با بین بانکی
نرخ بهره بانکی، نرخی است که برای سپرده یا تسهیلاتی تعیین می‌شود که بانک‌ها از افراد جامعه دریافت و یا به آن‌ها پرداخت می‌کنند. این نرخ سود برای حفظ ارزش ریالی پول است. نرخ سود بین بانکی اما نرخی است که از سوی بانک مرکزی جهت اخذ تسهیلات شبانه بانک‌ها از یکدیگر تعیین می‌شود. در واقع بانک‌ها به جای استقراض از بانک مرکزی، از سایر بانک‌ها تسهیلات اخذ می‌کنند. هر دو نرخ با نظارت و کنترل بانک مرکزی تعیین می‌شود. نرخ بهره بین بانکی بر نرخ بهره بانکی اثرگذار است.
نرخ بهره بین بانکی ابزاری برای سیاست‌های پولی
به طور کلی نرخ بهره ابزاری برای اعمال سیاست‌های پولی از سوی بانک مرکزی است. بانک مرکزی براساس میزان حجم نقدینگی کشور و تورم سیاست‌هایی در قالب سیاست‌های انقباضی و انبساطی اعمال می‌کند، به طوری‌که در شرایطی که حجم نقدینگی سرگردان در کشور افزایش و منجر به رشد نرخ تورم شود، بانک مرکزی سیاست انقباضی در پیش می‌گیرد. بنابراین این بانک با افزایش نرخ بهره و ایجاد انگیزه برای سپرده‌گذاری در بانک‌ها حجم نقدینگی جامعه را کاهش و در زمانی که رکود ایجاد شود، با اعمال سیاست‌های انبساطی؛ باکاهش نرخ بهره موجب تزریق نقدینگی به جامعه و ایجاد تحرک برای رشد تقاضا و در نهایت رشد اقتصادی می‌شود.
در خصوص نرخ بهره بین بانکی نیز بانک مرکزی برای کنترل خلق پول توسط بانک‌ها و رشد نقدینگی با کاهش یا افزایش آن سیاست‌گذاری می‌کند. در این حالت با افزایش نرخ بهره بین بانکی، بانک‌ها با مدیریت صحیح نقدینگی سعی بر کاهش استقراض از سایر بانک‌ها دارند. زمانی که بانک مرکزی این نرخ را کاهش دهد، انگیزه اخذ تسهیلات از سوی سایر بانک‌ها افزایش می‌یابد.
کریدور نرخ بهره بانک مرکزی چیست؟
احتمالا در اخبار و رسانه‌ها با واژه کریدور نرخ بهره مواجه شده‌اید. بانک مرکزی به عنوان سیاست‌گذار پولی بسته به شرایط کشور و نوع سیاست‌گذاری خود کف و سقفی را برای نرخ بهره تعیین می‌کند. فاصله کف و سقف نرخ بهره را کریدور نرخ بهره می‌گویند. در واقع نرخ‌های بهره‌ای که بانک مرکزی تعیین می‌کند خارج از کریدور یا دالان نیست. کف نرخ بهره کریدور به سپرده قانونی بانک مرکزی اختصاص دارد.
پس از آن نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند کمترین نرخ را در دالان دارد. سقف نرخ بهره به نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند تعلق دارد. پس از آن، نرخ بهره بین بانکی بیشترین رقم را در کریدور دارد. در سال 1402، نرخ بهره سپرده‌گذاری قاعده‌مند 17 درصد و نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند 24 درصد بوده است. اعتبارگیری قاعده‌مند و سپرده‌گذاری قاعده‌مند اصطلاحاتی در عملیات بازار باز است که نرخ سپرده‌گذاری و اخذ تسهیلات (اعتبارگیری) بانک‌ها از بانک مرکزی را نشان می‌دهد. کف و سقف کریدور نرخ بهره سالانه و براساس نظر بانک مرکزی ممکن است تغییر کند.
نرخ بهره بین بانکی چه اثری بر نرخ بهره بانکی دارد؟
نرخ بهره بین بانکی بر نرخ بهره بانکی بسیار اثرگذار است. نوسانات هفتگی این نرخ (کاهش یا افزایش) پس از پایان هر هفته از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود و افزایش این نرخ در مدت زمان طولانی می‌تواند سیگنالی برای رشد نرخ بهره بانکی باشد. در مقابل کاهش این نرخ نیز سیگنال کاهش نرخ بهره بانکی را می‌دهد.
در واقع کاهش یا افزایش این نرخ، منجر به افزایش یا کاهش میزان سپرده‌گیری بانک‌ها برای تامین نقدینگی لازم می‌شود. بانک‌ها با افزایش یا کاهش نرخ سود انگیزه سپرده‌گذاری را افزایش یا کاهش می‌دهند.
اثرات افزایش نرخ بهره بین بانکی بر سایر بخش‌های اقتصادی
نرخ بهره بانکی یا بین بانکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست‌گذار پولی است. بانک مرکزی با تغییر در میزان این نرخ‌ها سعی بر کنترل نقدینگی کشور و در نتیجه مهار تورم دارد. همان‌طور که گفته شد، بانک مرکزی با افزایش نرخ بهره نقدینگی را از جامعه جمع‌آوری می‌کند. علت این امر این است که رشد نرخ بهره بانکی به عنوان سرمایه‌گذاری کم ریسک، منجر به ایجاد انگیزه برای سپرده‌گذاری خواهد شد. بنابراین نقدینگی جامعه به سمت بانک‌ها هدایت می‌شود. این امر به مرور زمان و در صورت تداوم رکود در سایر بازارها را به دنبال دارد. در مقابل هر زمان نرخ بهره کاهش یابد، پول از بانک‌ها ممکن است به سایر بخش‌های مولد جامعه منتقل می‌شود. بنابراین در سایر بازارها رونق ایجاد می‌شود.
تاثیر نرخ بهره بین بانکی بر بورس
افزایش نرخ بهره بین بانکی، به عنوان محرکی برای رشد یا افت نرخ بهره، نقدینگی را به سمت بانک‌ها هدایت می‌کند. بنابراین عمده افراد جامعه که قابلیت ریسک‌پذیری کمتری دارند، پول خود را در بانک‌ها سپرده می‌کنند. از طرفی رشد نرخ بهره بانکی، انگیزه افراد برای اخذ تسهیلات را نیز کاهش می‌دهد. بنابراین نقدینگی در جامعه کاهش می‌یابد. با توجه به عمق کم بازار سهام و وضعیت فعلی آن، افراد ترجیح به کسب سود مطمئن و بدون ریسک دارند. بنابراین در این شرایط احتمال خروج پول از سهام به سمت بانک بسیار است.
اما در مقابل در شرایطی که این نرخ کاهش یابد، در بلند مدت نرخ بهره بانکی نیز کاهش و پول از بانک‌ها به سمت جامعه تزریق می‌شود. در این حالت افراد تمایل بیشتری برای اخذ تسهیلات و گسترش کسب و کار دارند. شرکت‌ها توسعه پیدا می‌کنند. هزینه‌های مالی کاهش و در نتیجه سودآوری شرکت‌ها بیشتر خواهد شد. رشد سودآوری شرکت‌ها در بورس، عمده یا بخشی از نقدینگی جامعه را به سمت بازار سهام هدایت می‌کند. بنابراین این امر رونق را برای بورس به ارمغان می‌آورد.
جدول نرخ بهره بین بانکی در ایران
آمارها نشان می‌دهد که نرخ بهره بین بانکی طی چند سال اخیر روند صعودی در پیش داشته است. این امر نشان از اعمال سیاست‌های انقباضی از سوی بانک مرکزی دارد. بیشترین میزان به سال 1393 اختصاص دارد. این در حالی است که کمترین میزان آن در سال 1399 بوده است.
جدول ذیل میزان نرخ سود موزون بین بانکی از سال 1390 تا 1401 را نشان می‌دهد:
| سال | نرخ بهره موزون بین بانکی (درصد) |
| 1401 | 21.2 |
| 1400 | 19.6 |
| 1399 | 17.5 |
| 1398 | 18.9 |
| 1397 | 19.7 |
| 1396 | 18.7 |
| 1395 | 18.6 |
| 1394 | 24.5 |
| 1393 | 27.1 |
| 1392 | 23.2 |
| 1391 | 21.6 |
| 1390 | 18.4 |
نمودار نرخ بهره بین بانکی در سال 1402
نمودار ذیل روند نرخ بهره بین بانکی در سال 1402 را به صورت هفته به هفته نشان می‌دهد. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌کنید، بیشترین میزان در اولین هفته مهرماه 1402 و کمترین آن در اولین هفته سال 1402، حدود 23.36 درصد بوده است.
