نرخ بهره چیست؟ مهم‌ترین عوامل موثر در نرخ بهره
نرخ بهره یکی از ابزارهای پولی برای کنترل حجم نقدینگی کشور است. سیاست‌گذاران پولی کشور با کنترل نرخ بهره بانکی، تورم و رشد اقتصادی را کنترل می‌کنند. در واقع نرخ بهره، نرخ سودی است که در ازای دریافت یا اخذ وام پرداخت می‌شود و انواع مختلفی دارد. در ادامه به تشریح کامل‌تر این ابزار اقتصادی و بررسی انواع آن پرداخته شده است.
نرخ بهره به بیان ساده
برخی از افراد با به تعویق انداختن مصرف امروز خود به آینده، بخشی از درآمد یا پول خود را پس‌انداز می‌کنند. در این بین برخی دیگر از افراد برای توسعه کسب و کار یا نیازهای شخصی نیاز به منابع مالی بیشتر دارند. در این بین فرصتی ایجاد می‌شود که افرادی که نیاز به تامین مالی دارند، از افرادی که پول خود را پس‌انداز کرده‌اند، وام بگیرند، به طوری که افراد تامین‌شونده موظفند در تاریخ سررسیدی مشخص شده، اصل پول را به تامین‌کننده بازگرداند. از طرفی تورم منجر به کاهش ارزش پول طی دورههای زمانی مختلف در آینده خواهد شد. در این‌جا پرسشی مطرح می‌شود که با توجه به شرایط تورمی و کاهش ارزش پول، آیا فرد تامین‌کننده بابت به تعویق انداختن مصرف خود باید متضرر شود؟ برای پاسخ به این پرسش باید گفت که به هیچ عنوان منطقی و عقلانی نیست که فرد تامین‌کننده علاوه بر اینکه مصرف خود را به تعویق انداخته، ارزش پولش نیز به علت تورم کاهش یابد. بنابراین جهت حفظ ارزش پول، نرخ بهره در این‌جا معنا پیدا خواهد کرد. در این حالت منطقی است که فرد تامین‌کننده در ازای به تعویق انداختن مصرف خود، کاهش ارزش پول و از دست دادن هزینه‌های فرصتی که داشته، در آخر مبلغی را با در نظر گرفتن نرخ بهره دریافت کند. نرخ بهره همان انگیزه ذخیره پول و وام‌دهی برای افراد است. فرد تامین‌شونده نیز باید برای حفظ ارزش پول تامین‌کننده، هزینه بیشتری را برای دریافت وام پرداخت کند که این هزینه همان بهره پول است.
تعریف نرخ بهره بانکی در ایران
در مثالی که در فوق برای تعریف ساده نرخ بهره آورده شد، سعی بر آن بود که با مفهوم بهره بیشتر آشنا شویم. در اقتصاد نرخ بهره یا Interest Rate یکی از ابزارهای مهم برای اعمال سیاست‌های پولی است. سیاست‌های پولی از سوی بانک مرکزی و در زمان رشد بیش از معمول اقتصاد یا شرایط رکودی اعمال می‌شود.
عمدتا نرخ بهره با نرخ بهره بانکی شناخته می‌شود. نرخ بهره بانکی میزان سودی است که در ازای دریافت وام یا استقراض پرداخت می‌شود. این نرخ درصدی از کل وام است که توسط بانک مرکزی براساس شرایط کشور تعیین می‌شود. در واقع افراد با سپرده‌گذاری در بانک‌ها، منابع مالی خود را در اختیار بانک قرار داده و در ازای آن سود دریافت می‌کنند. بانک‌ها از منابعی که سپرده‌گذاران در اختیارشان قرار داده‌اند، به افراد متقاضی تسهیلات اعطا می‌کنند و در ازای آن سود یا همان بهره دریافت می‌کنند. البته برای خرید و فروش اوراق نیز نرخ بهره در نظر گرفته می‌شود.
انواع نرخ بهره
در ادامه باید گفت که این نرخ انواع مختلفی دارد که می‌توان به نرخ بهره اسمی، نرخ بهره واقعی، نرخ بهره بازار و نرخ بهره موثر اشاره کرد. در ادامه هر کدام به صورت مختصر شرح داده شده است.
نرخ بهره اسمی
نرخ بهره اسمی همان نرخی است که در زمان انعقاد قرارداد میان وام‌دهنده یا وام‌گیرنده مشخص می‌شود. برای مثال فردی تصمیم به اخذ وامی با نرخ بهره بانکی 21 درصد دارد. این نرخ در قرارداد اولیه درج شده است که به آن نرخ بهره اسمی گویند. نرخ سود اسمی برای اوراقی چون اسناد خزانه و سایر اوراق نیز وجود دارد. روش‌های پرداخت نرخ بهره به ویژه از نوع بانکی ممکن است ماهانه، سه ماهه، 6 ماهه و سالانه باشد.
نرخ بهره حقیقی یا واقعی
تورم یک متغیر مهم در اقتصاد کشورها است. در نرخ سود اسمی تورم لحاظ نمی‌شود. هر زمان نرخ تورم در محاسبه این نرخ در نظر گرفته شود، به آن، نرخ بهره واقعی یا حقیقی گفته می‌شود. در کشور ایران که سالانه بیش از 40 درصد تورم وجود دارد، اخذ تسهیلات با نرخ بهره بانکی 20 تا 24 درصد در واقع با نرخ بهره واقعی منفی همراه است، چرا که حاصل کسر نرخ تورم و نرخ بهره اسمی که همان 20 تا 24 درصد است (بسته به نوع تسهیلات)، نرخ بهره واقعی 20- درصد است.
نرخ بهره بازار
این نرخ، بهره‌ای است که افراد از سرمایه‌گذاری‌های کوتاه مدت (کمتر از یک سال) کسب می‌کنند و عمدتا از نوع بانکی بیشتر است. برای مثال فردی با سرمایه‌گذاری کوتاه مدت در یک بازار یا کسب و کاری ممکن است بیش از نرخ بهره بانک کسب کند. این نرخ سود، نرخ بهره بازار است.
نرخ بهره موثر
برای توضیح سود موثر، فرض کنید فردی وامی با نرخ سود بانکی سالانه 20 درصد دریافت کرده است که طبق قرارداد باید این سود هر سه ماهه یا 6 ماهه به فرد وام‌دهنده پرداخت شود. میزان سرمایه اولیه 100 میلیون تومان است. در این حالت علاوه بر اینکه به اصل سرمایه فرد سود تعلق می‌گیرد، بلکه فرد می‌تواند سود دریافت شده سه ماهه را نیز مجدد سرمایه‌گذاری کرده و از سود آن بهره ببرد. به این سود سود موثر گفته می‌شود و در این حالت میزان سود موثر بیش از سود اسمی است.
نرخ بهره ثابت و شناور چیست؟
نرخ بهره ثابت (Fixed Interest Rate)، نرخی است که در زمان عقد قرارداد میان وام‌دهنده و وام‌گیرنده مشخص می‌شود و تا پایان قرارداد ثابت است. اما نرخ بهره شناور (Variable Interest Rate) بر اساس برخی متغیرها تعیین می‌شود که ممکن است در طی دوره با تغییر آن متغیر تغییر کند. برای مثال فردی وامی با نرخ بهره بانکی 20 درصدی اخذ می‌کند. برای مثال این نرخ بر اساس متغیری همچون نرخ بهره بین بانکی به عنوان پایه تنظیم شده است. در صورت هرگونه تغییر در نرخ بهره بین بانکی، نرخ بهره وام فرد مذکور نیز تغییر خواهد کرد.
انواع روش محاسبه نرخ بهره
نرخ بهره بانکی و اوراق عمدتا سالانه تعیین می‌شود، اما روش پرداخت ممکن است ماهانه، سه ماهه، 6ماهه و یا سالانه تنظیم شود. امکان محاسبه این نرخ به دو روش ساده و مرکب امکان‌پذیر است که در ادامه به بررسی این دو روش پرداخته شده است.
نرخ بهره ساده
در محاسبه نرخ بهره ساده، ملاک تعیین سود، سرمایه اولیه است. یعنی اگر فردی 100 میلیون تومان وام با نرخ بهره بانکی ساده 20 درصدی را برای یک سال اخذ کند، 20 میلیون تومان سود سالانه این وام خواهد بود. حال اگه دوره به 2 سال افزایش یابد، باز هم همان 20 درصد از سرمایه اولیه ملاک نرخ سود خواهد بود. برای محاسبه نرخ سود ساده از فرمول ذیل استفاده می‌شود:
نرخ بهره مرکب
در محاسبه نرخ سود مرکب اما برخلاف نرخ سود ساده، به بهره پول نیز سود تعلق می‌گیرد و در سرمایه‌گذاری‌های مدت‌دار این روش برای محاسبه سود استفاده می‌شود. برای مثال فردی سرمایه خود را به مدت 3 سال در بانک سپرده‌گذاری می‌کند و در دفعات متعدد سود دریافت می‌کند. در این حالت بانک برای محاسبه سود به روش مرکب، سود سال اول و دوم را در کنار اصل سرمایه در نظر می‌گیرد. به عبارتی به سود سال اول و دوم نیز سود تعلق می‌گیرد. بنابراین میزان سود بیشتر می‌شود. نرخ بهره بانکی مرکب براساس فرمول ذیل محاسبه می‌شود.
عوامل موثر بر نرخ بهره بانکی
یکی از مهم‌ترین عوامل بر نرخ بهره بانکی و اوراق عرضه و تقاضا است. به این صورت که افراد در زمان رونق تمایل بیشتری به اخذ وام دارند. در این حالت به علت تقاضای بیشتر، این نرخ افزایش می‌یابد. در مقابل در دوره رکود، افراد کمتر به سراغ دریافت وام هستند. در این شرایط نرخ بهره بانکی و اوراق کاهش می‌یابد.
به طور کلی تورم عاملی برای رونق اقتصادی است. بنابراین در زمانی که انتظارات تورمی افزایش یابد، یعنی افراد انتظار رشد نرخ تورم در آینده را دارند، این نرخ افزایش می‌یابد. در مقابل در زمانی که انتظارات تورمی کاهش یابد، نرخ بهره نیز کمتر خواهد شد.
عامل بعدی که دو عامل قبلی را نیز پوشش می‌دهد، سیاست‌های پولی بانک مرکزی است. بانک مرکزی باتوجه به شرایط اقتصادی در زمان رونق و رکود با تغییر در نرخ بهره بانکی و اوراق سیاست‌هایی اعمال می‌کند. نرخ بهره یکی از ابزارهای سیاست‌های پولی است.
علت تنوع نرخ بهره چیست؟
افراد در این خصوص عمدتا با نرخ‌های مختلفی مواجه می‌شوند و این پرسش مطرح می‌شود که علت تنوع در نرخ بهره بانکی و اوراق چیست؟ در ادامه به تشریح هر یک از علت‌های موثر در این تنوع پرداخته شده است.
تورم
یکی از عوامل موثر در نرخ بهره، تورم است. عمدتا سرمایه‌گذاری مطلوب هر فردی است که درآمد کسب شده از آن نه تنها نرخ تورم را پوشش دهد، بلکه مازاد از تورم سود کسب کنند. علت این امر این است که ارزش پول رایج کشور با تورم کاهش پیدا می‌کند.
مدت زمان
عامل مهم بعدی مدت زمان سرمایه‌گذاری است. در واقع مدت زمانی که سرمایه‌گذاری انجام می‌شود، تاثیر زیادی بر نرخ بهره دارد. هر چه بازه زمانی طولانی‌تر شود، این نرخ نیز بیشتر خواهد شد.
ریسک
ریسک یکی دیگر از عوامل موثر است. عدم ایفای تعهدات پرداخت از سوی دریافت‌کننده وام، با ریسکی همراه است که به آن ریسک نکول گفته می‌شود. از سوی دیگر سایر ریسک‌ها از جمله ریسک سیاسی و… نیز بر نرخ بهره اثرگذار هستند. نرخ بهره بانکی، معادل سود کم ریسک در نظر گرفته می‌شود. در واقع ریسک نکول آن بسیار کم است. هر چه میزان ریسک سرمایه‌گذاری بیشتر شود، نرخ بهره افزایش می‌یابد. در این حالت ریسک نکول بیشتر می‌شود. برای مثال ریسک نکول اسناد خزانه تقریبا صفر است، چرا که دولت و بانک مرکزی ضامن آن هستند.
ارزش زمانی پول و روش محاسبه آن
ارزش زمانی پول یکی از فاکتورهای مهم در این موضوع است. در این حالت فردی 100 میلیون تومان را به شخص دیگر وام می‌دهد. این فرد برای اینکه نرخ بهره‌ای تعیین کند، احتمالا در نظر می‌گیرد که می‌تواند به جای وام به این شخص، پول خود را در بانک به عنوان سپرده قرار دهد و با کمترین ریسک ممکن سودی معادل آن دریافت کند. بنابراین بهره این وام باید حداقل نرخ بهره بانکی را پوشش دهد. از طرفی تورم عاملی است که بر اساس آن از ارزش پول کاسته می‌شود. ریسک عدم پرداخت از سوی وام‌گیرنده و سایر ریسک‌ها نیز برای تعیین نرخ بهره اهمیت بالایی دارد. همچنین فرد در نظر می‌گیرد در صورت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف چقدر بازدهی کسب خواهد کرد یا به عبارتی هزینه‌های فرصت را بررسی خواهد کرد.
بنابراین با در نظر گرفتن موارد فوق ارزش زمانی پول معنا پیدا خواهد کرد. اما در این‌جا این پرسش مطرح می‌شود که این ارزش در سال‌های آتی چقدر کمتر خواهد بود؟ متغیری که تمام فاکتورهای فوق را پوشش دهد و مشخص می‌کند که ارزش زمانی پول امروز نسبت به سال آینده چقدر خواهد بود، همان نرخ تنزیل است. نرخ تنزیل به معنای کسر مبلغ است و نشان می‌دهد چقدر ارزش یک دارایی در دورههای آتی، کاهش می‌یابد. برای محاسبه ارزش آتی پول از فرمول ذیل استفاده می‌شود:
نقدشوندگی
قابلیت نقدشوندگی یکی دیگر از عوامل موثر بر تعیین این نرخ است. برای مثال سپرده‌های بلند مدت نرخ بهره بانکی بیشتری نسبت به سپرده‌های کوتاه مدت دارد، چرا که امکان نقدشوندگی اصل سرمایه در سپرده‌های بلند مدت کمتر است.
نرخ بهره بین بانکی چیست؟
در حوزه اقتصاد کلان، نرخ بهره بین بانکی از اهمیت بالایی برخوردار است. این نرخ به نوعی کف نرخ بهره بانکی محسوب می‌شود و تغییرات آن برای پیش‌بینی نرخ بهره بانکی و اوراق اهمیت بالایی دارد. بانک‌ها برای تراز کردن حساب‌های روزانه، از بانک‌های دیگر وام‌های یک شبه دریافت می‌کنند و در ازای آن سود پرداخت می‌کنند. این سود، نرخ بهره بین بانکی است. نرخ سود یا بهره بین بانکی توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود.
کلام آخر
نرخ بهره؛ یک متغیر مهم در اقتصاد کلان است که علاوه بر اینکه اشتیاق افراد برای پس‌انداز را بیشتر می‌کند، برای ایجاد رونق یا رکود در اقتصاد نیز از آن استفاده می‌شود. در کشوری چون آمریکا و چین که جزو بزرگترین اقتصادها در دنیا هستند، تغییرات این نرخ نه تنها برای خود کشورها اهمیت دارد، بلکه کل دنیا را متاثر می‌کند. تغییرات این نرخ نرخ در آمریکا که توسط فدرال رزرو انجام می‌شود، منجر به تغییرات نرخ در کامودیتی‌ها و افزایش یا کاهش شاخص قیمت دلار به عنوان محبوب‌ترین ارز می‌شود. بنابراین یک فاکتور اثرگذار بر رونق یا رکود اقتصادها است.
