عملیات ریپو چیست؟ نحوه قرارداد بازخرید در ایران
بازار بین بانکی به عنوان یکی از اجزای بازار پول شناخته میشود. تامین، کنترل و مدیریت نقدینگی در بازار بین بانکی از طریق ابزاری تحت عنوان قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو انجام میشود که به عنوان ابزاری غیرمستقیم در اعمال سیاستهای پولی شناخته میشود. اما این عملیات چیست و چه سازوکاری دارد؟ در این مقاله به این پرسشها پاسخ داده شده است.
تعریف قرارداد باز خرید (عملیات ریپو)
پیش از آنکه گفته شود که توافق یا قرارداد بازخرید چیست؟ در ابتدا تعریفی مختصر از بازار بین بانکی ارائه شده است. یکی از اجزای بازار پول، بازار بین بانکی است. این بازار همانطور که از نامش پیداست، بازاری میان بانکها، شرکتها و حتی بانک مرکزی است که اصلیترین هدف ایجاد آن تامین نقدینگی مورد نیاز آنها و اجرای بهتر و منظمتر سیاستهای پولی است.
در کشورهای غیراسلامی قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو را میتوان به عنوان یک وام با وثیقه در نظر گرفت. وامدهنده (بانک دارای مازاد نقدینگی) در ازای دریافت وثیقهای (اوراق) پول نقد به وامگیرنده میدهد. در آینده، وامگیرنده همان اوراق بهادار را با وجه نقد اولیه دریافتی به اضافه بهره تعلق گرفته مجددا خریداری میکند. کشورهای اسلامی اما برای انجام عملیات ریپو یا قرارداد بازخرید سازوکار متفاوتی دارند. در ریپوی کشورهای اسلامی برای رفع شبه ربای قرضی، قرارداد بازخرید (ریپو) اسلامی بر پایه خرید و فروش اوراق بهادار (اوراق دولتی) طراحی میشود که در این مدل به جای شرط بازخرید از دو اختیار خرید و فروش استفاده میشود.
- مقاله پیشنهادی: سیاست پولی چیست؟
ریپوی معکوس چیست؟
در قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو وامگیرندهای که از وامدهنده در ازای وثیقهگذاری پول نقد دریافت میکند، متعهد است که در تاریخی از قبل مشخصشده، اوراق وثیقه شده را با قیمتی از قبل مشخص بازخرید کند که به این عملیات، ریپوی معکوس گفته میشود.
نرخ ریپو یا قرارداد بازخرید چیست؟
همانطور که گفته شد، فروشنده اوراق پس از تامین مالی در تاریخی توافقی اوراق خود را با قیمت بالاتر از قیمت اصلی بازپس میگیرد یا اصطلاحا میخرد. اختلاف نرخ اصلی اوراق با رقم افزایشیافته نرخی است که به عنوان نرخ ریپو در نظر گرفته میشود. در ایران عملیات ریپو ابزاری برای اعمال سیاستهای پولی بانک مرکزی است و هرگونه تغییر در نرخ قرارداد بازخرید یا ریپو به نحوی بر تورم و قدرت خرید مصرفکننده تاثیر میگذارد.
انواع قراردادهای ریپو
توافقنامه بازخرید یا عملیات ریپو از جهت سررسید و عملکرد به دستههای مختلفی تقسیم میشود. در ادامه این نوع قراردادها تشریح شدهاند:
انواع قرارداد بازخرید از جهت سررسید
قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو از جهت سررسید دارای سه نوع است:
قرارداد ریپوی یک شبه: سررسید بازخرید اوراق در این نوع قرارداد تنها یک روز است که اصطلاحا در زبان لاتین به آن overnight repo گفته میشود.
قرارداد ریپو با دوره زمانی مشخص: بر اساس این قرارداد زمان بازخرید اوراق بر اساس توافقات طرفین و به صورت مشخص تعیین میشود. به این نوع قرارداد بازخرید term repo گفته میشود.
قرارداد ریپوی باز: در این نوع قرارداد بازخرید یا ریپو سررسید معین و مشخصی برای بازخرید مشخص نمیشود و قرارداد این قابلیت را دارد که توسط هر یک از طرفین فسخ شود. نرخ سود این نوع قرارداد به صورت روزانه و بر اساس نرخهای جدید تعدیل میشود.
انواع قرارداد بازخرید از جهت عملکرد
قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو از جهت عملکرد نیز دارای سه نوع است:
تحویل معین (specialized delivery repo): در این قرارداد در ابتدا و انتهای معامله نیاز به ضمانتنامه در قالب اوراق است. این نوع قرارداد بازخرید کاربرد چندانی ندارد.
سه جانبه (third-party repo): در این نوع قرارداد فروش و تامین مالی ریپو، بانک یا یک عامل تسویه بر معامله بین وامگیرنده و وامدهنده نظارت میکند و تمام تلاش خود را میکند تا از منافع هر دو طرف محافظت کند. اوراق بهادار توسط این نمایندگان نگهداری و در پایان معامله پس از بازپرداخت با بهره به وامدهنده بازگردانده میشود.
حفظ وثیقه (held-in-custody repo): یکی از غیرمحبوبترین انواع ریپو، قرارداد حفظ وثیقه است که فروشنده پولی را که با فروش اوراق بهادار به دست میآورد، در یک حساب نگه میدارد. دلیل عدم محبوبیت آن این است که احتمال زیادی وجود دارد که فروشنده نتواند مبلغ وام گرفته شده را برگرداند و وامگیرنده ممکن است به وثیقه دسترسی نداشته باشد. این باعث میشود که این تامین مالی برای وام گیرنده ناامن باشد.
تاریخچه عملیات ریپو در ایران
جهت توسعه عملیات بازار باز و هدایت نرخ سود بازار بین بانکی با سازوکار بازار برای اولین بار در ایران روز 28 مهرماه 1399، بانک مرکزی با درخواست اعتبارگیری یک بانک از طریق عملیات ریپو موافقت کرد. این کار بانک مرکزی با هدف تامین مالی بانکها در کوتاه مدت و در قالب قرارداد توافق بازخرید یا ریپو انجام شد.
بنابراین بر اساس دستورالعملهای اجرایی در عملیات بازار باز و اعطای اعتبار در قبال اخذ وثیقه، بانکها میتوانند در ازای وثیقهگذاری از اعتبارات کوتاهمدت بانک مرکزی استفاده کنند. این اعتبارگیری از بانک مرکزی بر اساس عملیات ریپو یا قرارداد بازخرید و با سقف نرخ سود انجام میشود. همچنین به دلیل اینکه وثیقهسپاری فرآیند زمانبری است، بانکها میتوانند از قرارداد توافق بازخرید بر پایه خرید و فروش اوراق بدهی دولتی که منعطفتر است، استفاده کنند.
سازوکار عملیات ریپو در ایران
در ایران یک طرف توافق بازخرید یا ریپو بانک مرکزی است. هر زمان بانکها دچار کسری در نقدینگی باشند و توانایی پرداخت پول به یکدیگر را نداشته باشند، بانک مرکزی با خرید اوراق بانکی که تاییدات لازم را گرفته، نقدینگی آن بانک را تامین میکند. شرط لازم این است که بانک مذکور، اوراق را در زمان و با مبلغ مورد توافق از بانک مرکزی بازخرید کند. برخی مواقع نیز بانک مرکزی جهت اعمال سیاست انبساطی اوراق بانکها را خریداری کرده و نقدینگی بانکها را تامین میکند. این سیاست زمانی اعمال میشود که رکود در کشور حکمفرما باشد. در واقع عملیات ریپو یک ابزار برای سروسامان دادن به بازار بین بانکی و نرخ بهره توسط بانک مرکزی و تامین مالی بانکها در کوتاه مدت است.
مزایای عملیات ریپو در ایران
قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو نقش مهمی در تامین نقدینگی بانکها و سایر شرکتها دارد. در ایران به واسطه آنکه یک طرف قرارداد بانک مرکزی است، عملیات ریپو نقش مهمی در کنترل نقدینگی بانکها و نرخ سود از سوی این نهاد نظارتی دارد. نرخ سودی که بانک مرکزی برای عملیات ریپو در نظر میگیرد بسیار کمتر از نرخ سود اضافه برداشت بانکها از بانک مرکزی است. در نتیجه بانک مرکزی کنترل بهتری بر روی نرخ سود دارد و میتواند بسته به شرایط اقتصادی نرخ بهره را کنترل کند.
نکته مهم آن است که این نرخ سود منعطف است و بر اساس شرایط تغییر میکند. همچنین عملیات ریپو بانک مرکزی با تغییر ساختار نرخ بهره بین بانکی منجر به پویایی بازار پول مدتدار میشود، چرا که عدم وجود بازار پول مدتدار مانع از توسعه بازار بدهی و ابزارهای پوشش ریسک میشود. از طرفی با این کار بانکها به سادگی با وثیقهگذاری میتوانند نقدینگی خود را تامین کنند و ریسک عدم بازپرداخت پول به بانک مرکزی و بانک وامدهنده کاهش مییابد.
جمعبندی
قرارداد بازخرید یا عملیات ریپو و ریپوی معکوس راهی برای تامین مالی کوتاه مدت است. بر اساس این قرارداد یکی از طرفین اوراق بهادار را به دیگری میفروشد و تضمین میکند که آن اوراق را بعدا با قیمت بالاتر بازخرید کند. در این بین اوراق بهادار به عنوان وثیقه عمل میکند. تفاوت بین قیمت اولیه اوراق و قیمت بازخرید آنها، به عنوان نرخ بازپرداخت یا نرخ ریپو شناخته میشود.
