سیاست انقباضی و انبساطی چیست؟
مهم‌ترین اهداف دولت‌مردان و سیاست‌گذاران در هر کشوری، هدایت اقتصاد کشور به سمت رشد اقتصادی، ثبات در قیمت‌ها، کاهش بیکاری و افزایش سطح رفاه و معیشت افراد جامعه است. برای رسیدن به این اهداف نحوه سیاست‌گذاری‌ها اهمیت بسیاری پیدا می‌کند. سیاست‌گذاران در شرایط رکودی با اعمال سیاستهای انبساطی و در شرایط تورمی با اعمال سیاستهای انقباضی تعادل را در اقتصاد ایجاد و مطلوبیت را در سطح جامعه برقرار می‌کنند. در این مقاله به تشریح سیاست انقباضی و سیاست انبساطی پرداخته شده است.
سیاستهای اقتصادی چیست؟
پیش از آن‌که با مفاهیمی چون سیاستهای انقباضی و سیاستهای انبساطی بیشتر آشنا شویم، ابتدا باید بدانیم که سیاستهای اقتصادی چیست و انواع آن کدام‌اند؟
به طور کلی سه پارامتر مهم در اقتصاد کلان شامل تورم، رشد اقتصادی (GDP) و نرخ اشتغال هستند که کشورها عمدتا با تعیین نرخ هدف برای هر کدام از این سه پارامتر، تلاش بر افزایش حداکثری سطح معیشت افراد جامعه، رشد و پویایی اقتصاد کشور و جلوگیری از رکود و فقر دارند. برای رسیدن به این هدف مشخص شده برای هر یک از پارامترهای اقتصادی، باید دو محرک اصلی که عرضه و تقاضا است، کنترل شود.
بنابراین به مجموعه اقداماتی که کشورها جهت کنترل نرخ تورم، کاهش نرخ بیکاری و در نهایت ایجاد رشد اقتصادی و جلوگیری از رکود انجام می‌دهند، سیاستهای اقتصادی می‌گویند.
این سیاست‌گذاری‌ها عمدتا از سوی دولت‌ها و بانک‌های مرکزی انجام می‌شود. سیاستهای اقتصادی به دو دسته سیاستهای پولی و بانکی تقسیم می‌شود. هر کدام از این سیاست‌گذاری‌ها نیز از طریق اعمال سیاستهای انبساطی و سیاستهای انقباضی میزان عرضه پول یا تقاضا برای کالا و خدمات (مصرف) را تغییر می‌دهند.
سیاستهای پولی (Monetary Policies) چیست؟
همان‌طور که گفته شد، کشورها برای رسیدن به نرخ‌های هدف خود، باید نقطه تعادلی میان عرضه (پول) و تقاضا (کالا و خدمات) برقرار کنند. همان‌طور که از نام آن مشخص است، به مجموعه اقداماتی که برای کنترل عرضه پول انجام می‌شود، سیاستهای پولی گفته می‌شود. بازیگر اصلی سیاستهای پولی بانک‌های مرکزی هستند. در سایر کشورها بانک مرکزی یک نهاد مستقل است. در کشور ما بانک مرکزی یکی از نهادهای وابسته به دولت است که رییس آن توسط رییس دولت انتخاب می‌شود. با این وجود اعمال سیاست‌گذاری‌های پولی کشور بر عهده بانک مرکزی است.
ابزارهای پیاده‌سازی سیاستهای پولی
بانک‌های مرکزی سالانه نرخ هدفی را بر اساس سایر متغیرهای اقتصادی برای افزایش حداکثری سطح رفاه، تولیدات، کاهش فقر و رشد و توسعه تعیین می‌کنند که برای رسیدن به هدف تعیین شده، عرضه و حجم پول را از طریق ابزارهای مختلف کنترل می‌کنند.
عملیات بازار باز
در عملیات بازار باز به‌عنوان یکی از بهترین روش‌ها برای اجرای سیاستهای پولی، بانک مرکزی با خرید یا فروش اوراق دولتی حجم پول را در جامعه کنترل می‌کند. بنابراین در شرایط رکودی، بانک مرکزی با فروش اوراق و افزایش حجم نقدینگی کشور، محرکی برای رشد ایجاد می‌کند. در مقابل در شرایطی که رشد نقدینگی یا تورم با سرعت غیرمعمول صورت گیرد، با خرید اوراق سعی بر کنترل حجم نقدینگی و قیمت‌ها دارد.
نرخ بهره
نرخ بهره، به‌عنوان یکی از ابزارهای پولی برای کنترل تورم، نرخ بیکاری و نرخ تبدیل ارزها است. در کشور ایران به علت ربوی بودن نرخ بهره، بانکداری اسلامی رواج پیدا کرده است. نرخ بهره از سوی سیاست‌گذار پولی، یعنی بانک مرکزی اعمال می‌شود و عمدتا با نرخ سود بانکی شناخته شده است. بازار بین بانکی که وام یک شبه بانک‌ها به یکدیگر است، عمدتا نرخ سودی معادل کف نرخ بهره را دارد. نرخ سود اوراق دولتی یا اسناد خزانه و نرخ سود سپرده‌های بانک‌ها نیز از دیگر نرخ‌های سود است که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود. نرخ‌های بهره‌ای که توسط سیاست‌گذار پولی تعیین می‌شود، در یک محدوده مشخص و نزدیک به هم است. بانک مرکزی با کنترل این نرخ‌ها به نرخ‌های هدف خود برای متغیرهای اقتصادی همچون تورم و… نزدیک می‌شود.
ذخیره قانونی
یکی دیگر از راه‌های کنترل نقدینگی توسط بانک مرکزی، امکان تغییر نرخ ذخیره قانونی است. به طور کلی بانک‌ها موظفند درصدی از سپرده‌ها را تحت عنوان ذخیره قانونی در حسابی نزد بانک مرکزی سپرده‌گذاری کنند. به این میزان پول که نزد خود بانک یا بانک مرکزی سپرده‌گذاری می‌شود، ذخیره قانونی گفته می‌شود. در حال حاضر بسته به عملکرد بانک‌ها در ایران ذخیره قانونی حدود 10 تا 13 درصد است.
سیاست انبساطی و سیاست انقباضی
بانک مرکزی باتوجه به میزان رونق یا رکود اقتصادی با استفاده از ابزارهای پولی که گفته شد، برخی اقدامات برای کنترل حجم پول در جامعه و تاثیر بر سایر متغیرهای اقتصاد کلان انجام می‌دهد. این اقدامات در قالب اعمال سیاستهای انبساطی و سیاستهای انقباضی است. در واقع بانک مرکزی با کنترل حجم پول (کاهش یا افزایش آن در جامعه)، بخش تولید را تحریک و اقتصاد را به سمت رونق هدایت می‌کند.
منظور از سیاست انقباضی پولی چیست؟
هر زمان نرخ تورم از نرخ هدف‌گذاری شده بیشتر شود و سرعت رشد نقدینگی افزایش یابد، بانک مرکزی با استفاده از افزایش نرخ بهره، نرخ ذخایر قانونی و عرضه اوراق، نقدینگی یا پول را از سطح جامعه جمع‌آوری می‌کند. در این حالت افراد تمایل بسیاری به پس‌انداز خواهند داشت و مصرف خود را کاهش می‌دهند. بانک مرکزی در شرایط گفته شده، سیاستهای انقباضی در پیش گرفته است. در زمان اعمال سیاست انقباضی تورم کنترل یافته، امکان اخذ تسهیلات دشوارتر و کاهش عرضه پول منجر به تقویت ارزش پول ملی خواهد شد.
منظور از سیاست انبساطی پولی چیست؟
در شرایط رکودی گرایش افراد به اخذ وام و تسهیلات کاهش می‌یابد و کسب و کارها کم‌رونق می‌شود. در این حالت بانک مرکزی با کاهش نرخ بهره و ذخایر قانونی و خرید اوراق از سطح جامعه، سطح نقدینگی و حجم پول در کشور را بیشتر می‌کند. شرایط فوق باعث می‌شود افراد به جای پس‌انداز، مصرف بیشتری داشته باشند. بنابراین رشد نقدینگی، نرخ تورم را افزایش می‌دهد. در این حالت جامعه به سمت رونق حرکت می‌کند. به این اقدامات بانک مرکزی، سیاست انبساطی گفته می‌شود. در زمان اعمال سیاستهای انبساطی، ارزش پول ملی کشور کاهش می‌یابد.
سیاستهای مالی چیست؟
همان‌طور که گفته شد، سیاستهای اقتصادی برای کنترل عرضه پول و تقاضا برای کالا و خدمات است تا اقتصادها به رشد و رونق مطلوب برسند. سیاستهای مالی در واقع اقداماتی هستند که سیاست‌گذاران جهت تحریک تقاضا یا افزایش و کاهش میزان مصرف در کشور انجام می‌دهند. بازیگر سیاستهای مالی، دولت‌ها هستند. در واقع دولت‌ها با استفاده از ابزارهای مالی، بخش تقاضا را در جامعه کنترل می‌کنند. به این‌صورت که دولت‌ها با اقداماتی از قبیل تغییر مخارج و هزینه‌های خود و نرخ مالیات، سعی بر ایجاد رونق و جلوگیری از ایجاد رکود دارند.
سیاست انبساطی و انقباضی مالی
همان‌طور که گفته شد، سیاستهای مالی از سوی دولت‌ها اعمال می‌شود. بنابراین دولت‌ها برای کنترل تقاضا یا مصرف از طریق اعمال سیاست انقباضی و سیاست انبساطی اقدام می‌کنند.
سیاست انقباضی مالی چیست؟
هر زمان نقدینگی و نرخ تورم بیش از اندازه و با سرعت بسیاری رشد کند، دولت با افزایش نرخ مالیات یا کاهش مخارج خود میزان تقاضا یا مصرف را کاهش می‌دهد. افزایش نرخ مالیات منجر به افول کسب و کارها و کاهش تولید می‌شود. اقداماتی که دولت برای کاهش تقاضا انجام می‌دهد را سیاستهای انقباضی می‌گویند.
سیاست انبساطی مالی چیست؟
در مقابل هر زمان اقتصاد گرفتار رکود شود، دولت با افزایش مخارج و هزینه‌ها و کاهش نرخ مالیات سطح تقاضا را افزایش می‌دهد. کاهش نرخ مالیات کسب و کارها را تشویق به تولید و ارائه خدمات بیشتر می‌کند. به این اقدامات دولت که منجر به رشد تقاضا می‌شود، سیاستهای انبساطی گفته می‌شود.
نقش سیاست‌گذاران پولی و بانکی در کنترل متغیرهای اقتصادی
سیاست‌گذاران پولی و مالی که بانک‌های مرکزی و دولت‌ها هستند، از طریق اقدامات و اعمال سیاست‌گذاری‌هایی در قالب سیاست انقباضی و سیاست انبساطی، اقتصاد را به سمت رشد در تولیدات داخلی، کاهش نرخ بیکاری و افزایش سطح رفاه جامعه هدایت می‌کنند و مانع از ایجاد فقر و رکود می‌شوند. در این حالت با گسترش، بسط، گرفته شدن یا مسدود شدن عرضه پول یا میزان تقاضا به اهداف خود نزدیک می‌شوند. هر زمان که این سیاست‌گذاران متناسب با شرایط اقتصادی از سیاست‌گذاری‌های درستی استفاده نکنند، امکان رشد و رونق از کشور گرفته شده و جامعه به سمت افول هدایت می‌شود. بنابراین در نظر گرفتن این موضوع که در چه شرایطی از چه روش یا سیاستی استفاده شود، بسیار حائز اهمیت است و قدرت و مهارت دولت‌ها یا بانک‌های مرکزی را نشان می‌دهد.
