معاملات آپشن در بورس چیست؟ هر آن چیز که باید در مورد اختیار معامله بدانید

قرارداد آپشن یا اختیار معامله نوعی از معاملات مشتقه است که در بازارهای سهام، کالا، ارز و ارز دیجیتال کاربرد دارد. در این مقاله به بررسی معاملات آپشن بورس ایران، نحوه خرید و فروش اختیار معامله سهام و مقایسه قراردادهای اختیار معامله‌ در بورس با قرارداد فیوچرز و آتی پرداخته شده است.

تعریف معاملات آپشن در بورس یا اختیار معامله تهران

معاملات آپشن یکی از ابزارهای کاربردی در بازارهای مالی است که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا با ریسک کنترل شده از نوسانات قیمتی دارایی‌های پایه‌ای مانند سهام، کالاها و حتی ارزها بهره ببرند. آپشن قراردادی بین دو طرف است که به خریدار آپشن، اختیار می‌دهد (اما او را ملزم نمی‌کند) که یک دارایی معین را در تاریخ انقضای مشخص شده، به قیمت تعیین شده‌ای، که به آن قیمت اعمال (Strike Price) می‌‎گویند، بخرد یا بفروشد.

اختیار معامله سهام (Stock Options)، یک نوع قرارداد آپشن در بورس است که به دارنده آن (صاحب اختیار) حق خرید یا فروش سهام یک شرکت با قیمت مشخص در تاریخ معین داده می‌شود. در واقع، این نوع آپشن‌ها به صاحبانشان اجازه می‌دهند که سهام را به قیمت مشخصی (برای آپشن خرید) بخرند یا به قیمت مشخصی (برای آپشن فروش) در سررسید بفروشند. از اختیار معامله در بورس به عنوان یک ابزار مالی برای مدیریت ریسک، سودآوری و حفاظت در بازار سهام استفاده می‌شود. این ابزار به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد که به طور انعطاف‌پذیر به تغییرات قیمت سهام و بازار پاسخ دهند و از فرصت‌های مختلف سود برده و ریسک‌های مرتبط با بازار سهام را کاهش دهند. در ادامه به تعریف اختیار خرید و فروش پرداخته شده است:

اختیار خرید  (Call Option): در آپشن خرید، خریدار حق دارد تا دارایی را به قیمت اعمال تعیین شده خریداری کند. استفاده از این نوع آپشن زمانی مناسب است که انتظار می‌رود قیمت دارایی افزایش یابد.

اختیار فروش  (Put Option): آپشن فروش به خریدار آپشن این حق را می‌دهد که دارایی پایه را در تاریخ سررسید به قیمت اعمال بفروشد. این نوع آپشن معمولا وقتی استفاده می‌شود که انتظار می‌رود قیمت دارایی کاهش یابد.

در ادامه پیش از آموزش معاملات آپشن در بورس و بررسی آن به تعریف قیمت پریمیوم پرداخته شده است.

قیمت پریمیوم در آپشن‌ها چیست؟

پریمیوم در معاملات آپشن‌ها مبلغی است که خریدار آپشن برای کسب حق استفاده از آپشن به فروشنده پرداخت می‌کند. این مبلغ به عنوان هزینه یا قیمت دسترسی به حق خرید یا فروش دارایی مورد نظر در زمان معین و به قیمت مشخص شده در آپشن است. در واقع، خریدار برای خرید آپشن باید مبلغی را به عنوان پریمیوم به فروشنده پرداخت کند. این مبلغ توسط عواملی مانند قیمت دارایی، زمان باقی‌مانده تا انقضای آپشن، نوسانات بازار و نرخ بهره تعیین می‌شود.

انواع معاملات آپشن (اختیار معامله) در بورس ایران (naked)

خرید آپشن (Long Options) در دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:

• خرید آپشن خرید (Long Call): در این معامله، سرمایه‌گذار یک آپشن خرید را با هدف کسب سود از افزایش قیمت دارایی پایه خریداری می‌کند.
• خرید آپشن فروش (Long Put): در این معامله، سرمایه‌گذار یک آپشن فروش را با هدف حفاظت از سرمایه یا کسب سود از کاهش قیمت دارایی پایه خریداری می‌کند.

عملا به این معامله، معامله خرید naked می‌گویند؛ چرا که در این حالت موقعیت خرید شما چه در سمت آپشن خرید و چه در سمت آپشن فروش با دارایی دیگری (چه سهام چه آپشن) محافظت نشده است و سود و زیان شما در آپشن خرید می‌تواند نامحدود و در آپشن فروش می‌تواند محدود به قیمت سهم باشد.

فروش آپشن (Short Options) نیز در دو دسته فروش آپشن خرید و فروش آپشن فروش تقسیم می‎‌شوند.

• فروش آپشن خرید (Short Call): در این نوع معامله، سرمایه‌گذار یک آپشن خرید را با هدف کسب سود از انقضای بی‌ارزش شدن آپشن، به قیمت پریمیوم می‌فروشد.
• فروش آپشن فروش (Short Put): در این نوع معامله، سرمایه‌گذار یک آپشن فروش را با هدف کسب سود از انقضای بی‌ارزش شدن آپشن یا خرید دارایی پایه به قیمت اعمال، به قیمت پریمیوم می‌فروشد.

عملا به این نوع از معاملات، معامله فروش naked می‌گویند؛ چرا که در این حالت موقعیت فروش شما چه در سمت آپشن خرید چه در سمت آپشن فروش با دارایی دیگری (چه سهام چه آپشن) محافظت نشده است.

دامنه سود و زیان قراردادهای اختیار معامله در بورس

معاملات قراردادهای اختیار معامله سهام بدون دامنه نوسان انجام می‌شوند. از این رو صاحبان اختیار معامله‌های خرید و فروش می‌توانند میزان سود و ضرر نامحدود داشته باشند. البته با برخی از استراتژی‌هایی که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است، می‌توان این زیان را محدود کرد. در معاملات آپشن در بورس دامنه سود در خرید اختیار خرید نامحدود و در خرید اختیار فروش محدود به قیمت اعمال است. این در حالی است که ممکن است دارندگان موقعیت فروش در اختیار معامله‌ خرید، نامحدود و دارندگان موقعیت فروش در اختیار معامله فروش، محدود به قیمت اعمال ضرر کنند. عملا سود و زیان خریدار و فروشنده اختیار خرید یا اختیار فروش عکس هم هستند.

بر این اساس می‌توان گفت به دلیل وسیع بودن دامنه زیان در موقعیت‌های فروش اختیارها، معامله این موقعیت‌ها پرریسک محسوب می‌شود و افراد باید پیش از سرمایه‌گذاری در بازار ضمن آموزش اختیار معامله، تسلط کافی بر آن داشته باشند.

استراتژی‌های معاملاتی آپشن‌ها

معاملات آپشن در بورس امکان پیاده‌سازی استراتژی‌های مختلف معاملاتی را می‌دهند که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته شده است.

پوشش‌دهی (Hedging)

این نوع استراتژی استفاده از معاملات آپشن برای حفاظت از دارایی‌های موجود در برابر نوسانات نامطلوب است که دارای دو نوع پوشش خرید و پوشش فروش است:

• پوشش خرید (Covered Call): در این استراتژی، سرمایه‌گذار دارایی پایه را خریداری کرده و سپس یک آپشن خرید را با هدف کسب سود از فروش آپشن و دریافت پریمیوم فروش می‌دهد.
• پوشش فروش (Covered Put): در این استراتژی، سرمایه‌گذار دارایی پایه را می‌فروشد و سپس یک آپشن فروش را با هدف حفاظت از موقعیت کوتاه موقت و کسب سود از پریمیوم خریداری می‌کند (به دلیل عدم امکان فروش دارایی پایه امکان این استراتژی در حال حاضر ممکن نیست).

اسپرد (Spread)

در این استراتژی، سرمایه‌گذار ترکیبی از معاملات آپشن خرید و فروش با هدف کاهش ریسک یا کسب سود از تفاوت قیمت‌ها را می‌سازد که در ادامه دو نوع آن توضیح داده شده است:

• اسپردهای خرید (Long Spreads): این استراتژی‌ها شامل اسپردهای خرید مانند Bull Call Spread یا Bull Put Spread هستند که برای سودجویی از افزایش قیمت دارایی پایه استفاده می‌شوند.
• اسپردهای فروش (Short Spreads): این استراتژی‌ها شامل اسپردهای فروش مانند Bear Call Spread یا Bear Put Spread هستند که برای سودجویی از کاهش قیمت دارایی پایه استفاده می‌شوند.

موارد ذکر شده تنها چند نمونه از استراتژی‌های معاملات آپشن‌ هستند که حتما باید ترکیب صحیح استراتژی با موقعیت بازار و اهداف سرمایه‌گذاری را هم‌زمان با هم مورد ارزیابی قرار داد.

مقاله پیشنهادی: سرمایه گذاری در بورس

نحوه خرید و فروش آپشن یا اختیار معامله در بورس تهران

باید توجه داشت که سرمایه‌گذاری در معاملات آپشن در بورس تهران به دلیل پیچیدگی و ریسک بالا، نیازمند دانش و تجربه است. همانطور که در پاراگراف‌های قبلی به اینکه قرارداد اختیار معامله بورس چیست، پرداخته شد، اکنون به نحوه خرید و فروش اختیار معامله در بورس پرداخته می‌شود. برای شروع سرمایه‌گذاری در این بازار باید به این نکته توجه داشت که ارسال سفارش برای نمادهای اختیار معامله سهام همانند سایر نمادهای معاملاتی است.

1. برای این کار ابتدا باید نماد مورد نظر در قسمت دیده‌بان اضافه یا در قسمت ارسال سفارش وارد شود.
2. پس از انتخاب و جستجوی نماد در حساب کارگزاری، در قسمت جزئیات اطلاعات قرارداد مانند میزان قرارداد، تاریخ سررسید، وجه تضمین و قیمت اعمال نمایش داده خواهد شد.
3. در گام بعدی باتوجه به مظنه‌های اصلی سفارشات با وارد کردن تعداد و قیمت دلخواه در قسمت خرید و فروش، قراردادهای اختیار سفارش‌گذاری می‌شود. همچنین وضعیت حساب مشتقه را نیز می‌توان چک کرد.

پیش از شروع معاملات آپشن در بورس تهران، سرمایه‌گذار ضمن بررسی استراتژی‌های مختلف معاملاتی استراتژی مناسب خود را انتخاب می‌کند. پس از شروع معاملات نیز مدیریت ریسک بسیار مهم است. به این معنا که سرمایه‌گذار باید حداکثر میزان ریسک خود را مشخص کرده و استفاده از آپشن‌ها را به این میزان محدود کند.

قراردادهای اختیار معامله در بورس کالا

یکی از بازارهای بورس کالا که در آن قراردادهای آتی و اختیار معامله خرید و فروش می‌شود، بازار مشتقه بورس کالا است. بازار مشتقه بورس کالا با هدف پوشش ریسک معاملات ایجاد شده و معاملات آن توسط اتاق پایاپای بورس تضمین می‌شود. در این بازار قراردادهای آتی و اختیار معامله خرید و فروش می‌شود. نحوه خرید در بازار مشتقه بورس کالا به این ترتیب است. افراد ضمن داشتن کد معاملاتی آپشن، قراردادهای آتی یا اختیار معامله سهام را که طبق دارایی پایه تنظیم شده‌اند را خرید و فروش می‌کنند.

مزایا و معایب قراردادهای اختیار معامله در بورس

آپشن‌ها امکان مدیریت ریسک را به‌ویژه از طریق استراتژی‌هایی مانند پوشش ریسک (hedging) برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کنند. از طرفی، خرید آپشن می‌تواند نسبت به خرید مستقیم دارایی، هزینه کمتری داشته باشد. این قراردادها همچنین می‌توانند به عنوان اهرم مالی عمل کرده و امکان کسب سود از تغییرات قیمت دارایی پایه با سرمایه‌گذاری نسبتا کم را برای سرمایه‌گذاران فراهم کنند. در مقابل، معاملات آپشن در بورس تهران خطراتی همچون پیچیدگی معاملات و زیان پریمیوم را برای سرمایه‌گذاران به دنبال دارد. چرا که استفاده و فهم آپشن‌ها ممکن است نسبت به سایر ابزارهای مالی پیچیده‌تر باشد. علاوه بر این، اگر شرایط بازار مطابق با پیش‌بینی خریدار آپشن نباشد، پریمیوم پرداخت شده می‌تواند کاملا از دست برود و عملا صفر شود.

عوامل تاثیرگذار بر میزان پریمیوم آپشن

قیمت دارایی پایه (Underlying Price) : پریمیوم آپشن تحت تاثیر قیمت فعلی دارایی پایه است. برای آپشن‌های خرید، هرچه قیمت دارایی پایه نزدیک‌تر یا بالاتر از قیمت اعمال باشد، پریمیوم بالاتر است. برای معاملات آپشن فروش، وقتی قیمت دارایی کمتر از قیمت اعمال است، پریمیوم بالاتر می‌رود.

زمان تا سررسید (Time to maturity) : پریمیوم معاملات آپشن با نزدیک شدن به تاریخ انقضا کاهش می‌یابد. این پدیده به «زوال زمانی» یا (Time Decay) معروف است. آپشن‌هایی که زمان بیشتری تا انقضا دارند، به دلیل احتمال بیشتر تغییرات در قیمت دارایی پایه، پریمیوم بالاتری دارند.

نوسانات دارایی پایه (Volatility) : نوسانات بالاتر در قیمت دارایی پایه احتمال تحقق شرایط مطلوب برای اعمال معاملات آپشن را افزایش می‌دهد و در نتیجه پریمیوم را بالا می‌برد. آپشن‌هایی که بر دارایی‌های با نوسان بالا نوشته می‌شوند، معمولا پریمیوم بالا‌تری دارند.

نرخ بهره بدون ریسک (Risk-free Interest Rate) : نرخ بهره بدون ریسک نیز می‌تواند بر میزان پریمیوم معاملات آپشن تاثیر بگذارد. به طور کلی افزایش نرخ بهره، پریمیوم آپشن‌های خرید را افزایش داده و پریمیوم آپشن‌های فروش را کاهش می‌دهد.

چگونگی محاسبه پریمیوم آپشن

پریمیوم آپشن‌ها برای معاملات آپشن در بورس از دو جزء اصلی تشکیل شده است:

• ارزش ذاتی (Intrinsic Value): ارزش ذاتی از تفاوت قیمت اعمال با قیمت دارایی پایه بدست می‌آید و باید عددی مثبت باشد.

ارزش ذاتی یک آپشن خرید برابر است با تفاوت میان قیمت دارایی پایه و قیمت اعمال آپشن.

قیمت اعمال – قیمت نقدی دارایی پایه = ارزش ذاتی قرارداد اختیار خرید

برخلاف معاملات آپشن خرید، ارزش ذاتی یک آپشن فروش برابر است با تفاوت میان قیمت اعمال آپشن و قیمت دارایی پایه.

قیمت نقدی دارایی پایه ــ قیمت اعمال = ارزش ذاتی قرارداد اختیار فروش

• ارزش زمانی (Time Value): این جزء نشان‌دهنده پریمیومی است که برای خرید زمان اضافی پرداخت می‌شود، تا اگر قیمت دارایی پایه تغییر کند، سرمایه‌گذار بتواند از آن سود ببرد. به عبارتی دیگر، تفاوت بین قیمت پرمیوم و ارزش ذاتی را ارزش زمانی می‌گویند که به مرور زمان با نزدیک شدن به تاریخ سررسید کاهش می‌یابد، زیرا فرصت خرید یا فروش دارایی با تغییرات قیمت کمتر می‌شود.

• ترکیب ارزش ذاتی و ارزش زمانی: ارزش کلی یک آپشن برابر با مجموع ارزش ذاتی و ارزش زمانی آن است. وقتی که ارزش ذاتی یک آپشن صفر است، قیمت دارایی پایه به قیمت اعمال نزدیک شده یا از آن عبور کرده است. می‌توان گفت پریمیوم آپشن کاملا به ارزش زمانی آن بستگی دارد. سرمایه‌گذاران با درک ارزش ذاتی و ارزش زمانی می‌توانند تصمیمات بهتری در مورد خرید و فروش آپشن‌ها بگیرند و استراتژی‌های معاملاتی خود را بهبود بخشند.

جمع‌بندی

در این مقاله به معرفی معاملات آپشن بورس ایران و نحوه خرید و فروش آن‌ها پرداخته شد. معاملات آپشن به منظور پوشش ریسک مورد استفاده قرار می‌گیرند و به معامله‌گران این امکان را می‌دهند که ریسک معاملات خود را تا حدی کاهش دهند. با این حال، معاملات آپشن در بورس تهران خطراتی همچون پیچیدگی معاملات و زیان پریمیوم را برای سرمایه‌گذاران به دنبال دارد که یادگیری آن نیاز به کسب دانش و آموزش‌های زیادی برای اختیار معامله در بورس دارند.