بورس کالا چیست؟
نیاز به شفافیت در معاملات کالایی و رفع مشکلات مربوط به آن، منجر به تاسیس بورس کالای ایران شد. این بورس یکی از بورس‌های چهارگانه ایران است و همان‌طور که از نام آن پیداست، بستری برای معاملات کالایی هم‌راستا با بورس‌های جهانی است. در این مقاله تاریخچه این بورس و مکانیزم معاملات در آن شرح داده شده است.
تاریخچه بورس کالای ایران
بورس کالای ایران در سال 1384 تاسیس شده است. بعدها در سال 1386 فعالیت‌های دو نهاد؛ سازمان‌های کارگزاران بورس فلزات تهران و کارگزاران بورس کالای کشاورزی ایران به این بورس منتقل شد. بورس کالا دارای تالارهای معاملاتی متعدد جهت معاملات کالا در ایران است. این شرکت در سال 1390 در بازار پایه فرابورس پذیرش و در نهایت در سال 1400 به بازار اول تابلوی اصلی بورس منتقل شد.
هدف از تاسیس بورس کالا
مهم‌ترین هدف تاسیس بورس کالای ایران ایجاد بستری مناسب و شفاف در معاملات کالایی است. در این بازار کشف قیمت‌ها به صورت حراج و با مکانیزم عرضه وتقاضا تعیین می‌شوند. این امر منجر به ایجاد فضای رقابتی میان تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان کالا و واقعی شدن قیمت‌ها خواهد شد و از نوسانات شدید قیمت‌ها می‌کاهد. از طرفی فضای رقابتی عاملی برای رشد و ارتقای کیفیت است. در واقع عرضه‌کنندگان برای عرضه بیشتر محصولات خود ملزم به رشد و ارتقای کیفیت تولیدات خود هستند. یکی دیگر از اهداف تاسیس این بورس، حذف واسطه و خرید مستقیم از تولیدکنندگان است. از طرفی معاملات کالاهایی خاص از قبیل محصولات فلزی و کشاورزی، انرژی و پتروشیمی از طریق بورس کالا ساماندهی می‌شوند.
انواع بازارهای بورس کالای ایران
بورس کالای ایران دارای 4 بازار اصلی؛ بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی است. لازم به توضیح است که اخیرا بازار املاک و مستغلات نیز به این بازارها اضافه شده است که ارزش معاملات این بازار بسیار ناچیز و حدود 0.01 درصد از کل بوده است.
بازار فیزیکی بورس کالا
طی چند سال اخیر این بازار بیش از 90 درصد از ارزش معاملات بورس کالا را به خود اختصاص داده است و سابقه دیرینه‌ای دارد. در این بازار کالاها به صورت فیزیکی دادو ستد و مستقیما از عرضه‌کننده به خریدار تحویل داده می‌شود. سازوکار بازار فیزیکی پیچیده نیست. در این بازار 4 گروه اصلی؛ محصولات بازار پتروشیمی، محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده‌های نفتی و محصولات کشاورزی معامله می‌شود.
بازار فرعی بورس کالا
بازار فرعی سازوکاری همچون بازار فیزیکی دارد، اما قوانین آن برای پذیرش کالاها اندکی ساده‌تر از بازار فیزیکی است. در این بازار طیف وسیع‌تری از کالاها مورد معامله قرار می‌گیرد.
بازار مشتقه بورس کالا
بازار مشتقه ابزاری نوینی در بورس کالا است. در این بازار عرضه و تقاضا براساس نوسانات قیمتی یک دارایی پایه تعیین و معاملات آن جهت مدیریت ریسک صورت می‌گیرد. بازار مشتقه دو ابزار قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله دارد. معاملات و قراردادهای آتی سکه، آتی زعفران، پسته و محصولاتی از این قبیل در بازار مشتقه صورت می‌گیرد. این بازار در حال حاضر ارزش معاملات بالایی نداشته و سهم حدود 2 درصدی از کل ارزش معاملات بورس کالا را دارد.
بازار مالی بورس کالا
این بازار با هدف جذب سرمایه‌گذاران بیشتر، برای تامین مالی و جذب سرمایه‌های سرگردان مورد استفاده قرار می‌گیرد. بازار مالی حدود 6 درصد از کل ارزش معاملات بورس کالا را دارد.
این بازار خود 3 ابزار مهم به شرح ذیل دارد:
اوراق سلف موازی استاندارد
به طور کلی قراراداد سلف به این صورت است که خریدار جهت پوشش ریسک تغییرات قیمت در آینده، تولیدات یا محصولات مورد نیاز خود را برای تحویل در آینده خریداری یا به عبارتی پیش‌خرید می‌کند. نحوه پرداخت ممکن است نقدی یا اعتباری باشد. در اوراق سلف موازی استاندارد، خریدار این اوراق به دلیل وجود بازار ثانویه، امکان واگذاری قرارداد خود را به شخص دیگر پیش از موعد سررسید دارد.
گواهی سپرده کالایی
سازوکار ابزار گواهی سپرده کالایی به این صورت است که عرضه‌کنندگان کالا، محصول یا کالای خود را براساس استانداردها و قوانین تعریف شده به انبارهای بورس کالا تحویل می‌دهند و در ازای آن (بسته به نوع کالا)، گواهی سپرده کالایی دریافت می‌کنند. سپس می‌توانند این گواهی را در بستری که بورس کالا فراهم می‌کند، خرید و فروش کنند. معاملات گواهی سپرده کالایی به دو صورت حراج پیوسته یا ناپیوسته انجام می‌شود. این گواهی قابلیت تضمین جهت اخذ تسهیلات بانکی برای دارندگان آن دارد.
صندوق‌های کالایی
در این نوع از ابزارهای بازار مالی، سرمایه‌گذاران می‌توانند واحدهای صندوق‌های کالایی که مبتنی بر یک کالای پایه همچون طلا و زعفران است، معامله کنند که در این حالت ریسک نگهداری این دارایی‌ها کاهش یافته و هزینه حمل و نقل و انبارداری آن حذف می‌شود.
چه محصولات و کالاهایی در بورس کالا معامله می‌شود؟
در جداول ذیل محصولاتی که در بازارهای بورس کالا مبادله می‌شوند، به تفکیک بازار آورده شده است. لازم به توضیح است در جداول ذیل تنها محصولات اصلی آورده شده است.
- محصولات پذیرش شده در بازار فیزیکی:
- محصولات پذیرش شده در بازار فرعی:
- کالاهای پذیرش شده در بازار مشتقه:
انواع قراردادها در بورس کالای ایران
قراردادهای بورس کالا به سه دسته قرارداد سلف، قرارداد نقدی و نسیه و قرارداد آتی و اختیارمعامله تقسیم می‌شود.
- قرارداد سلف:
در قرارداد سلف، خریدار برای پوشش ریسک تغییرات قیمت در آینده، تولیدات یا محصولات مورد نیاز خود را خریداری می‌کند اما تحویل کالا در آینده خواهد بود. برای مثال فردی تمام محصولات سیب یک باغ را پیش از به بار نشستن محصول خریداری می‌کند. هر زمان سیب‌ها به مرحله برداشت برسند، فروشنده کالا را به خریدار تحویل می‌دهد. این نوع قرارداد در بازار فیزیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بازار مالی قرارداد اوراق سلف موازی استاندارد با اندکی تفاوت وجود دارد.
- قرارداد نقدی و نسیه:
قرارداد نقدی و نسیه همان‌طور که از نام‌های آن مشخص است، نحوه پرداخت را مشخص می‌کند. در قرارداد نقدی خریدار باید پول کالای خریداری شده را به صورت نقدی پرداخت کند. در قرارداد نسیه اما براساس توافق می‌تواند مبلغ کالای خریداری شده را در مراحل و با روش‌های متعددی پرداخت کند. تحویل کالا در هر دو قرارداد عمدتا تا سه روز پس از عقد قرارداد است.
- قرارداد آتی و اختیار معامله:
قرارداد آتی نیز مربوط به انجام معاملات در آینده‌ای مشخص است. در این نوع قرارداد تحویل کالا و تبادل وجه آن در آینده صورت می‌گیرد و خریدار با پرداخت وجه تضمین نزد بورس کالا، تعهدات خود را ایفا می‌کند. در قرارداد اختیار معامله همان قرارداد معامله در آینده عقد می‌شود، با این تفاوت که خریدار یا فروشنده اختیار خرید یا فروش را از طرف مقابل خود خریداری می‌کنند و هر زمان مایل باشد از اختیار خود استفاده می‌کند.
ساعت معاملات بورس کالا
معاملات بورس کالا براساس نوع بازار و تالار معاملاتی بین ساعات 8:45 الی 17 انجام می‌گیرد.
جدول ذیل ساعات معاملاتی بازارها و تالارهای بورس کالای ایران را نشان می‌دهد:
نحوه معامله در بورس کالا
برای معامله در بورس کالای ایران، همانند معامله سهام در بازارهای بورس و فرابورس باید کد بورسی دریافت کرد. پیش از آن اما متقاضیان باید حتما در سامانه سجام ثبت‌نام و احراز هویت شوند، سپس از میان کارگزاران باید کارگزاری که خدمات بورس کالا ارائه می‌دهد، انتخاب کرد. پس از ثبت‌نام اولیه، فرد باید نسبت به افتتاح حساب وکالتی نزد بانکی که مورد تایید است، اقدام کند. با ارائه مدارک لازم همچون کپی کارت ملی، شناسنامه و تکمیل فرم ثبت‌نام برای اشخاص حقیقی و ارائه کپی روزنامه رسمی تاسیس و آخرین تغییرات، کپی کارت ملی و شناسنامه اعضای هیئت مدیره برای اشخاص حقوقی، کد بورس کالا صادر می‌شود.
پس از اخذ کد بورسی، فرد می‌تواند آمار معاملات بورس کالا، نحوه عرضه و … را از طریق سامانه بورس کالا مشاهده کند.
همان‌طور که در تصویر ذیل مشاهده می‌شود، آمار معاملات بورس کالای ایران از طریق tab آمارها که در تصویر مشخص شده، قابل رویت است.
پیش از انجام معامله و براساس آگهی عرضه خریداران موظفند که مبلغ خرید را در حساب وکالتی سپرده و سپس در ساعات معامله از طریق پنل کارگزاری نسبت به خرید یا فروش اقدام کنند. لازم به توضیح است که موارد ذکر شده عمدتا برای خریداران است و شرایط عرضه‌کنندگان مطابق با قوانین پذیرش بورس کالا خواهد بود که در سایت بورس کالا درج شده است.
ارزش معاملات 13 ساله بورس کالای ایران
در سال 1402 ارزش معاملات بورس کالای ایران حدود 16,595 هزار میلیارد تومان (همت) بود که از این میزان حدود 15,265 هزار میلیارد تومان به معاملات فیزیکی اختصاص داشت.
نمودار ذیل ارزش معاملات بورس کالا از سال 1390 تا پایان 1402 را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، از سال 1398 روند ارزش معاملات در بورس کالا با شیب تندی رو به افزایش بوده است.
به طور میانگین طی 8 سال اخیر، بیش از 85 درصد از ارزش معاملات کل بورس کالای ایران به معاملات بازار فیزیکی اختصاص داشته است. از کل میزان معاملات فیزیکی بورس کالا حدود 82 درصد آن به معاملات فیزیکی محصولات صنعتی اختصاص دارد. 16 درصد از ارزش معاملات به محصولات نفتی و پتروشیمی تعلق داشته است.
نمودار ذیل روند ارزش معاملات بازار فیزیکی بورس کالای ایران از سال 1390 تا پایان 1402 را نشان می‌دهد:
مهم‌ترین بورس‌های کالایی در جهان
بورس کالای شیکاگو دارای گسترده‌ترین طیف کالاها و قراردادهای آتی در جهان است. پس از آن بورس کالای توکیو اصلی‌ترین بورس کالای آسیا است. این بورس در سال 1984 میلادی تاسیس شد. سومین بورس کالای معتبر و بزرگ دنیا، بورس فلزات لندن است.
اهمیت بورس کالا در معاملات کالایی
بورس کالا بستری مناسب و شفاف برای انجام معاملات کالایی در هر کشوری است. نحوه معاملات در این بورس قابلیت نظارت دارد و به درستی ساماندهی می‌شود. از آن‌جا که پذیرش کالاها با استاندارهای لازم صورت می‌گیرد، کیفیت کلیه کالاها تضمین شده است و طرفین معامله براساس ضوابط و قوانین وضع شده در این بورس خرید و فروش می‌کنند، در نتیجه طرفین ملزم به ایفای تعهدات خود هستند.
کشف قیمت‌ها به صورت شفاف و براساس میزان عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. در این شرایط دست دلالان و رانت‌بازان کوتاه و بساط فساد برچیده می‌شود. علت این امر آن است که در این بورس، کالاها مستقیما از تولیدکننده به خریداران واقعی منتقل و واسطه‌ها حذف می‌شوند. پوشش و انتقال ریسک با استفاده از ابزارهای موجود در بازارهای بورس کالا میسر می‌شود. برخلاف سایر مناقصه و مزایده‌ها سرعت انجام معاملات و تحویل کالا در بورس کالا بالا است. ابزارهای موجود در این بورس امکان تامین مالی را به متقاضیان آن می‌دهد.
چالش‌های قیمت‌گذاری دستوری در بورس کالای ایران
یکی از بزرگترین چالش‌های اقتصاد کشور، قیمت‌گذاری دستوری است. اگرچه معاملات در بورس کالا مزایای بسیاری دارد، اما معضلات قیمت‌گذاری دستوری در آن از میزان کارایی و کیفیت این بورس می‌کاهد و همین موضوع منجر به اعتراض عرضه‌کنندگان شده است. یکی از مهم‌ترین مزایای معامله در بورس کالا، حذف واسطه‌ها و کشف قیمت‌ها بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا است. در بورس کالای ایران سیاست‌گذاران با تعیین قیمت کف (پایه) و سقف برای کالاها، نوسان قیمت‌ها را محدودتر می‌کنند، بنابراین ارزش کالا و خدمات به درستی براساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود. این امر مصداق کامل قیمت‌گذاری دستوری است و عاملی برای ایجاد رانت و فساد در کشور است.
در چنین شرایطی در واقع عرضه‌کنندگان مایل به عرضه محصولات خود در بستر بورس کالا نیستند و نسبت به کاهش بسیار قیمت‌ها و عدم پوشاندگی هزینه‌ها اعتراض دارند. از دیگر چالش‌هایی که بسیاری از عرضه‌کنندگان با آن مواجه هستند، الزام عرضه‌کنندگان به عرضه بیشتر کالا و محصولاتشان در بورس کالا است که گاها میزان تقاضا برای کالاها چندان بالا نیست. رشد عرضه و کاهش تقاضا در این بورس منجر به افت قیمت‌ها تا کف قیمتی می‌شود. البته در صورتی که تقاضا در معاملات بسیار کم باشد، حراج به روز دیگر موکول می‌شود، اما این چالش از انگیزه عرضه‌کنندگان می‌کاهد.
