تحلیل بنیادی صنعت روانکار

در این مقاله به تحلیل صنعت روانکار و شرکت‌های فعال در این صنعت پرداخته شده است. روانکارها در دسته بندی صنایع زیرمجموعه‌ صنعت فرآورده‌های نفتی، کک و سوخت هسته‌ای در بورس می‌باشد. روانکارها موادی هستند که برای کاهش میزان اصطکاک بین سطوح متحرک و ثابت استفاده می‌شوند. از انواع روانکارها می‌توان به انواع روغن، گریس و غیره اشاره کرد. در یک تعریف ساده، روانکاری، روشی است برای جلوگیری از اصطکاک و سایش سطوح متحرکی که روی یکدیگر قرار می‌گیرند.

تاریخچه صنعت روانکار

پیش از سال ۱۸۵۶ روغن مورد نیاز برای روانکاری چرخ ارابه‌ها و سایر سطوح متحرک از منابع روغن‌های حیوانی و گیاهی بدست می‌آمد؛ اما موارد استفاده از این روغن‌ها به دلیل مقاومت پایین، تجزیه و فاسدشدن سریع محدود بود.

پیشرفت سریع صنعت نفت در سال ١٨٨٣ و بهبود فرآیندهای تقطیر و تصفیه نفت خام منجر به استفاده از روغن‌های نفتی شد. پس از اینکه امکان استفاده از روغن‌های صنعتی در روغن‌کاری مقدور شد، روغن‌های نفتی به‌سرعت برتری خود را نسبت به انواع دیگر روغن ثابت کردند و درنتیجه استفاده از روغن‌های حیوانی، نباتی و… برای روغن‌کاری به‌تدریج منسوخ شد.

امروز آنچه از یک روانکار انتظار می رود این است که در کنار کاهش اصطکاک و سهولت حرکت قطعات دستگاه، قابلیت کاهش مصرف انرژی، محافظت از خوردگی، سایش و زنگ‌زدگی قطعات را نیز داشته باشد. روغن‌‌موتورها در بین روانکارها بیشترین مصرف را دارند و بیش از ۶۰% از بازار روانکارها را به خود اختصاص داده‌اند.

انواع روانکارها

روانکارها را در یک نگاه کلی می‌توان به دو دسته بزرگ روانکارهای خودرو و روانکارهای صنعتی تقسیم کرد. روانکارهای صنعتی نیز به سه دسته عمده روغن‌های صنعتی، گریس‌ها و روانکارهای ویژه دیگر مانند روانکارهای فلزکاری و… تقسیم می‌شوند.

روانکارها را می‌توان از نظر نوع حالت فیزیکی نیز دسته‌بندی کرد. روانکارها از نظر حالت به چهار دسته روان‌کننده‌های گازی، روان‌کننده‌های مایع، گریس‌ها و روان‌کننده‌های جامد تقسیم می‌شوند.

زنجیره ارزش در تحلیل صنعت روانکار

در روند تولید روانکارها در ابتدا خوراک ورودی (لوبکات) در برج‌های مخصوصی با حلال فورفورال مخلوط می‌شود. این حلال، کلیه مواد آروماتیک موجود در لوبکات را درون خود حل می‌کند. سپس طی فرآینده جداگانه‌ای، مواد آروماتیک از حلال فورفورال جدا می‌شود و فورفورال را دوباره بازیافت می‌کند. در طول فرایند تولید روانکارها، محصولاتی جانبی به نام فورفورال اکسترکت و اسلک واکس نیز تولید می­‌شود. فورفورال اکسترکت محصول جانبی واحد استخراج با حلال در پالایشگاه‌های روغن‌سازی می‌باشد. تصاویر زیر زنجیره ازرش صنعت روانکار و روند تولید محصولات جانبی و نهایی را نشان می‌دهند.

خروجی یک پالایشگاه روغن‌سازی شامل روغن پایه، روغن نهایی و فرموله شده (روغن موتور، روغن گیربکس، روغن ادوات صنعتی و…)، اسلک واکس (Slack Wax)، پارافین واکس و اکستراکت (Furfural Extract) می‌باشد.

اگرچه محصول عمده پالایشگاه روغن‌سازی، روغن پایه است؛ ولی محصولات جانبی تولیدی نیز می‌تواند از ارزش افزوده‌ی به مراتب بالایی برخوردار باشد.

روغن موتور

روغن موتور یا به عبارت کلی روانکارها از ترکیب روغن‌های پایه و افزودنی‌ها (additives) تولید می‌شوند. روغن‌های پایه به‌تنهایی توانایی محافظت از قطعات موتور و انجام عملیات را  ندارند و اگر فرض کنیم که روغن‌موتور فقط روغن‌پایه باشد، کارایی آن بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر نیست و بایستی آن را به صورت مداوم تعویض نمود لذا مواد افزودنی مختلفی به روغن‌های پایه افزوده می‌شود که منجر به افزایش کارایی آن شود. مواد افزودنی روغن‌موتور انواع مختلفی داشته و متناسب با افزایش تعداد مواد افزودنی ، میزان کیفیت کارایی روغن‌موتورها افزایش می‌یابد. پاک‌کننده‌ها، معلق کننده‌ها، مواد ضدزنگ، مواد ضد سایش، مواد ضد فرسایش موتور، مواد ضد کف، مواد خنک‌کننده و… ازجمله مهم‌ترین مواد افزودنی هستند که به روغن‌های موتور افزوده می‌شود.

در یک طبقه‌بندی روغن‌های پایه را به ۵ گروه: معدنی (Mineral) ، مصنوعی (synthetic) ، نیمه مصنوعی (semi synthetic) که ترکیبی از روغن‌های معدنی و مصنوعی می‌باشند، روغن‌های پایه گروه ۳  (GIII)که به روغن‌های پایه نسل جدید معروف‌اند و به ‌نوعی از بهینه‌سازی روغن‌های پایه معدنی به دست می‌آیند و در تولید روغن‌موتورهای جدید از آن‌ها استفاده می‌شود و آخرین گروه نیز روغن‌های پایه تصفیه‌ای هستند که  جهت تولید روغن‌موتورهای مونوگرید (تک درجه ای و مخصوص یک فصل) و روغن‌های با سطح کیفیت پایین استفاده می‌شود.

مواد اولیه در تحلیل صنعت روانکار

برش روغن یا لوبکات یکی از برش‌های نفتی است که به‌عنوان ماده اولیه اصلی در تولید روغن موتور استفاده می‌شود؛ حدود 60 الی 95 درصد از مواد اولیه روغن موتور را لوبکات تشکیل می‌دهد. لوبکات از پالایشگاه‌های نفت خام تامین شده و در پالایشگاه‌های روغن طی فرآیندهای جداسازی به روغن پایه تبدیل می‌شود.

تمامی 9 پالایشگاه‌ نفت خام ایران امکان تولید لوبکات را دارند. در چند سال اخیر موضوع تغییر روند تولیدات صنعت پالایش نفت از جمله کاهش تولید مازوت در پالایشگاه‌های نفت خام ایران مطرح بوده است. این طرح در راستای حرکت به سمت سودآوری شرکت‌های پالایشی، افزایش کیفیت و تبدیل مازوت به بنزین در دستور کار شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران قرار گرفته است. چنین طرحی منجر به ایجاد بحران مواد اولیه برای صنعت روانکار خواهد شد.

همانطور که گفته شد از لوبکات، روغن پایه تولید می‌­شود. اساسا روانکارها از دو جزء روغن پایه و مواد افزودنی تشکیل می‌­شوند. پس از اضافه کردن مواد افزودنی به روغن پایه، روانکار نهایی به دست می آید.

همبستگی قیمتی

با توجه به نحوه قیمت‌گذاری برای نرخ پایه لوبکات انتظار می‌رود میان قیمت روغن پایه و نفت کوره همبستگی وجود داشته باشد. نمودار زیر همبستگی روند قیمتی نفت کوره و روغن پایه را نشان می‌دهد. نرخ پایه لوبکات طبق فرمول زیر تعیین می‌­شود:

( قیمت نفت‌ کوره ۱۸۰ از نشریه «پلاتس»× نرخ ارز «نیما» × ۱.۱۵× ۰.۹۵)

روند قیمت‌­گذاری محصولات روانکار

محصول نهایی در صنعت روانکار شامل روغن موتورهای بنزینی و دیزلی و روغن‌های صنعتی هستند. روغن‌های صنعتی در صنایع بزرگ مصرف می‌شوند. روغن‌های بنزینی و دیزلی به دلیل مصرف در ناوگان حمل و نقل عمومی و وسیله‌های مصرفی عموم مردم جزو کالاهای استراتژیک به حساب می‌آیند؛ به همین دلیل قیمت‌گذاری محصولات شرکت توسط سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان به‌صورت دستوری انجام می‌شود. دیگر روغن‌ها مانند روغن‌های هیدرولیک، دنده، سوخت کشتی تابع قوانین سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان هستند اما قیمت‌گذاری بر عهده شرکت است. نرخ صادراتی نیز توسط عرضه و تقاضای جهانی تعیین می­‌شود. در ادامه نمودار روند قیمتی روغن پایه داخلی نمایش داده شده است.

روغن پایه را می‌توان از منابع نفتی یا غیرنفتی به دست آورد. امروزه عمده روغن پایه مصرفی در جهان از پالایش نفت خام به دست می‌آید. خصوصیات روغن پایه‌ها به دست آمده  از نفت وابسته به نوع نفت خام و چگونگی عملیات پالایش است. بسیاری از کشورها که نیاز به واردات روغن دارند بیشتر روغن‌های موتور و صنعتی خود را از طریق تصفیه مجدد روغن‌های کارکرده تامین می‌کنند. به روغن‌های به دست آمده در این روش روغن‌های تصفیه‌ای گفته می‌شود.

روغن‌های تصفیه‌ای

در برخی کشورها مانند آلمان این کار اجباری است و بیش از ۲۰ درصد روغن مصرفی از روغن‌های تصفیه مجدد تامین می‌شود. همچنین شرکت جنرال موتورز آمریکا نیز استفاده از روغن‌های تصفیه مجدد را تایید کرده و اعلام نموده که هرنوع روغن موتوری که بتواند آزمایشات موتوری استاندارد را با موفقیت بگذراند در موتورهای ساخت این شرکت قابل استفاده است.

درتصفیه مجدد روغن‌های کارکرده حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد از روغن اولیه قابل بازیابی است. آزمایش‌های انجام شده توسط آزمایشگاه‌های مستقل نشان می‌دهد که در برخی موارد کیفیت روغن پایه حاصل از تصفیه مجدد از روغن‌های پایه اصلی بهتر می‌باشند. البته این موضوع برای روغن‌هایی که توسط روش‌های مدرن و با استفاده از گاز هیدروژن و تقطیر در خلا تصفیه شده باشند صادق است؛ نه روش‌های سنتی که از شستشو با اسید سولفوریک و… استفاده می‌شود.

روغن‌های کارکرده بارها قابل تصفیه مجدد می‌باشند. این امر می‌تواند علاوه بر استفاده حداکثری از روغن و کاهش هزینه‌ها، از آلودگی محیط‌زیست نیز جلوگیری کند.

انواع روش‌های تصفیه روغن در تحلیل صنعت روانکار

برای حذف بهتر و سریع آلودگی‌های موجود در روغن‌های کارکرده ابتدا روغن گرم می‌شود، سپس وارد مخازن ته‌نشینی بزرگ شده تا مواد جامد موجود در آن رسوب کنند. مجدد ذرات جامد، رطوبت و آلودگی‌ها توسط فیلترهای مخصوص از روغن جدا می‌شوند. سپس روغن خروجی برای جداکردن گازهای محلول در روغن وارد جداکننده‌های گاز و… می‌شوند. در مجموع روش‌های مورد استفاده در تصفیه روغن عبارتند از:

1. روش ته‌نشینی
2. روش فیلترکردن
3. تصفیه با اسیدسولفوریک
4. خنثی نمودن با آهک و تصفیه باخاک مخصوص
5. سانتریفیوژ کردن روغن‌ها

تحلیل صنعت روانکار در جهان

تقاضای جهانی روانکارها در سال 2019 معادل 36.8 میلیون تن بوده است. در حال حاضر بیش از ۱۷۰۰ تولیدکننده روانکار در سراسر دنیا وجود دارند که حدود ۲۰۰ شرکت به صورت جانبی به تولید روانکار مشغول بوده و نزدیک به ۱۵۰۰ شرکت به طور اختصاصی به تولید روانکار می‌پردازند. بیش از ۶۰% روانکارهای مصرفی در دنیا توسط کمتر از ۲۰% شرکت‌های مذکور تولید می‌شود.

همانطور که مشخص است، بازار عمده واردات روغن‌های پایه گروه ۱، کشورهای آسیای شرقی، آفریقا و آمریکای جنوبی است. از طرفی کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی به واسطه کاهش مصرف روغن و همچنین حرکت به سمت روغن‌های گروه بالاتر از عمده صادرکنندگان این محصول به حساب می‌آیند. خاورمیانه نیز در جریان تجارت روغن پایه نقش چندانی ایفا نمی‌کند و می‌توان گفت که بازیگر اصلی در این منطقه ایران است. برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید فایل تحلیل صنعت روانکار را از نشریه Argus تهیه کنید.

شرکت­‌های روانکار بورسی

در ادامه به بررسی و تحلیل بنیادی شرکت‌های بورسی فعال در صنعت روانکار پرداخته شده است. برای آشنایی بیشتر با تحلیل بنیادی مقاله تحلیل بنیادی چیست پیشنهاد می‌شود.

شرکت نفت سپاهان (شسپا)

پالایشگاه نفت سپاهان در سال 1371 به‌عنوان یکی از واحدهای پالایشگاه اصفهان فعالیت خود را آغاز کرد. سهامداران عمده شسپا گروه پتروشیمی تابان فردا (58%)، شپنا (17%) و شرکت سرمایه‌گذاری تابان فردا (11%) می‌باشند.

شرکت نفت سپاهان بخش عمده‌ی محصولات خود اعم از محصولات پایه و روغن‌های موتوری و صنعتی را به کشورهای امارات متحده عربی، هند، پاکستان، چین و برخی بازارهای اروپا و آفریقا صادر می‌کند. فروش در بازارهای داخلی نیز از طریق بورس کالا، عاملین و همچنین بازاریابی، توزیع و فروش به صورت مویرگی از طریق شرکت فرعی کیمیا اسپیدی قشم انجام می‌شود. تحلیل کامل شرکت نفت سپاهان را در مقاله تحلیل شسپا مطالعه کنید.

نفت ایرانول (شرانول)

شركت ملی نفت ايران در راستای خصوصی‌سازی شرکت‌های دولتی و سياست‌های كلان دولت مبنی بر كاهش حجم تصدی‌گری دولتی، واحدهای روغن‌سازی پالایشگاه‌های تهران و آبادان را به سازمان تامين اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری و آستان قدس رضوی واگذار کرده است. اين واگذاری منجر به تاسيس شركت نفت ايرانول در سال 1381 شد. سهام این شرکت سال 1391 در فرابورس پذیرفته و عرضه شد. شرکت نفت ایرانول اکنون در سه بخش پالایشگاه روغن سازی تهران ، پالایشگاه روغن سازی آبادان و مجتمع ظرف سازی و بسته بندی به فعالیت خود ادامه می دهد.

اکنون عمده سهام این شرکت در اختیار تاپیکو (49%) و وصندوق (37%) می‌باشد. 100 درصد سهام شرکت روانکاران احیاء سپاهان که انواع روغن‌های صنعتی، گریس و پاک‌کننده‌های صنعتی تولید می‌کند، متعلق به نفت ایرانول است.

مواد اولیه شرانول ازجمله لوبکات و آیزوریسایکل از شتران و پالایشگاه آبادان تامین می‌شود. برخی مواد افزودنی و پایه نیز از امارات وارد می‌شوند.

نفت بهران (شبهرن)

شركت نفت بهران در سال 1341 تحت امتياز و فن‌آوری شركت EXXON آمريكا و با نام تجاری ESSO ثبت شد. این شرکت در سال 1343 با تاسيس واحد مخلوط‌كنی، روغن‌های برند ESSO را در داخل ايران تولید کرد. پالايشگاه توليد روغن پايه شركت نيز در سال 1347 با ظرفيت توليد 30 هزار تن در سال راه‌اندازی شد. پالايشگاه توليد روغن پايه شركت نيز در سال 1347 با ظرفيت توليد 30 هزار تن در سال راه‌اندازی گرديد.

بنیاد مستضعفان با 30%، شرکت انرژی گستر سینا با 21% و گروه پتروشیمی تابان فردا با 16%سهامداران عمده نفت بهران می‌باشند. از مهم‌ترین زیرمجموعه‌های شیهرن نیز می‌توان به شرکت‌های به‌تام روانکار، بازرگانی بهران، صنایع شیمیایی تابکم، بپیوند و تولید نیروی مرکزی صبا اشاره کرد.

لوبکات شرکت عمدتا از شتران و شبندر و روغن پایه  و مواد افزودنی از آسیا و اروپا تامین می‌شوند.

نفت پارس (شنفت)

شرکت نفت پارس یا پالایشگاه پارس نخستین پالایشگاه و شرکت نفت خصوصی ایران است. همچنین این پالایشگاه، قدیمی‌ترین پالایشگاه تولید روغن موتور و روانساز، در ایران و خاورمیانه است. شرکت‌های توسعه صنعت نفت و گاز پرشیا (49.9%)، گروه سرمایه‌گذاری تدبیر (18%) و ونیکی (15%) از سهامداران عمده این شرکت هستند.

شرکت پالایش پارسیان سپهر در زمینه تولید اتان، پروپان، بوتان و میعانات گازی و شرکت پارس بازرگان مهم‌ترین زیرمجموعه‌های شنفت می‌باشند.

لوبکات شرکت از پالایشگاه‌های تهران، بندرعباس، اصفهان و تبریز خریداری می‌شوند. همچنین مواد افزودنی وارداتی نیز از کشورهای چین، هند و امارات تامین می‌شوند.

حاشیه سود ناخالص شرکت های روانکار

حاشیه سود ناخالص از تقسیم سود ناخالص بر کل فروش یک شرکت به دست می‌آید و معیاری برای سنجش سلامت مالی شرکت‌ها می‌باشد. در ادامه نمودار حاشیه سود شرکت‌های فوق در تحلیل صنعت فرآورده‌های نفتی روانکارها به‌صورت مقایسه‌ای نمایش داده شده است.

شرکت‌های روانکار خارج از بورس

برای تحلیل صنعت روانکار لازم است علاوه بر شرکت‌ها روانکار بورسی، شرکت‌های تولیدکننده روانکار خارج از بورس نیز مورد بررسی قرار گیرد. در جدول زیر شرکت‌های روانکار خارج از بورس به همراه طرفیت و موقعیت هر یک نمایش داده شده است.

شرکت	ظرفیت	موقعیت
روانکاران صنعت	18,000 تن انواع روانکار	سمنان
روانکاران احیا سپاهان	63,000 هزار تن انواع روغن	اصفهان
آسیا ژوله	3,000 تن انواع گریس	تبریز
شیمی صنعت فرزان	15,000 هزار تن روغن و ضدیخ	قزوین
مهتاب موتور	26,000 هزار تن انواع روانکار و محصولات بهداشتی	گرگان
پالایش شمال	81,000 تن انواع روغن موتور و گریس	مازندران
پردیس شیمی باختر	24,000 تن روغن موتور	کرمانشاه
آذر روان‌ساز	12,300 تن ضد یخ و انواع روغن	ارومیه
بهروان لرستان (زاگرس)	–	خرم‌آباد