سهام چیست و چه انواعی دارد؟
در نظام حقوقی، شرکت به معنای شریک شدن در مال یا فعالیتی مشترک به کار می‌رود و در اصطلاح، قراردادی است که براساس آن چند نفر سود حاصل از فعالیت اقتصادی را میان خود تقسیم می‌کنند. قانون تجارت ایران، شرکت‌های تجاری را به هفت نوع تقسیم می‌کند. این شرکت‌ها شامل شرکت‌های سهامی (عام و خاص)، با مسئولیت محدود، تضامنی، مختلط سهامی، مختلط غیرسهامی، نسبی و تعاونی تولید و مصرف هستند. هر نوع از این شرکت‌ها، ساختار و مسئولیت‌های متفاوتی برای شرکا تعریف می‌کنند. در میان آن‌ها، شرکت‌های سهامی به دلیل نقش کلیدی در بازار سرمایه اهمیت بیشتری دارند. این شرکت‌ها از طریق انتشار سهام، امکان جذب سرمایه از عموم را فراهم می‌کنند. بنابراین، برای درک بهتر عملکرد این شرکت‌ها، ابتدا لازم است مفهوم سهام و انواع آن به تفصیل بیان شود.
تعریف سهام (Stock)
قانون تجارت، سهم را بخشی از سرمایه شرکت تعریف می‌کند. سرمایه شرکت‌های سهامی، اعم از خاص یا عام به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌شود. هر یک از این قسمت‌ها سهم نام دارد و مجموع آن‌ها سهام خوانده می‌شود. برگه سهم سندی قابل معامله و دارای ارزش است که مالکیت فرد بر مقدار مشخصی از Stock را اثبات می‌کند. اطلاعاتی مانند نام شرکت، شماره ثبت، مشخصات صاحب سهم و مبلغ اسمی سهم در این برگه درج می‌شود. امروزه بیشتر معاملات خرید و فروش Stock به صورت برخط انجام می‌شود، اما در صورت نیاز دریافت برگه فیزیکی سهم از کارگزاری یا شرکت سپرده‌گذاری مرکزی امکان‌پذیر است.
ارزش اسمی هر برگه سهم در شرکت‌های بورسی، هزار ریال (صد تومان) است. این ارزش برای محاسبه تعداد سهام شرکت به کار می‌رود. با خرید هر سهم، فرد به سهامدار شرکت تبدیل می‌شود و به نسبت میزان سهم خود در سود و زیان شرکت شریک می‌شود. سهامداران در مجمع عمومی شرکت حق رای به ازای هر سهم، یک حق رای دارند. سهامدار نمی‌تواند مالک دارایی‌های خاص شرکت شود و مسئولیت او محدود به میزان سرمایه آورده شده است.
لازم به ذکر است که تفاوت اصلی شرکت سهامی خاص و سهامی عام در نحوه مالکیت و قابلیت معامله Stock است. در شرکت‌های سهامی عام، همه افراد قادر به خرید و فروش سهام شرکت هستند. بخشی از سرمایه این شرکت‌ها از طریق فروش سهام به مردم تامین می‌شود. همچنین این شرکت‌ها ملزم به برگزاری مجمع عمومی هستند.
اما، در شرکت‌های سهامی خاص، مالکیت سهام در اختیار افراد خاص و محدودی قرار دارد. تمام سرمایه این شرکت را موسسان تامین می‌کنند. به همین منظور Stock این شرکت‌ها در بازار بورس معامله نمی‌شود و نقل و انتقال سهام نیازمند تایید مدیران است. همچنین شرکت سهامی خاص مجمع عمومی عادی سالیانه برگزار نمی‌کند.
انواع سهام
سهام (Stock) را می‌توان بر اساس معیارهای مختلف دسته‌بندی کرد. این دسته‌بندی‌ها شناخت ویژگی‌ها و حقوق مربوط به هر نوع سهم را تسهیل می‌کنند.
انواع سهام از نظر حقوق دارنده
سهام از نظر حقوقی که به دارنده خود می‌دهد، به دو دسته عادی و ممتاز تقسیم می‌شود.
1. سهام عادی
سهام عادی بخشی از مالکیت شرکت را تشکیل می‌دهد. دارنده آن ریسک فعالیت اقتصادی شرکت را به نسبت سهم خود می‌پذیرد و در سود و زیان شریک می‌شود. شرکت‌ها با فروش این سهام سرمایه جذب می‌کنند. سهامداران عادی به اندازه‌ی هر سهم یک حق رای در مجمع عمومی دارند. همچنین آن‌ها در انتخاب هیئت‌مدیره اثرگذار هستند. سهام عادی سررسید ندارد و مسئولیت سهامداران محدود به میزان سرمایه آورده است. این سهام قابلیت نقدشوندگی بالایی دارد. لازم به ذکر است در بورس تهران فقط این نوع Stock خرید و فروش می‌شود.
سهامداران عادی در صورت افزایش سرمایه، حق تقدم خرید سهام جدید دارند. به صورت کلی در زمان افزایش سرمایه، اولویت خرید سهام جدید از طریق «حق تقدم» با سهامداران فعلی است. با این حال، سهامداران جدید می‌توانند یا حق تقدم‌های فروخته شده توسط سهامداران فعلی را خریداری کنند، یا در صورتی که شرکت بورسی باشد، مستقیما Stock موجود را در بازار خریداری کنند.
2. سهام ممتاز
سهام ممتاز ویژگی‌های اوراق قرضه و سهام عادی را هم‌زمان دارد و برای افزایش سرمایه شرکت استفاده می‌شود. مهم‌ترین امتیاز آن، اولویت در دریافت سود است که باید پیش از سود سهام عادی پرداخت شود. بخشی از این سود ثابت و بخشی دیگر متغیر است و در صورت عدم پرداخت، انباشته شده و در سال‌های بعد پرداخت می‌شود. در زمان انحلال یا ورشکستگی، دارندگان سهام ممتاز پس از تسویه بدهی‌ها، حقوق خود را پیش از سهامداران عادی دریافت می‌کنند. همچنین سهامداران ممتاز معمولا حق رای ندارند، ولی در شرایط خاص ممکن است حق رای داشته باشد. لازم به ذکر است در ایران، این سهام معامله نمی‌شود.
انواع سهام از نظر شکل
سهام از نظر شکل ظاهری به دو دسته بانام و بی‌نام تقسیم می‌شود که در ادامه به هر یک پرداخته شده است:
1. سهام بانام
«سهام بانام» به سهامی گفته می‌شود که نام دارنده در برگه سهم و دفتر سهام ثبت شود و شرکت از هویت سهامدار مطلع باشد. انتقال این سهام نیازمند رعایت تشریفات قانونی مانند ثبت در دفتر شرکت و امضای انتقال‌دهنده است. حتی در صورت مفقود شدن برگه سهم، حقوق دارنده محفوظ می‌ماند. تمام سهم‌هایی که در بورس معامله می‌شوند از نوع هستند.
2. سهام بی‌نام
در سهام بی‌نام، نام مالک در برگه سهم و دفتر ثبت نمی‌شود و مالکیت با در اختیار داشتن برگه منتقل می‌شود. انتقال نیازمند تشریفات خاصی نیست و معامله ساده است. اما این سهام ریسک بالایی دارد؛ چرا که در صورت مفقود شدن برگه، اثبات مالکیت دشوار می‌شود. لازم به ذکر است انتشار سهام بی‌نام در ایران ممنوع است.
انواع سهام از نظر ماهیت آورده
از نظر نوع آورده، Stock به دو دسته نقدی و غیرنقدی تقسیم می‌شود:
1. آورده نقدی سهام
آورده نقد سهام به سهامی اطلاق می‌شود که ارزش آن به صورت نقدی به شرکت پرداخت شده یا بخشی از آن به واسطه تعهد پرداخت (مانند اقساط) تامین شده باشد.
2. آورده غیرنقدی سهام
آورده غیرنقدی سهام در قالب آورده‌های غیرنقدی مانند ساختمان، ماشین‌آلات، زمین یا مواد اولیه است. این آورده‌ها باید توسط کارشناس رسمی دادگستری ارزیابی شوند و گزارش به مجمع عمومی موسسین ارائه شود. اگر مجمع تصویب نکند، کسری باید ظرف یک ماه به صورت نقدی یا با جایگزینی آورده‌های دیگر تامین شود. مجمع نمی‌تواند آورده غیرنقدی سهام را بیش از ارزش ارزیابی شده بپذیرد.
انواع خاص سهام
در ادامه به اوراق مرتبط با افزایش سرمایه پرداخته می‌شود. لازم به ذکر است که افزایش سرمایه یکی از روش‌هایی است که شرکت‌ها برای تامین منابع مالی جدید یا بهبود ساختار مالی خود از آن استفاده می‌کنند. این فرایند معمولا با صدور اوراق یا سهام جدید همراه است که به روش‌های مختلفی انجام می‌شود. مهم‌ترین اوراقی که در جریان افزایش سرمایه مطرح می‌شوند، شامل موارد زیر هستند:
1. سهام حق تقدم
سهام حق تقدم در نتیجه افزایش سرمایه ناشی از آورده نقدی سهامداران به وجود می‌آید و به آن‌ها حق اولویت خرید Stock جدید می‌دهد.
2. سهام جایزه
سهام جایزه ناشی از افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها یا سود انباشته است.
3. سهام مدیریتی
سهام مدیریتی معمولا در اختیار سهامداران عمده قرار می‌گیرد. مالک این Stock می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های مهم مانند تعیین مدیرعامل، انتخاب اعضای هیئت‌مدیره و تصویب سیاست‌های کلان شرکت تاثیر مستقیم داشته باشد.
4. سهام انتفاعی
سهام انتفاعی به افرادی تعلق می‌گیرد که بدون داشتن آورده مالی، در سود شرکت شریک می‌شوند. معمولا به اشخاصی مانند مخترعان، موسسان فکری یا متخصصانی داده می‌شود که نقش موثری در موفقیت شرکت داشته‌اند.
ارزش‌گذاری سهام چگونه است؟
ارزش‌گذاری سهام یکی از ارکان اصلی در فرآیندهای مالی و سرمایه‌گذاری است. هنگامی که شرکتی قصد ورود به بازار سرمایه را دارد یا در آستانه‌ی پذیرش در بورس قرار می‌گیرد، تعیین دقیق ارزش سهام نقش کلیدی در قیمت‌گذاری اولیه و جلب اعتماد سرمایه‌گذاران ایفا می‌کند. حتی در معاملات خارج از بورس نیز، زمانی که قرار است سهام به اشخاص حقیقی یا حقوقی واگذار شود، انجام ارزش‌گذاری دقیق برای تنظیم عادلانه‌ی معامله ضروری است. در بازار سرمایه، پنج نوع ارزش اصلی برای Stock وجود دارد که هر یک تعریف و کاربرد ویژه‌ای دارند. شناخت این ارزش‌ها برای تحلیل و تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری اهمیت فراوانی دارد.
- ارزش اسمی (Par Value)
ارزش اسمی قیمتی است که در زمان تاسیس شرکت برای اوراق سهام تعیین و در اساسنامه درج می‌شود. این ارزش نشان‌دهنده ارزش واقعی سهم نیست، بلکه کاربرد اصلی آن تعیین تعداد سهام شرکت است. به این معنا که سرمایه شرکت تقسیم بر ارزش اسمی هر سهم، تعداد سهام کل را مشخص می‌کند. در بورس تهران، ارزش اسمی هر برگه سهم عادی برابر با ۱۰۰۰ ریال (۱۰۰ تومان) است.
- ارزش دفتری (Book Value)
ارزش دفتری هر سهم از تفاضل دارایی‌های ثبت شده شرکت در ترازنامه و بدهی‌های آن به دست می‌آید که به آن «حقوق صاحبان سهام» گفته می‌شود. با تقسیم این حقوق بر تعداد کل سهام، ارزش دفتری هر سهم محاسبه می‌شود.
- ارزش بازار (Market Value)
ارزش بازار قیمتی است که بر اساس عرضه و تقاضا در بورس برای هر سهم شکل می‌گیرد. این قیمت همان قیمتی است که سهامداران در روزهای معاملاتی برای خرید و فروش Stock به کار می‌برند.
- ارزش جایگزینی (Replacement Value)
ارزش جایگزینی، هزینه‌ای است که برای ایجاد شرکتی مشابه شرکت موجود در شرایط فعلی صرف می‌شود. در این روش، هزینه‌های تاسیس و راه‌اندازی مجدد تا وضعیت کنونی شرکت برآورد و بر تعداد سهام منتشر شده تقسیم خواهد شد.
- ارزش ذاتی (Intrinsic Value)
ارزش ذاتی به معنای ارزش واقعی شرکت است که بر اساس خالص ارزش روز دارایی‌ها، سودهای احتمالی آتی و جریان‌های نقدی پیش‌بینی شده محاسبه می‌شود. در این محاسبه عواملی همچون خالص ارزش روز دارایی‌ها، نرخ رشد آتی، سودهای آینده و جریان نقدی مورد توجه قرار می‌گیرند.
برای آگاهی بیشتر در خصوص مطلب فوق، مطالعه‌ی مقاله‌ی «روش‌های ارزش‌گذاری سهام» پیشنهاد می‌شود.
نحوه تشخیص بهترین سهم
برای انتخاب بهترین سهم در بازار سرمایه، استراتژی‌های متنوعی در دسترس سرمایه‌گذاران قرار دارد. ترکیب سه رویکرد اصلی تحلیل بنیادی، تحلیل تکنیکال و تابلوخوانی همراه با تحلیل روانشناسی بازار، فرآیند انتخاب سهم مناسب را تسهیل می‌کند. به صورت کلی شرایط لازم برای تشخیص سهم ارزنده شامل موارد زیر می‌شوند:
- حجم بالای معاملات و نقدشوندگی مناسب
- سود باکیفیت ناشی از فعالیت اصلی شرکت
- عدم وجود زیان انباشته
- قیمت سهم کمتر از ارزش ذاتی
- نسبت قیمت به درآمد (P/E)
- میزان هزینه‌های مالی و عملیاتی معقول شرکت نسبت به سود و درآمد عملیاتی
- وجود طرح‌های توسعه‌ای در آینده
- وابستگی کم به واردات خارجی
- صادرات قابل توجه
- بازار فروش متنوع و گسترده
لازم به ذکر است نحوه تشخیص بهترین سهم به طور کامل به ویژگی‌ها و ترجیحات فردی سرمایه‌گذار بازمی‌گردد. افزون بر روش‌هایی که برای تصمیم‌گیری بیان شده، هر فرد باید میزان ریسک‌پذیری خود را نیز به‌دقت ارزیابی کند تا بتواند انتخابی متناسب با شرایط شخصی و اهداف مالی خود داشته باشد.
خرید و فروش سهام چگونه انجام می‌شود؟
مراحل خرید سهام به شرح زیر هستند:
- دریافت کد بورسی
ثبت‌نام در سامانه سجام برای ورود به بازار اوراق بهادار الزامی است. پس از دریافت کد ده رقمی از سامانه سجام، باید احراز هویت حضوری یا غیرحضوری انجام شود تا امکان دریافت کد بورسی باشد. در ادامه می‌بایست در یکی از کارگزاری‌های معتبر برای انجام معاملات ثبت‌نام کرد.
- شارژ حساب کاربری
با توجه به میزان هزینه مدنظر برای خرید سهام، باید حساب کاربری در کارگزاری شارژ شود. امکان پرداخت از طریق روش‌های شتابی و بانک‌های مختلف وجود دارد.
- پیدا کردن نماد بورسی
جستجوی نماد بورسی مورد نظر از طریق نرم‌افزار یا وب‌سایت کارگزاری از دیگر مراحل خرید سهام محسوب می‌شود.
- ثبت سفارش خرید سهم
پس از شارژ حساب و انتخاب نماد، امکان ثبت سفارش خرید سهم خواهد بود.
- تایید سفارش و اضافه شدن سهم
در آخر باید کاربر برای تایید سفارش و اضافه شدن سهم به حساب کاربری خود منتظر بماند.
در ادامه مراحل فروش سهام نوشته شده‌اند:
- ثبت سفارش فروش سهم
پس از جستجوی نماد در حساب کارگزاری خود می‌توان ثبت سفارش فروش برای سهام مورد نظر خود را انجام داد.
- دریافت وجه و واریز به حساب بانکی
پس از انجام فروش، وجه حاصل ابتدا به حساب کارگزاری واریز می‌شود. در مرحله‌ی بعد، امکان انتقال این مبلغ به حساب بانکی متصل به کارگزاری فراهم خواهد بود.
تفاوت سهام و اوراق قرضه
جدول زیر تفاوت سهام و اوراق قرضه را نشان می‌دهد.
| شرح | سهام | اوراق قرضه |
|---|---|---|
| ماهیت سرمایه‌گذاری و نقش سرمایه‌گذار | مالکیت بخشی از شرکت با خرید سهام | سرمایه‌گذاری به صورت قرض دادن پول به یک نهاد |
| هدف انتشار | 1. جذب سرمایه جهت پیشبرد، توسعه فعالیت‌ها و تعریف پروژه‌های جدید 2. تامین منابع مالی برای رشد کسب‌وکار | تامین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های دولتی، شهری و خصوصی |
| نوع و تضمین سود | سود وابسته به سودآوری شرکت | سود دوره‌ای ثابت |
| میزان ریسک | ریسک بالا | ریسک کمتر نسبت به سهام |
| اولویت در زمان ورشکستگی یا انحلال شرکت | ابتدا تسویه بدهی‌ها، سپس پرداخت باقی مانده (در صورت مانده داشتن) به ترتیب به صاحبان سهام ممتاز و بعد از آنان به سهامداران عادی | اولویت پرداخت مطالبات با دارندگان اوراق قرضه در صورت فروش دارایی‌ها |
| حق رای و دخالت در مدیریت | هر سهم دارای یک حق رای برای دخالت و تاثیرگذاری در تصمیم‌گیری‌های کلی شرکت از جمله انتخاب هیئت‌مدیره | عدم حق رای دارندگان اوراق |
جمع‌بندی
درک صحیح مفهوم سهام (Stock)، پایه‌ای اساسی برای ورود آگاهانه به بازار سرمایه به‌شمار می‌رود. سهام نه تنها ابزاری برای سرمایه‌گذاری و مالکیت در شرکت‌های سهامی است، بلکه نقشی محوری در تامین مالی بنگاه‌ها و گردش سرمایه در اقتصاد دارد. آشنایی با انواع Stock، حقوق سهامداران و عوامل تاثیرگذار بر ارزش آن، می‌تواند زمینه‌ساز تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر و منطقی‌تر در مسیر سرمایه‌گذاری باشد.
