فرابورس چیست؟ بررسی قوانین و مزایای معامله در فرابورس ایران

فرابورس ایران به عنوان یکی از پویاترین بازارهای مالی در ایران، نقش اساسی در توسعه و پیشرفت بازار سرمایه و دسترسی صنایع مختلف به بازار سرمایه کشور دارد. فرابورس با داشتن انواع مختلفی از بازارها امکان دسترسی شرکت‌ها به بازار سرمایه را فراهم کرده و همچنین طیف مختلفی از دارایی‌ها را برای سرمایه‌گذاری ارائه می‌دهد. در این مقاله به بررسی این بازار و تفاوت آن با بورس پرداخته شده است.

• مقاله پیشنهادی: سرمایه گذاری در بورس

تاریخچه شرکت فرابورس ایران

فرابورس در سال 1387 با هدف توسعه بازار و دسترسی صنایع مختلف به بازار سرمایه تاسیس شد و در مهر ماه 1388 کار خود را به طور رسمی آغاز کرد. در واقع، فرابورس ایران یکی از ارکان بازار سرمایه کشور ایران به‌ شمار می‌رود که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار به فعالیت مشغول است. این بازار با هدف توسعه بازار‌ها و ابزارهای مالی تشکیل شده است و امکان دسترسی بخش عمده‌ای از صنایع را به بازار سرمایه فراهم کرده است. علاوه بر این، شاخص کل فرابورس ایران، شاخص نماینده بازار اول و دوم فرابورس است و میانگین وزنی بازدهی سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در این دو بازار را نشان می‌دهد. می‌توان از طریق لینک https://www.ifb.ir/ به سایت این شرکت دسترسی داشت.

تفاوت بورس و فرابورس

مهمترین تفاوت میان این دو بازار در روند پذیرش شرکت‌ها است. به ‎طور کلی، بورس شرایط دشوارتری برای پذیرش شرکت‌ها دارد. به همین خاطر شرکت‌های کوچک‌تری که شرایط پذیرش در بورس را ندارند با عضویت در فرابورس می‌توانند از مزایای حضور در بازار سرمایه بهره‌مند شوند.
از سوی دیگر، یکی از عامل‌های متمایزکننده شرکت‌های بورسی و فرابورسی در دامنه نوسان و حداقل میزان سرمایه‌گذاری در این بازار است. حداقل میزان سرمایه‌گذاری در بازار پایه فرابورس 5 میلیون تومان است در حالی که حداقل میزان سرمایه گذاری در بورس و بازار اول و دوم فرابورس 500 هزار تومان است. اما زمان معاملات در این دو بازار یکسان است. سرمایه‌گذاران می‌توانند اوراق شرکت‌های پذیرفته شده در فرابورس را همانند سهام شرکت‌های بورسی از ساعت 9 الی 12:30 در روزهای شنبه تا چهارشنبه به جز ایام تعطیل، معامله کنند. در بررسی ارزش معاملات فرابورس این نکته را باید در نظر گرفت که دلیل بالا بودن ارزش معاملات فرابورس در برخی از روزها بالا بودن ارزش معاملات ابزارهایی است که در این بازار مورد معامله قرار می‌گیرد.

(در تاریخ 9 تیر 1403)

بازارهای زیرمجموعه شرکت فرابورس ایران

پذیرش شرکت‌ها در فرابورس شرایط ساده‌تری نسبت به پذیرش در بورس دارد و مقررات این دو بازار نیز با یکدیگر متفاوت است. فرابورس ایران دارای چندین بازار مختلف است که در ادامه به بررسی هر یک پرداخته شده است.

(در تاریخ 9 تیر 1403)

بازار اول و بازار دوم فرابورس

شرکت‌ها برای پذیرش در بازار اول و دوم فرابورس باید امیدنامه تدوین کنند و مدارک و مستندات شرکت را به بازار سرمایه ارائه دهند. پس از بررسی مدارک و وضعیت مالی شرکت توسط بازار سرمایه در صورت احراز شرایط، سهام شرکت وارد معاملات بازار سرمایه می‌شود. بازار اول و دوم فرابورس شرایط متفاوتی برای پذیرش شرکت‌ها دارند که در ادامه به بررسی آن‌ها پرداخته شده است:

شرایط پذیرش شرکت‌ها در بازار اول فرابورس

این بخش از فرابورس به پذیرش سهام شرکت‌ها و واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری ارتباط دارد. برای جذب شدن به این بازار لازم است شرکت‌ها شرایط زیر را داشته باشند:

• شرکت زیان انباشته نداشته باشد.
• آخرین سرمایه ثبت شده حداقل 100 میلیارد تومان باشد.
• یک سال از زمان ثبت شرکت گذشته باشد و حداقل 200 سهامدار داشته باشد.
• حداقل 10 درصد سهام شرکت شناور باشد.
• آخرین گزارش‌های مالی شرکت بر اساس قوانین سازمان تهیه شده باشد.
• شرکت نباید دارای زیان انباشته باشد و همچنین باید در یک دوره مالی منتهی به پذیرش سود‌آوری داشته باشد.
• حسابرس شرکت از بین موسسات حسابرسی معتمد سازمان انتخاب شده و اظهار نظر آن در مورد آخرین گزارش‌های مالی طی 2 دوره مالی منتهی به پذیرش «مردود» یا «عدم اظهارنظر» نباشد.
• اعضای هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت سابقه محکومیت کیفری بر اساس قوانین حاکم بر بازار اوراق بهادار نداشته باشند.

شرایط پذیرش شرکت‌ها در بازار دوم فرابورس

• این بازار به پذیرش شرکت‌های سهامی مربوط است و در آن سهام شرکت‌هایی که آخرین سرمایه ثبت شده آن‌ها حداقل یک میلیارد ریال است مبادله می‌شود.
• آخرین سرمایه ثبت شده حداقل 50 میلیارد تومان باشد.
• گزارشات مالی شرکت بر مبنای قوانین و دستورالعمل‌های سازمان تهیه شده باشد.
• حسابرس شرکت از بین موسسات حسابرسی معتمد سازمان انتخاب شده و اظهار نظر آن در مورد آخرین گزارش‌های مالی طی 2 دوره مالی منتهی به پذیرش «مردود» یا «عدم اظهارنظر» نباشد.
• اعضای هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت سابقه محکومیت کیفری براساس قوانین حاکم بر بازار اوراق بهادار نداشته باشند.
• حداقل پنج درصد سهام شرکت شناور باشد و حداقل یک سال از زمان تاسیس آن بگذرد.

بر این اساس در بازار اول، سرمایه‌گذاران، سهام را مستقیم از یک ناشر خریداری می‌کنند و به تامین سرمایه شرکت کمک می‌کنند و سرمایه شرکت از فروش سهام در بازار اول شکل می‌گیرد. در بازار دوم اما همان دارایی‌هایی که در بازار اول معامله شدند، مورد معامله قرار می‌گیرند.
در واقع، در بازار دوم شرکت جدیدی ایجاد نمی‌شود و سرمایه‌گذاران سهام خودشان را بدون واسطه معامله می‌کنند. از طرفی، مهم‌ترین تفاوت شرکت‌های موجود در این دو بازار ماهیت فعالیت آن‌ها است. معمولا شرکت‌هایی که در بازار دوم هستند شرکت‌های کوچک‌تر و با سرمایه کمتر هستند.

بازار سوم فرابورس

بستری برای انجام معاملات اوراق بهاداری است که شرایط پذیرفته شدن در فرابورس را ندارند. در این بازار بلوک‌های سهام شرکت‌های سهامی، حق تقدم خرید سهام شرکت‌های سهامی عام، امتیاز بهره‌برداری و حق ثبت اختراعات در قالب سهام شرکت‌های سهامی خاص می‌تواند مورد معامله قرار بگیرد.

بازارهای پایه

شرکت‌هایی که شرایط پذیرش در بازارهای اول و دوم فرابورس را ندارند یا به دلایل مختلفی مثل انحلال شرکت، ورشکستگی، عدم اظهار نظر حسابرس در مورد صورت‌های مالی امکان ادامه فعالیت آن‌ها در این بازارها وجود ندارد، به بازار پایه وارد می‌شوند. حداقل سرمایه ثبت شده شرکت، مقدار زیان انباشته، حداقل تعداد سهام شناور، سابقه فعالیت در صنعت، حداقل تعداد سهامداران و نسبت حقوق صاحبان سهام به دارایی شرکت از مهم‌ترین معیارها برای پذیرش در این بازار هستند.
بازار پایه خود به سه دسته بازار پایه زرد، بازار پایه نارنجی و بازار پایه قرمز تقسیم می‌شود که در کنار نام هر نماد معاملاتی در تابلوهای رنگی بازار پایه، یکی از ۶ عنوان «لغو پذیرش شده»، «قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور»، «انحلال»، «ورشکستگی»، «عدم اظهار نظر» و «اظهار نظر مردود» درج شده است.
عمده‌ترین تفاوت معاملات نمادهای تابلوهای مختلف بازار پایه فرابورس ایران، دامنه نوسان آن‌ها است. در حال حاضر، دامنه نوسان نمادهای تابلوی پایه زرد، ۳ درصد، تابلو پایه نارنجی، ۲ درصد و تابلو پایه قرمز، یک درصد است. البته این نکته را باید در نظر داشت که در صورت وجود صف خرید و فروش به مدت سه روز متوالی، دامنه نوسان این بازار افزایش می‌یابد و به تفکیک هر بازار، برای تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز به ترتیب به پنج، چهار و دو درصد افزایش می‌یابد.

تعداد ناشران درج شده در بازار پایه:

بازارهای ابزارهای نوین مالی

مطابق با دستورالعمل پذيرش، عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ايران، قابل پذیرش در بازار ابزارهای نوین مالی است. با این تفاوت که سهام و حق تقدم خرید سهام که به تایید شورای عالی بورس رسیده‌اند و مشمول ثبت یا معاف از ثبت نزد سازمان بورس تشخیص داده شده‌اند، در این بخش قرار نمی‌گیرند. انواع اوراق مشارکت، گواهی سرمایه‌گذاری و صکوک که ویژگی‌های مشخصی دارند، در این بازار معامله می‌شوند.

بازار SME (شرکت‌های کوچک و متوسط)

سازوکار این بازار نیز شبیه دیگر بازارها است و در حال حاضر تنها چهار شرکت در این بازار پذیره‌نویسی شده و مشغول فعالیت هستند. تفاوت اصلی این بازار با بازارهای اول و دوم علاوه بر آسان‌تر بودن شرایط پذیرش در بازار SME، محدودیت در سمت تقاضا برای خرید سهام این شرکت‌ها، نداشتن محدودیت حجمی و دامنه نوسان و متفاوت بودن شیوه معاملات است. ضمن اینکه خرید سهام در این بازار صرفا توسط اشخاص حقوقی و سرمایه‌‌گذاران نهادی امکان‌پذیر است.

بازار توافقی

در بازار توافقی، سهام آن دسته از شرکت‌های پذیرفته‌شده نزد سازمان بورس که نماد آن‌ها در بازارهای بورس یا فرابورس پذیرفته نشده‌ یا لغو پذیرش شده‌اند، معامله می‌شود. سرمایه‌گذاری در نمادهای فعال در بازار توافقی فرابورس به صورت عمده یا بلوکی انجام می‌شود. متقاضیان فعالیت در این بازار، باید پیش از ثبت سفارش خود نزد کارگزاری، «اقرارنامه و بیانیه پذیرش ریسک معاملات» را تایید کنند. در این فرآیند، سرمایه‌گذار پس از مراجعه به شعب کارگزاری و امضای بیانیه ریسک، سفارش خود را به کارگزاری اعلام می‌کند تا از طریق معامله‌گران به ایستگاه‌های معاملاتی ارسال شود.

قوانین معاملات در بازار توافقی فرابورس

• ارسال سفارش‌ها در این بازار از طریق ایستگاه‌های معاملاتی نامک امکان‌پذیر بوده و با اعتبار زمانی روز انجام می‌شوند.
• تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند در این بازار معامله انجام دهند.
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری امکان فعالیت در بازار توافقی فرابورس را ندارند.
• در بازار توافقی، دامنه نوسان روزانه قیمت و حجم مبنا در معاملات وجود ندارد و معاملات به صورت بلوکی و عمده انجام می‌شود.
• امکان انجام معاملات روزانه در بازار توافقی و فروش سهام خریداری شده در روز جاری برای سرمایه‌گذاران وجود ندارد.
• استفاده و اختصاص اعتبار برای خرید سهام و حق تقدم سهام در بازار توافقی ممنوع است.
• کارگزاران باید قبل از انجام اولین معامله، «اقرارنامه و بیانیه پذیرش ریسک» را به مشتریان خود ارائه داده و موافقت مشتریان را دریافت کنند.
  ضمن اینکه، مجموع حجم و ارزش معامله سفارش خرید سرمایه‌گذار باید حداقل یک دهم درصد از سرمایه پایه شرکت یا ۵۰۰ میلیون تومان باشد.

جمع‌بندی

شاخص کل بورس به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین نماگرهای بازار سرمایه در نظر گرفته می‌شود. در این شاخص با جمع‌آوری و تجمیع اطلاعات قیمتی سهام مختلف، تغییرات کلی و عملکرد فرابورس ایران بررسی می‌شود. از اهمیت‌های شاخص کل بورس می‌توان به تحلیل بازار سرمایه و تبیین عملکرد بازار اشاره کرد. در این مقاله جزییات تشکیل‌دهنده، روش‌های محاسبه و تاثیرات مختلف اقتصادی بر شاخص کل بورس بررسی شده است.