نظام ارزی شناور چیست و چه تفاوتی با نظام ارزی ثابت دارد؟

نظام ارزی شناور (Floating Exchange Rate) سیستمی است که در آن ارزش پول یک کشور در مقابل ارزهای دیگر به طور آزاد و بر اساس نیروهای بازار مانند عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. در این نظام، دولت یا بانک مرکزی به طور مستقیم نرخ ارز را ثابت نگه نمی‌دارد، بلکه اجازه می‌دهد قیمت ارز بر اساس شرایط اقتصادی، جریان‌های سرمایه، تجارت بین‌المللی و عوامل دیگر نوسان کند.

این انعطاف‌پذیری به کشورها امکان می‌دهد تا بهتر به تغییرات اقتصادی جهانی واکنش نشان دهند و سیاست‌های پولی مستقل‌تری را اجرا کنند، هرچند که ممکن است باعث نوسانات و بی‌ثباتی در بازار ارز شود.

• مقاله پیشنهادی: نظام ارزی چیست؟ بررسی انواع نظام‌های ارزی و تاریخچه آن در جهان و ایران

تاریخچه و منطق اقتصادی نظام ارزی شناور

تاریخچه این نظام به دهه ۱۹۷۰ میلادی بازمی‌گردد. زمانی که نظام برتون وودز که پس از جنگ جهانی دوم برقرار شده بود و نرخ ارز را به دلار آمریکا و پشتوانه طلا وصل می‌کرد، فروپاشید و نظام ارزی شناور شکل گرفت. با افزایش فشارهای تورمی و اقتصادی، دولت آمریکا در اوایل دهه ۷۰ پشتوانه طلا برای دلار را قطع کرد و کشورهای جهان به تدریج به سمت نظام‌های نرخ ارز شناور حرکت کردند.

این تغییر باعث شد تا نرخ ارز بر اساس عملکرد اقتصادی، تفاوت نرخ بهره، تورم، تراز پرداخت‌ها و سیاست‌ مالی و سیاست پولی کشورها به طور خودکار و پویا تنظیم شود. این انعطاف‌پذیری در سیاست‌های پولی، امکان کنترل تورم، ایجاد اشتغال و مدیریت رشد اقتصادی را برای دولت‌ها فراهم کرد.

مدل اقتصادی Mundell-Fleming یکی از مدل‌های کلیدی در تحلیل نظام‌‌های ارزی است که نشان می‌دهد یک کشور نمی‌تواند هم‌زمان از سه هدف نرخ ارز ثابت، حرکت آزاد سرمایه و سیاست پولی مستقل برخوردار باشد و باید بین این سه یکی را انتخاب کند.

بررسی مدل‌های مختلف نظام ارزی شناور

مدل‌های مختلف نظام ارزی شناور به شیوه‌های متفاوت مدیریت و عملکرد نرخ ارز در بازار اشاره دارند. به طور کلی، نظام ارزی شناور را می‌توان به چند نوع اصلی تقسیم کرد:

نرخ ارز شناور آزاد (Free Floating)

در این مدل، نرخ ارز کاملا توسط نیروهای بازار (عرضه و تقاضا) تعیین می‌شود و دولت یا بانک مرکزی کمترین یا هیچ دخالتی در بازار ارز ندارد. نوسانات نرخ ارز معمولا بالا است و بازار کاملا آزاد است.

نرخ ارز شناور مدیریت شده (Managed Floating یا Dirty Float)

در این مدل، نرخ ارز عمدتا توسط بازار تعیین می‌شود اما دولت یا بانک مرکزی در مواقع لازم برای جلوگیری از نوسانات یا بی‌ثباتی، به صورت محدود و موقت مداخله می‌کنند. این مداخلات می‌تواند شامل خرید یا فروش ارز، تغییر نرخ بهره و سیاست‌ پولی باشد.

نرخ ارز شناور محدود (Crawling Peg یا Adjustable Peg)

در این مدل، نرخ ارز شناور است اما تغییرات آن محدود و قابل پیش‌بینی است. دولت نرخ ارز را در یک بازه مشخص یا طبق فرمول‌های از پیش تعیین شده کنترل می‌کند تا از نوسانات ناگهانی جلوگیری کند.

نرخ ارز شناور با هدف‌گذاری (Targeted Floating)

در این مدل، بانک مرکزی نرخ ارز را آزاد می‌گذارد ولی هدف یا بازه‌ای برای نرخ ارز تعیین می‌کند و در صورت نیاز برای حفظ آن بازه مداخله می‌کند.

عوامل تاثیرگذار بر نرخ ارز شناور

نرخ ارز شناور و به طور کلی نظام ارزی شناور تحت تاثیر عوامل متعددی است که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است:

سیاست‌های پولی و مالی: تصمیمات بانک مرکزی و دولت در حوزه سیاست‌های پولی و مالی به طور مستقیم بر نرخ ارز شناور تاثیر می‌گذارند. سیاست‌های انقباضی مانند افزایش نرخ بهره یا کاهش حجم پول در گردش، معمولا باعث افزایش ارزش ارز می‌شوند، زیرا جذابیت سرمایه‌گذاری در آن کشور را بالا می‌برند و تورم را کنترل می‌کنند. در مقابل، سیاست‌های انبساطی مانند کاهش نرخ بهره یا افزایش چاپ پول، معمولا ارزش ارز را کاهش می‌دهند، چرا که عرضه پول بالا رفته و فشار تورمی افزایش می‌یابد.

نرخ بهره به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی سیاست پولی، تاثیر مستقیمی بر نرخ ارز شناور دارد. وقتی نرخ بهره در یک کشور نسبت به سایر کشورها بالاتر باشد، سرمایه‌گذاران خارجی به دنبال کسب بازدهی بیشتر، سرمایه‌های خود را به آن کشور منتقل می‌کنند. این افزایش ورود سرمایه، تقاضا برای ارز کشور میزبان را بالا می‌برد و موجب افزایش ارزش آن می‌شود. نمونه بارز این اثر، افزایش نرخ بهره آمریکا توسط بانک مرکزی است که اغلب با جذب سرمایه خارجی و تقویت دلار همراه است. در مقابل، نرخ بهره پایین می‌تواند سرمایه‌ها را به خروج از کشور ترغیب کرده و ارزش ارز را تضعیف کند.

وضعیت اقتصادی: وضعیت کلی اقتصاد یک کشور نقش اساسی در تعیین ارزش ارز آن ایفا می‌کند. اقتصادهای با رشد پایدار و تورم پایین معمولا ارز قدرتمندتری دارند، چرا که رشد اقتصادی پایدار باعث افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران و معامله‌گران به آن ارز می‌شود. همچنین، تورم پایین به حفظ قدرت خرید ارز کمک می‌کند؛ زیرا تورم بالا موجب کاهش ارزش واقعی پول می‌شود.

عرضه و تقاضای جهانی کالاها و خدمات: در کشورهای صادرکننده کالای استراتژیک یا راهبردی مانند نفت، گاز و مواد خام، ارزش ارز تحت تاثیر قیمت جهانی این کالاها وابسته است. زمانی که قیمت جهانی کالاهای صادراتی افزایش یابد، تقاضا برای ارز کشور صادرکننده نیز افزایش می‌یابد زیرا خریداران جهانی برای پرداخت کالا نیازمند ارز آن کشور هستند.

برای مثال، افزایش قیمت نفت معمولا منجر به تقویت ارز کشورهای صادرکننده نفت مانند عربستان سعودی و روسیه می‌شود. بالعکس، کاهش قیمت کالاهای صادراتی باعث کاهش تقاضا و ارزش ارز این کشورها می‌شود. این عامل به ویژه برای اقتصادهایی که سهم صادرات کالاهای اساسی در درآمدشان بالا است، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

جریان‌های مالی بین‌المللی: جریان‌های سرمایه‌ای شامل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، خرید و فروش اوراق قرضه، فعالیت در بازار سهام و انتقالات مالی بین‌المللی، نقش مهمی در تعیین نرخ ارز شناور دارند. ورود سرمایه خارجی به یک کشور باعث افزایش تقاضا برای ارز آن شده و در نتیجه ارزش ارز را تقویت می‌کند. در مقابل، خروج سرمایه به دلایل مختلف از جمله بی‌ثباتی اقتصادی یا فرصت‌های بهتر سرمایه‌گذاری در خارج، ارزش ارز را کاهش می‌دهد.

نااطمینانی سیاسی و اقتصادی: شرایط سیاسی و اقتصادی نامطمئن، از جمله بحران‌های سیاسی، انتخابات پرتنش، تنش‌های ژئوپولیتیکی و تحریم‌ اقتصادی، موجب کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران می‌شود. در این شرایط، سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند سرمایه‌های خود را به دارایی‌ها و ارزهای امن‌تر منتقل کنند. این فرار سرمایه به کاهش ارزش ارز کشورهایی که با ریسک بالا مواجه هستند، می‌انجامد و نوسانات ارزی را تشدید می‌کند.

تفاوت نظام ارزی شناور و نظام ارزی ثابت

در نظام ارزی شناور، نرخ ارز بر اساس سازوکار عرضه و تقاضای بازار آزاد تعیین می‌شود و دولت یا بانک مرکزی دخالتی مستقیم و مستمر در تثبیت نرخ ارز ندارد. این نظام امکان انعطاف‌پذیری بالا و واکنش سریع به تغییرات اقتصادی و شوک‌های خارجی را فراهم می‌کند و به سیاست‌گذاران اجازه می‌دهد سیاست پولی مستقلی را برای کنترل تورم، نرخ اشتغال و رشد اقتصادی اجرا کنند. با این حال، این انعطاف‌پذیری همراه با نوسانات و بی‌ثباتی بازار ارز است که می‌تواند ریسک‌هایی برای تجارت و سرمایه‌گذاری ایجاد کند.

در مقابل، نظام ارزی ثابت بر تثبیت نرخ ارز در یک سطح مشخص یا محدوده محدود تمرکز دارد و دولت یا بانک مرکزی با استفاده از ذخایر ارزی و سیاست‌های پولی تلاش می‌کند این نرخ را حفظ کند. این سیستم ثبات و پیش‌بینی‌پذیری بالاتری برای فعالان اقتصادی و تجارت خارجی فراهم می‌آورد، اما محدودیت‌هایی در اجرای سیاست‌های پولی مستقل ایجاد می‌کند. همچنین، حفظ نرخ ارز ثابت ممکن است هزینه‌های سنگینی داشته باشد و در برابر شوک‌های اقتصادی خارجی آسیب‌پذیر باشد.

نقش مداخله دولت در نظام ارزی شناور

اگرچه نرخ ارز شناور عمدتا توسط بازار تعیین می‌شود، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی ممکن است برای حفظ ثبات اقتصادی، کنترل تورم و حمایت از بخش‌های خاص اقتصاد، در بازار ارز مداخله کنند.

این مداخله می‌تواند مستقیم باشد مانند خرید یا فروش ارز توسط بانک مرکزی یا به شکل غیرمستقیم، از طریق سیاست‌های پولی که بر نرخ ارز انجام شود. ابزارهایی چون تغییر نرخ بهره، اجرای عملیات بازار باز و تنظیم حجم نقدینگی، می‌توانند جریان سرمایه را تغییر دهند و بر ارزش پول ملی اثر بگذارند. برای نمونه، افزایش نرخ بهره معمولا سرمایه‌گذاران خارجی را جذب و ارزش پول ملی را تقویت می‌کند، در حالی که کاهش آن می‌تواند ارزش ارز را پایین بیاورد و صادرات را تقویت کند.

نمونه‌ای تاریخی از مداخله مستقیم ناموفق، تلاش بانک مرکزی بریتانیا در سال ۱۹۹۲ برای دفاع از ارزش پوند بود؛ اقدامی که با فشار سفته‌بازی جورج سوروس شکست خورد و به خروج پوند از سازوکار نرخ ارز اروپا (ERM) انجامید. در سطح بین‌المللی نیز بانک‌های مرکزی اقتصادهای بزرگ، به‌ویژه کشورهای گروه هفت، برای هماهنگی و اثرگذاری بیشتر، گاه به‌طور مشترک وارد بازار می‌شوند.

مزایای نظام ارزی شناور

مزایای نظام ارزی شناور به کشورها اجازه می‌دهد تا با تغییرات بازار و شرایط اقتصادی بهتر سازگار شوند و کنترل بیشتری بر سیاست‌های داخلی داشته باشند:

انعطاف‌پذیری اقتصادی بیشتر: نظام ارزی شناور به اقتصاد کشور این امکان را می‌دهد که به سرعت و به صورت خودکار به تغییرات بازارهای جهانی و شوک‌های اقتصادی خارجی واکنش نشان دهد. مثلا در شرایطی که صادرات کاهش می‌یابد یا سرمایه از کشور خارج می‌شود، ارزش ارز کاهش پیدا می‌کند و به این ترتیب رقابت‌پذیری کالاهای داخلی در بازارهای جهانی حفظ می‌شود.

استقلال سیاست پولی: در نظام نرخ ارز شناور، دولت و بانک مرکزی نیازی به حفظ نرخ ارز در سطحی مشخص ندارند و بنابراین می‌توانند سیاست‌های پولی خود را متناسب با نیازهای داخلی تنظیم کنند. این استقلال به آن‌ها اجازه می‌دهد تا نرخ بهره را تغییر دهند، نقدینگی را کنترل کنند و به اهدافی مانند کنترل تورم، ایجاد اشتغال یا تحریک رشد اقتصادی بپردازند بدون اینکه نگران تاثیر مستقیم بر نرخ ارز باشند.

خودتنظیمی بازار: یکی از مزایای مهم نرخ ارز شناور، امکان تنظیم طبیعی و خودکار نرخ ارز توسط نیروهای عرضه و تقاضا در بازار است. به جای اینکه دولت به صورت مستمر وارد بازار شود و نرخ ارز را تثبیت کند، بازار بر اساس داده‌های واقعی اقتصادی مانند تراز تجاری، سرمایه‌گذاری‌ها و تغییرات در تقاضا و عرضه ارز، نرخ را تعیین می‌کند.

تعدیل تراز پرداخت‌ها: وقتی ارزش ارز یک کشور کاهش می‌یابد، قیمت کالاها و خدمات صادراتی آن کشور در بازارهای جهانی نسبت به رقبا ارزان‌تر می‌شود. این موضوع باعث افزایش صادرات و کاهش واردات می‌شود که بهبود تراز تجاری کشور را در پی دارد.

معایب نظام ارزی شناور

نظام ارزی شناور، اگرچه مزایای قابل توجهی دارد، اما با چالش‌ها و معایبی نیز همراه است که می‌تواند بر ثبات اقتصادی و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت تاثیرگذار باشد. در ادامه به بررسی این موارد پرداخته شده است:

نوسانات غیرقابل پیش‌بینی: نرخ ارز در نظام شناور به طور مستمر و سریع تغییر می‌کند که این نوسانات باعث ایجاد عدم اطمینان برای فعالان اقتصادی می‌شود. تجار و سرمایه‌گذاران نمی‌توانند به راحتی پیش‌بینی کنند که قیمت ارز در آینده چگونه خواهد بود و این موضوع ریسک معاملات بین‌المللی را افزایش می‌دهد.

ریسک سفته‌بازی: در بازارهای ارزی شناور، سفته‌بازان با استفاده از حجم‌های بالای معاملات می‌توانند قیمت ارز را به طور مصنوعی تغییر دهند. این معاملات بزرگ و سفته‌بازی می‌تواند باعث ناپایداری و بی‌ثباتی بازار شود و حتی به بحران‌های ارزی منجر شود.

عدم اطمینان در تجارت بین‌الملل: نوسانات ناگهانی و غیرمنتظره در نرخ ارز، برنامه‌ریزی مالی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های فعال در تجارت بین‌الملل را دشوار می‌کند. شرکت‌ها برای پیش‌بینی هزینه‌ها، درآمدها و سودآوری به نرخ ارز پایدار نیاز دارند و نبود این ثبات می‌تواند باعث افزایش هزینه‌های مدیریت ریسک و کاهش انگیزه برای فعالیت‌های تجاری شود.

جمع‌بندی

نظام ارزی شناور با اتکا به نیروهای بازار امکان تعیین نرخ ارز به صورت پویا و انعطاف‌پذیر را فراهم می‌کند که این ویژگی به کشورها اجازه می‌دهد تا بهتر به تغییرات اقتصادی داخلی و جهانی واکنش نشان دهند و سیاست‌های پولی مستقل‌تری اجرا کنند. هرچند این نظام مزایایی چون خودتنظیمی بازار و تعدیل طبیعی تراز پرداخت‌ها دارد، اما نوسانات و ریسک‌های مرتبط با سفته‌بازی و عدم قطعیت در تجارت بین‌الملل نیز از چالش‌های مهم آن به شمار می‌روند. از این رو، بسیاری از کشورها به جای نظام کاملا آزاد، از نظام شناور مدیریت شده استفاده می‌کنند که در آن دولت با مداخلات محدود تلاش می‌کند ثبات اقتصادی را حفظ کند و هماهنگی میان سیاست‌های پولی و ارزی برقرار شود.

سوالات متداول