اوراق مشتقه چیست و چه انواعی دارد؟
اوراق مشتقه به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال جذاب‌ترین ابزارهای مالی، نقش به‌سزایی در مدیریت ریسک، کشف قیمت و افزایش کارایی بازار ایفا می‌کند. این اوراق که ارزش آن‌ها از ارزش دارایی‌های پایه‌ای مانند اوراق قرضه، سهام، کالاها یا گروهی از دارایی‌ها مشتق می‌شود به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا به روش‌های متنوع از فرصت‌های بازار بهره ببرند. در این مقاله، انواع مختلف اوراق مشتقه، چگونگی کارکرد آن‌ها و همچنین چالش‌ها و ریسک‌های مربوط به استفاده از آن‌ها بررسی شده است. از آنجا که این اوراق می‌توانند تاثیرات قابل توجهی بر بازارهای مالی و اقتصادی داشته باشند، درک صحیح و دقیق از آن‌ها برای هر سرمایه‌گذار از اهمیت بالایی برخوردار است.
اوراق مشتقه چیست؟
اوراق مشتقه به نوعی ابزار مالی اطلاق می‌شود که ارزش آن‌ها مشتق از ارزش یک دارایی پایه‌ای است، بدون اینکه بر خود دارایی پایه‌ای مستقیما مالکیت داشته باشند. به عبارت دیگر، اوراق مشتقه مبتنی بر قراردادها و توافقاتی هستند که بین طرفین صورت می‌گیرد و ارزش آن‌ها از قیمت یک دارایی معین، نرخ بهره یا متغیر دیگری مشتق می‌شود. برای مثال، قراردادهای آتی (Futures) از جمله اوراق مشتقه هستند که معمولا بر روی کالاها، ارزها، سهام و گروهی از دارایی‌ها برقرار می‌شود. در این نوع قراردادها، طرفین به توافق می‌رسند که در تاریخ مشخصی در آینده، یک دارایی خاص را به یک قیمت مشخص خرید کنند یا بفروشند.
ارزش این قراردادها به طور مستقیم از تغییرات قیمت دارایی پایه‌ای مشتق می‌شود، بدون اینکه هر دو طرف معامله دارایی خود را انتقال دهند. در واقع می‌توان گفت اوراق مشتقه به سری از قراردادها و توافقاتی اشاره دارند که بر اساس دارایی‌های پایه‌ای معین، بازدهی و ریسک مشتق می‌شوند و در بازارهای مالی معامله می‌شوند. این ابزارهای مالی به سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها امکان می‌دهند تا به ریسک‌ها و نیازهای خود پاسخ دهند.
انواع اوراق مشتقه و مکانیسم عملکرد آن‌ها
در ادامه به بررسی انواع مختلف اوراق مشتقه و مکانیسم عملکرد هر یک از آن‌ها پرداخته شده است:
قراردادهای آتی (Futures)
قراردادهای آتی یا فیوچرز از جمله اوراق مشتقه هستند که در آن دو طرف توافق می‌کنند که یک دارایی خاص را در تاریخ و قیمت معینی در آینده خرید و فروش کنند. این قراردادها معمولا در بازارهای مالی معامله می‌شوند و ارزش آن‌ها به طور مستقیم از تغییرات قیمت دارایی پایه‌ای مشتق می‌شود. به عبارت دیگر، اگر قیمت دارایی پایه‌ای افزایش یابد، ارزش قرارداد آتی نیز افزایش می‌یابد و بالعکس.
پیمان آتی (Forward Contract)
پیمان آتی یا فوروارد نوع مهم دیگری از اوراق مشتقه به شمار می‌رود که مشابه قرارداد آتی است، با این تفاوت که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند ولی پیمان‌های آتی در بازارهای متشکل خارج از بورس معامله می‌شوند. مشخصات و ویژگی‌های کالا، تاریخ و قیمت پیمان آتی بر اساس ضوابط بازار غیررسمی توافق می‌شود.
اختیارات معامله (Options)
اختیارات معامله یا آپشن‌ها، به یک طرف این اختیار را می‌دهد که در یک تاریخ و با یک قیمت معین، یک دارایی خاص را بخرند یا بفروشند. این قراردادها به دو نوع اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option) تقسیم می‌شود. دارنده اختیار خرید با پرداخت مبلغی (پرمیوم) این حق را برای خود می‌خرد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمتی معین (قیمت اعمال) و در تاریخی مشخص یا قبل از آن خریداری کند. به همین ترتیب، دارنده اختیار فروش با پرداخت مبلغی این حق را برای خود می‌خرد که دارایی موضوع قرارداد را با قیمتی معین و در تاریخی مشخص یا قبل از آن، بفروشد. این اختیارات دارای دو عنصر اصلی، یعنی قیمت اجرایی (strike price) و تاریخ انقضا (expiration date) هستند و معمولا بر روی سهام، ارزها و کالاها معامله می‌شوند.
معاوضه‌ها (Swaps)
معاوضه‌ها به عنوان قراردادهایی استفاده می‌شوند که دو طرف به تبادل درآمدها، هزینه‌ها یا نرخ‌های بهره متفاوت موافقت می‌کنند. این اوراق معمولا برای مدیریت ریسک نرخ بهره، ارز و اعتبار استفاده می‌شوند. بر این اساس، ارزش معاوضه‌ها مستقیما از تفاوت بین پرداختی‌های تبادل شده در طول عمر معاوضه تعیین می‌شود.
مشتقه‌های سهام (Equity Derivatives)
این نوع از اوراق مشتقه بر اساس سهام یک شرکت یا شاخص‌های سهام مانند S&P 500 مشتق می‌شوند. این ابزارها اجازه می‌دهند تا سرمایه‌گذاران بر روی حرکت قیمت سهام و شاخص‌های سهام بهره‌برداری کنند.
مشتقه‌های ارزی (Currency Derivatives)
این اوراق بر اساس ارزها مانند دلار آمریکا، یورو یا ین ژاپن مشتق می‌شوند. این ابزارها به شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند تا در مقابل ریسک تغییرات نرخ ارز محافظت کنند یا از این تغییرات بهره ببرند. باتوجه به تنوع انواع اوراق مشتقه، سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها می‌توانند بر اساس نیازها و هدف‌های خود، از این ابزارهای مالی برای مدیریت ریسک، کسب سود و دستیابی به اهداف مالی خود استفاده کنند. البته در بورس اوراق بهادار تهران قراردادها و پیمان‌های آتی، قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای معاوضه مورد معامله قرار می‌گیرد.
اهداف سرمایه‌گذاران بازار مشتقه
- پوشش ریسک (Hedging): یکی از اصلی‌ترین کاربردهای اوراق مشتقه، حفاظت از دارایی‌ها و تعهدات در برابر نوسانات قیمت است. مثلا یک تولیدکننده کالا ممکن است از قراردادهای آتی برای قفل کردن قیمت فروش آینده محصولات خود استفاده کند تا از خود در برابر کاهش احتمالی قیمت‌ها محافظت کند.
- سفته‌بازی (Speculation): معامله‌گران ممکن است بر اساس پیش‌بینی‌های خود از تغییرات آینده در اوراق مشتقه سرمایه‌گذاری کنند. این اقدام می‌تواند ریسک بالایی داشته باشد اما در عین حال پتانسیل سود بالایی نیز دارد.
- افزایش اهرم مالی (Leverage): اوراق مشتقه اجازه می‌دهند تا معامله‌گران با سرمایه‌گذاری اولیه نسبتا کم، موقعیت‌های بزرگی در بازار ایجاد کنند. این موضوع به آن‌ها این امکان را می‌دهد تا از تغییرات قیمت دارایی‌های پایه به شکلی اهرمی بهره‌مند شوند.
- آربیتراژ (Arbitrage): معامله‌گران ممکن است از اختلاف قیمت بین بازارهای مختلف یا بین اوراق مشتقه مختلف برای کسب سود بدون ریسک استفاده کنند. به عنوان مثال، اگر قیمت یک دارایی در دو بازار متفاوت باشد، می‌توان با خرید آن در بازار ارزان‌تر و فروش در بازار گران‌تر، سود کسب کرد.
- مدیریت نقدینگی و تعهدات مالی: برخی از معامله‌گران از اوراق مشتقه برای مدیریت بهتر نقدینگی یا تامین تعهدات مالی خود استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، مشتقه‌های نرخ بهره می‌توانند برای کنترل هزینه‌های وام یا سایر تعهدات مالی استفاده شوند. که هر معامله‌گر بر اساس استراتژی، هدف و ظرفیت ریسک خود این اهداف را دنبال می‌کند.
کاربردهای اوراق مشتقه در بازارهای مالی
اوراق مشتقه در بازارهای مالی نقش‌ها و کاربردهای متعددی دارند که به بهبود کارایی بازار، افزایش نقدشوندگی و فراهم آوردن امکان مدیریت ریسک کمک می‌کند. در زیر به برخی از مهم‌ترین کاربردهای اوراق مشتقه اشاره شده است:
- یکی از اصلی‌ترین کاربردهای آن مدیریت ریسک (هجینگ) است. شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از این اوراق، خود را در برابر نوسانات قیمت‌ها در بازارهای کالا، ارز، سهام و نرخ بهره محافظت کنند.
- بازار اوراق مشتقه با ایجاد یک بازار ثانویه برای دارایی‌های پایه‌ای، به افزایش سیال شدن بازار کمک می‌کنند. این امر به نوبه خود تعیین قیمت دقیق‌تر دارایی‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد و معاملات را تسهیل می‌بخشد.
- کشف قیمت اوراق مشتقه به کشف قیمت دارایی‌های پایه‌ای کمک می‌کنند. بازارهای مشتقه اطلاعاتی در مورد انتظارات آینده بازار و ارزیابی سرمایه‌گذاران از ریسک‌های موجود فراهم می‌آورند. این امر به کشف قیمت‌های کارآمدتر در بازارهای دارایی پایه کمک می‌کند.
- ابزارهای سرمایه‌گذاری اوراق مشتقه امکانات متنوعی برای سرمایه‌گذاری فراهم می‌آورند. سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از استراتژی‌های مختلف مشتقه، بازده‌های بالقوه بیشتری را در پیش گیرند. علاوه بر این، از ریسک‌های سرمایه‌گذاری خود کاسته و دارایی‌های پورتفوی خود را متنوع کنند.
- معاملات اهرمی اوراق مشتقه نیز این امکان را فراهم می‌کند که بتوان با سرمایه‌گذاری اولیه نسبتا کم، موقعیت‌های مالی بزرگی را ایجاد کرد. این امر که در معاملات بازارهای مالی به عنوان اهرم شناخته می‌شود، می‌تواند بازده‌های بالقوه را افزایش دهد. هرچند که ریسک‌های بالاتری را نیز به همراه دارد.
در مجموع می‌توان گفت اوراق مشتقه ابزارهای مالی پیچیده‌ای هستند که بازیگران بازار را قادر می‌سازند تا در مواجهه با نوسانات بازار از خود محافظت کنند. ضمن اینکه فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدیدی را نیز فراهم می‌آورند.
عوامل موثر بر قیمت گذاری اوراق مشتقه
قیمت اوراق مشتقه تحت تاثیر عوامل متعددی است که هر کدام به نحوی ارزش آن‌ها را تعیین می‌کنند. این عوامل می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
قیمت دارایی پایه: این مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده قیمت یک اوراق مشتقه است. تغییرات در قیمت دارایی‌های پایه مانند سهام، کالاها، یا نرخ ارز می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر ارزش آن‌ها داشته باشد.
زمان تا سررسید: زمان باقی‌مانده تا سررسید یک مشتقه می‌تواند بر ارزش آن تاثیر بگذارد. به طور کلی، هر چه سررسید نزدیک‌تر شود، ارزش زمانی کمتر شده و این می‌تواند بر قیمت اوراق مشتقه تاثیر بگذارد.
نوسان‌پذیری: نوسانات دارایی پایه می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر ارزش اوراق مشتقه داشته باشد. به طور کلی، بالاتر بودن نوسان‌پذیری باعث افزایش ارزش اختیارات می‌شود، چرا که احتمال سود بردن از تغییرات قیمت افزایش می‌یابد.
نرخ بهره: تغییرات در نرخ بهره می‌تواند بر قیمت برخی از اوراق مشتقه تاثیر بگذارد، به ویژه مواردی مانند معاوضه‌های نرخ بهره که با نرخ بهره مرتبط هستند.
در این رابطه مطالعه مقاله «نرخ بهره چیست» پیشنهاد می‌شود.
انتظارات بازار: انتظارات سرمایه‌گذاران درباره تغییرات آینده قیمت دارایی پایه، نرخ بهره یا عوامل اقتصادی دیگر می‌تواند بر ارزش اوراق مشتقه تاثیر بگذارد.
عرضه و تقاضا: مانند هر محصول دیگری در بازار، عرضه و تقاضای در این اوراق نیز بر قیمت آن‌ها تاثیرگذار است. افزایش تقاضا در این اوراق می‌تواند قیمت آن را افزایش دهد، در حالی که افزایش عرضه ممکن است به کاهش قیمت منجر شود.
