بانکداری چیست؟ نقش بانک‌ها در اقتصاد
یکی از جنبه‌های اساسی زندگی با کیفیت، مدیریت امور مالی است. در دنیای مدرن امروزی، بخش بانکداری به دلیل خدمات مالی که این صنعت به افراد، شرکت‌ها و حتی دولت‌ها ارائه می‌کند، به ستون فقرات هر اقتصاد در سراسر جهان تبدیل شده است. با توجه به اهمیت نقش بانک‌ها در اقتصاد، به همین منظور در این مقاله به بررسی مفهوم بانکداری، انواع بانک‌ها، خدمات و وظایف آنها و نحوه بانکداری در ایران پرداخته شده است.
تعریف بانکداری
بانکداری به خدمات مالی گفته شده که توسط بانک‌ها و موسسات مالی به افراد، مشاغل و دولت‌ها ارائه می‌شود. در عملیات بانکداری، بانک‌ها با تسهیل مبادلات مالی، مدیریت سپرده‌ها و تامین اعتبار به وام‌گیرندگان، نقش مهمی در اقتصاد ایفا می‌کنند. اصطلاح “بانکداری” از کلمه ایتالیایی “بانکا” گرفته شده است که به نیمکت‌ها یا میزهایی گفته می‌شد که صرافان و وام‌دهندگان قرون وسطایی از آن استفاده می‌کردند. این صرافان کسب و کار خود را بر روی نیمکت در مکان‌های عمومی انجام می‌دادند که منجر به ایجاد واژه «بانک» شد.
هدف اصلی بانکداری تسهیل حرکت پول و اعتبار در یک اقتصاد است. بانک‌ها خدمات مالی ضروری از جمله پذیرش سپرده، اعطای وام و تسهیل معاملات را به افراد، مشاغل و دولت‌ها ارائه و از فعالیت‌ها و رشد اقتصادی کشور حمایت می‌کنند. سیستم بانکی امروزه شاهد بزرگترین تحول در چند دهه گذشته بوده است. با ظهور بانکداری دیجیتال، نئوبانک‌ها، ارزهای دیجیتال و موارد دیگر، دنیای مالی در خط مقدم تغییرات قرار گرفته است.
بانک چیست؟
بانک یک موسسه مالی است که مجوز پذیرش سپرده و اعطای وام را دارد، اما ممکن است خدمات مالی دیگری نیز انجام دهند. بانک‌ها نقش مهمی در اقتصاد دارند، چراکه به ذخیره و خلق پول کمک می‌کنند.
بانک‌ها علاوه بر عملیات اصلی بانکداری، خدمات دیگری همچون ارائه گواهی سپرده و گواهی تمکن مالی، مبادله ارز، فروش اوراق، ارائه ضمانت‌نامه‌ها، مشارکت در سرمایه‌گذاری‌ها و… را ارائه می‌کنند.
نقش بانک در اقتصاد چیست؟
بانکداری نقش محوری در چشم‌انداز اقتصادی مدرن ایفا می‌کند و به عنوان ستون فقرات کل سیستم مالی شناخته می‌شود. اغراق نیست اگر گفته شود که بدون سیستم بانکداری با عملکرد خوب، اقتصاد تا حدی متوقف خواهد شد.
از جمله اثراتی که سیستم بانکی بر اقتصاد کشورها دارد، در ذیل آورده شده است:
تسهیل رشد اقتصادی: بانک‌ها با تخصیص سرمایه، کارآفرینی، سرمایه‌گذاری و خلق پول، نقش مهمی در تحریک بخش تقاضا و رشد تولید دارند.
تضمین ثبات مالی: بانک‌ها با سیستم پرداخت خود، جریان روان پول و فعالیت اقتصادی را تضمین و همچنین با مدیریت خلق پول و ایجاد نقدینگی به ثبات مالی کلی کمک می‌کنند. از طرفی بانک‌های مرکزی سیاست پولی را کنترل و بانک‌ها را هماهنگ کرده تا ثبات قیمت‌ها و رشد اقتصادی را حفظ کنند.
اجرای سیاست‌های پولی: بانک‌های مرکزی از بخش بانکی برای اجرای سیاست پولی استفاده می‌کنند. آنها با تعدیل نرخ‌های بهره و ذخایر قانونی، بر هزینه‌های استقراض، تورم و فعالیت‌های اقتصادی تاثیر می‌گذارند. در واقع بانک‌ها موظفند درصدی از سپرده‌ها و ذخایر خود را نزد بانک‌های مرکزی نگه دارند. بانک‌های مرکزی می‌توانند از این ذخایر برای مدیریت نقدینگی استفاده کنند.
تاریخچه صنعت بانکداری
خاستگاه بانکداری را می توان به بین‌النهرین باستان، در حدود 2000 قبل از میلاد، نسبت داد. در آن زمان معابد که اغلب به عنوان اولین بانک‌ها در نظر گرفته می‌شدند، به عنوان مخزن اقلام با ارزش و غلات عمل کرده و کشیشان این منابع را به کشاورزان و بازرگانان محلی قرض می‌دادند. معابد همچنین مسئولیت نگهداری سوابق این معاملات را بر عهده داشتند. در آن زمان بود که مفهوم حسابداری به وجود آمد.
در یونان باستان، این مفهوم اقتصادی با توسعه وام‌دهندگان و سپرده‌گذاران خصوصی تکامل بیشتری یافت. در حدود 600 سال قبل از میلاد، دولت شهر یونانی آتن اولین سیستم استاندارد ضرب سکه را معرفی کرد. رومی‌ها نیز نقش بسزایی در توسعه بانکداری داشتند. آنها شبکه‌ای از بانک‌ها را در سراسر امپراتوری خود ایجاد و نوآوری‌های مالی مانند برات را معرفی کردند.
سقوط امپراتوری روم در قرن پنجم منجر به کاهش فعالیت‌های بانکی شد، اما آنها در قرون وسطی اروپا در طول قرن‌های 12 و 13 دوباره فعالیت خود را از سر گرفتند. تولد بانکداری مدرن به تاسیس بانک آمستردام در سال 1609 نسبت داده می‌شود. قرن هفدهم و هجدهم با تاسیس سلسله‌های بانکداری، رشد بانکداری در اروپا را رقم زد. بانک‌های سهامی که به سرمایه‌گذاران اجازه خرید سهام و مشارکت در سود را می‌دادند نیز در این دوره شروع به ظهور کردند. بانکداری با تاسیس بانک نیویورک در سال 1784 و اولین بانک ایالات متحده در سال 1791 به دنیای جدید گسترش یافت.
جهانی شدن این صنعت در اواخر قرن بیستم نیز تغییرات قابل توجهی را به همراه داشت، زیرا بانک‌ها دامنه خود را فراتر از مرزهای ملی گسترش دادند و شروع به ارائه خدمات جدید مانند پرداخت‌های بین‌المللی و مبادله ارز کردند.
مزایای بانکداری چیست؟
همان‌طور که گفته شد، هدف اولیه بانکداری تسهیل حرکت پول در اقتصاد از طریق کمک به مردم و مشاغل برای ذخیره، سرمایه‌گذاری و قرض گرفتن پول است.
در ادامه خدماتی که سیستم بانکی ارائه می‌دهد، آورده شده است:
- به افراد، دولت‌ها و شرکت‌ها اجازه می‌دهد حمایت‌های مالی لازم را دریافت کنند.
- از پول نقد افراد در برابر سرقت و بلایای طبیعی محافظت می‌کند.
- به همه اجازه می‌دهد تا در صورت نیاز به پول خود دسترسی داشته باشند.
- به افراد و کسب‌و‌کارها این امکان را می‌دهد تا وجوه خود را با نرخ سودی مشخص سپرده کنند تا ارزش پول در برابر تورم محفوظ بماند.
- به وام‌گیرندگان اجازه می‌دهد تا جریان نقدی خود را مدیریت کنند.
- به همه این امکان را می‌دهد که انتقال پول فوری انجام داده و از راه دور پرداخت داشته باشند.
- به سرمایه‌گذاری‌ها و معاملات با ارزش بالا کمک می‌کند.
سیستم‌های نظارتی بر عملیات بانکداری
بانک‌ها توسط بانک مرکزی برای اطمینان از ایمنی، عملیات بانکداری کارآمد و ثبات مالی در کشور، براساس قوانین و مقررات کنترل و نظارت می‌شوند. این مقررات شامل حد و حدود برای کفایت سرمایه بانک‌ها، میزان ذخایر قانونی، سقف اعطای تسهیلات و الزامات نقدینگی است.
از نظر بانک‌ها، بانک مرکزی حرف اول را می‌زند. بانک‌های مرکزی عرضه پول را در یک کشور مدیریت می‌کنند. آنها بر بانک‌های تجاری نظارت داشته، نرخ بهره را تعیین و جریان ارز را کنترل می‌کنند. بانک‌های مرکزی همچنین اهداف سیاست پولی دولت را اجرا می‌کنند، خواه این اهداف شامل مبارزه با کاهش نرخ تورم یا جلوگیری از نوسان قیمت‌ها باشد. در صورت لزوم، آنها می‌توانند در شرایط سخت اقتصادی به بانک‌ها پول قرض دهند تا سیستم پولی از هم پاشیده نشود.
انواع شیوه‌های بانکداری
امروزه به لطف پیشرفت فناوری، بانکداری در شیوه‌های بی‌شماری وجود دارد. به طور کلی بانکداری امروزه به دو شیوه بانکداری سنتی و بانکداری نوین است که در ادامه به آن اشاره شده است:
بانکداری سنتی
بانکداری سنتی معمولاً به موقعیت فیزیکی شعب بانک اشاره می‌کنند. اکثر مردم احتمالاً با این گزینه آشنا هستند. در این شیوه بانکداری، خدمات مالی در پلتفرم‌های دیجیتال در دسترس مشتریان نیستند. در بانکداری به شیوه سنتی معمولاً از افراد خواسته می‌شود تا امور مالی را حضورا انجام دهند. در این نوع بانکداری، بانک‌ها بر عنصر انسانی متکی هستند. به این ترتیب، سطوح خدمات ممکن است بسته به نیاز افراد از شعبه‌ای به شعبه دیگر متفاوت باشد.
بانکداری نوین
عصر دیجیتال انقلابی را در بانکداری مدرن به وجود آورده و نحوه مدیریت مالی را متحول کرده است. این نوع بانک‌ها با نام سیستم‌های بانکداری الکترونیکی نیز شناخته می‌شوند. این بانک‌ها به طور انحصاری به صورت آنلاین فعالیت کرده و به مشتریان یک تجربه بانکی بدون کاغذ ارائه می‌دهند.
فناوری، نیروی محرکه بانکداری مدرن است. یکی از مهم‌ترین مزایای بانکداری مدرن، راحتی است. با یک گوشی هوشمند و اتصال به اینترنت، افراد می‌توانند به صورت 24 ساعته و 7 روز هفته از هر کجای دنیا به حساب بانکی خود دسترسی داشته باشند. این نوع بانکداری به روش‌های ذیل انجام می‌شود:
بانکداری آنلاین: بانکداری آنلاین سنگ بنای بانکداری مدرن است. این نوع بانکداری این امکان را به افراد می‌دهد تا موجودی حساب خود را بررسی، وجوه را انتقال، صورتحساب‌ها را پرداخت و حتی به راحتی از خانه خود برای وام درخواست دهند.
موبایل بانک: بانک‌ها امروزه یک اپلیکیشن موبایل دارند که دارندگان حساب می‌توانند تراکنش‌ها، موجودی‌ها، افتتاح حساب و سپرده‌گذاری و موارد دیگر را انجام دهند. اکثر مردم یک اپلیکیشن موبایل را به حضور فیزیکی در شعب بانک ترجیح می‌دهند.
نئوبانک‌ها: بانک‌های دیجیتالی هستند که کاملا آنلاین و بدون شعبه فیزیکی کار می‌کنند.
خدمات بانکداری کدامند؟
وظیفه اصلی بانک اخذ سپرده و اعطای آن به افراد یا مشاغل و حتی دولت است. با این وجود بانک‌ها برای افزایش درآمد به امور سرمایه‌گذاری نیز روی آورده‌اند. در ادامه مهم‌ترین خدماتی که سیستم بانکی به افراد جامعه می‌دهد، آورده شده است:
سپرده‌گیری: بانک‌ها محل امنی برای افراد و مشاغل فراهم می‌کنند تا پول خود را سپرده کنند که در صورت نیاز قابل برداشت است. بانک‌ها در ازای سپرده‌گیری براساس قوانین و مقررات به سپرده‌گذاران سود پرداخت می‌کند. روش‌های زیادی برای سپرده پول در بانک وجود دارد که شامل حساب‌های جاری، حساب‌های پس‌انداز، سپرده‌های مدت دار، گواهی سپرده و غیره می‌شود و تفاوت اصلی بین همه آنها فاکتور زمان و سود است.
اعطای تسهیلات: بانک‌ها از پول سپرده‌گذاری شده، به افراد، مشاغل یا دولت برای مقاصد مختلف پول قرض می‌دهند و در ازای آن از آنان سود با نرخ‌های مختلف دریافت می‌کنند. نرخ سود وام‌ها براساس بازه زمانی که وام دریافت می‌شود، متفاوت است. بانک برای ارائه وام از قرض‌گیرندگان وثیقه و تضامین دریافت می‌کند، با این وجود ریسک عدم پرداخت بدهی همواره بانک‌ها را تهدید می‌کند.
پرداخت‌ها و تسویه‌ها: بانک‌ها تراکنش‌ها را از طریق روش‌های مختلف پرداخت، مانند چک، کارت‌های نقدی یا اعتباری و نقل و انتقالات الکترونیکی امکان‌پذیر می‌کنند.
ارائه خدمات ارزی: بسیاری از بانک‌ها خدمات ارزی ارائه می‌دهند، به این صورت که به مشتریان امکان خرید، فروش یا مبادله ارزهای خارجی را می‌دهند.
حفاظت از اشیا با ارزش: برخی از بانک‌ها صندوق‌های اماناتی را برای مشتریان ارائه می‌دهند تا به طور ایمن اقلام و اسناد ارزشمند خود را ذخیره کنند.
ارائه گواهی سپرده: گواهی سپرده نوعی ابزار مالی است که توسط بانک‌ها یا سایر موسسات مالی در ازای دریافت مبلغی از مشتریان صادر می‌شود. بانک متعهد می‌شود تا مبلغ اصلی و سودهای آن را در بازه‌های زمانی مشخص به مشتری پرداخت کند.
عملیات بانکداری چگونه انجام می‌شود؟
راه اصلی کسب درآمد بانک‌ها از طریق اعطای وام است. در واقع بانک‌ها با دریافت سپرده‌های مختلف، وجوه را به افرادی که به نقدینگی نیاز دارند، پرداخت می‌کنند. بخش قابل توجهی از سودی که وام‌گیرندگان در ازای دریافت وام خود می‌پردازند، به مشتریانی می‌رسد که پول خود را در بانک سپرده‌گذاری کرده‌اند.
عملیات اصلی بانکداری به این صورت است که در دنیا بانک‌ها در ازای دریافت سپرده به مشتریان خود متعهد می‌شوند تا سود مشخصی به آنان پرداخت کند. از طرفی از وام‌گیرندگان نیز بابت اعطای وام سود دریافت می‌کنند. در این بین بانک سودی که از وام‌گیرندگان دریافت می‌کند، به سپرده‌گذاران خود پرداخت و الباقی به عنوان درآمد برای خود شناسایی می‌شود. براساس قوانین به منظور اعمال سیاست‌های پولی، بانک‌ها موظند درصدی از سپرده‌ها را به عنوان ذخیره قانونی در بانک مرکزی ذخیره کنند.
شیوه بانکداری در ایران
سیستم بانکداری در ایران، براساس بانکداری اسلامی است. در بانکداری اسلامی رابطه میان سپرده‌گذار و بانک، رابطه وکیل و موکل است، به این معنی که سپرده‌گذار به بانک وکالت می‌دهد که با وجوه سپرده‌گذاری شده او به همراه وجوه خود بانک، سرمایه‌گذاری کرده و سود به دست آمده براساس میزان سهم سپرده‌گذار و بانک میان آنان تقسیم می‌شود.
نکته مهم آن است که بانک در ازای این وکالت درصدی از کل سپرده را به عنوان حق الوکاله دریافت می‌کند. البته در سپرده‌های قرض‌الحسنه همچنان میان سپرده‌گذار و بانک، رابطه قرض‌گیرنده و قرض‌دهنده است که براساس آن قرض‌گیرنده مالک پول شده و در ازای دریافت پول به قرض‌دهنده بهره یا سود مشخصی پرداخت می‌کند. با توجه به ربوی بودن این موضوع، در ایران شیوه بانکداری به بانکداری اسلامی تغییر کرده است.
جمع‌بندی
همان‌طور که گفته شد، مبانی بانکی به مفاهیم و اصول مربوط به عملکرد بانکداری اشاره دارد. بانکداری صنعتی است که با تسهیلات اعتباری، ذخیره وجوه نقد، سرمایه‌گذاری و سایر معاملات مالی سروکار دارد. صنعت بانکداری یکی از محرک‌های کلیدی بیشتر اقتصادها است، زیرا وجوه را به سمت وام‌گیرندگان با سرمایه‌گذاری‌های مولد هدایت می‌کند. بانک‌ها وظایف بی‌شماری از جمله سپرده‌گذاری و برداشت، اعطای وام، مبادله ارز و مدیریت سرمایه را انجام می‌دهند. همچنین به عنوان رابط بین سپرده‌گذاران و وام‌گیرندگان عمل می‌کنند.
