سهام خزانه (Treasury stock) چیست؟
در بازار سرمایه انواع مختلفی از اوراق بهادار وجود دارد که سهام خزانه یک نمونه از آن است. در واقع شرکت‌ها با خرید مجدد بخشی از سهام شناور خود، اهداف و استراتژی خاصی را دنبال کرده و سعی در مدیریت شرکت دارند. این سهام بازخرید شده، همان سهام خزانه است. اما هدف از شرکت‌ها از بازخرید سهام خود چیست و در ایران امکان خرید این نوع سهام به چه نحوی است؟ مزایا و معایب آن کدامند؟ در این مقاله به این پرسش‌ها پاسخ داده شده است.
تعریف سهام خزانه
به طور کلی سهام شرکت‌ها به دو دسته سهام قابل معامله از طریق عموم مردم (در بورس) و سهام مدیریتی (محدود) تقسیم می‌شود. سهام مدیریتی در واقع آن بخش از سهام است که در اختیار مالکان و سهامداران اصلی قرار دارد و تنها در مواقع خاص ممکن است معامله شود. بخشی از سهام شرکت که برای معاملات عموم مردم است، از طریق بازار سهام معامله می‌شود. این بخش از سهام، به عنوان سهام شناور آزاد شرکت شناخته می‌شود. در واقع هرچه میزان شناوری یک سهم بیشتر شود، عمق و کارایی معاملات سهم افزایش خواهد یافت و امکان دستکاری قیمتی کمتر می‌شود.
هر زمان شرکت بخشی از سهام منتشر شده خود برای معاملات عموم مردم در بورس را مجددا بازخرید کند، به آن سهام، سهام خزانه گفته می‌شود. در واقع این نوع سهام به شرکت این امکان را می‌دهد تا میزان سهام شناور خود را کاهش داده و مالکیت آن‌ها را به خود بازگرداند. از آنجایی که این سهام دیگر در اختیار سهامداران عمومی نیست، در نتیجه در پرداخت سود سهام یا محاسبات سود هر سهم (EPS) لحاظ نمی‌شود. این نوع سهام در ترازنامه در بخش حقوق صاحبان سهام ثبت می‌شود و با توجه به این‌که سهام خزانه نشان‌دهنده تعداد سهام بازخرید شده از بازار سهام است، ارزش حقوق صاحبان سهام را به میزان مبلغ پرداخت شده برای سهام کاهش می‌دهد.
چرا شرکت‌ها سهام خزانه می‌خرند؟
شرکت‌ها اهداف و استراتژی‌های مختلفی از بازخرید سهام خود دارند که در ادامه ارائه شده است:
- کاهش درصد شناوری سهم و حفظ سهام کنترلی
- سیگنالی برای نمایش ارزش ذاتی سهام
- حمایت مدیران از قیمت‌های بازاری کمتر از ارزش ذاتی سهام
- بهبود نقدشوندگی سهام برای سهامداران خرد
- بهبود نسبت‌های مالی شرکت نظیر نسبت بازده دارایی (ROA) و نسبت بازده حقوق صاحبان سهام (ROE)
- تبدیل و تسهیل در انتشار اوراقی همچون اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام
- اعطای سهام خزانه به مدیران و پرسنل به عنوان طرح تشویقی
سهام خزانه در ایران
قوانین مربوط به سهام خزانه در بسیاری از کشورها سختگیرانه است. در برخی کشورها همچون آمریکا، منعی برای بازخرید سهام مجدد از سوی شرکت‌ها از گذشته تاکنون وجود نداشته، اما در برخی دیگر همچون ایران قانون منع معاملات این نوع سهام در گذشته وجود داشته و امروزه که منعی برای بازخرید سهام از سوی شرکت‌ها وجود ندارد، محدودیت‌هایی برای آن اعمال شده است.
تا پیش از سال 1394، طبق ماده 198 قانون تجارت، بازخرید سهام از سوی شرکت‌ها به علت جلوگیری از دخل و تصرف شرکت در روند قیمت‌ها ممنوع و غیرقانونی بود. در سال 1394 این قانون اندکی تغییر کرد. بنابراین در بند «ب» ماده 28 قانون مذکور، ذکر شد «شرکت‌ها می‌‌توانند تا سقف ۱۰ درصد از سهام خود را خریداری و تحت عنوان سهام خزانه در شرکت نگهداری کنند. مادامی که این سهام در اختیار شرکت است فاقد حق رای است». در همین راستا آیین‌نامه‌ای برای خرید و فروش و ثبت سهام خزانه در قانون تجارت در همان سال تهیه و ابلاغ شد که معیار معاملات این نوع سهام قرار گرفت.
آیین نامه خرید، نگهداری و عرضه سهام خزانه
قوانین ثبت خرید و فروش سهام خزانه
به طور کلی برنامه خرید یا فروش سهام خزانه از سوی شرکت حتما باید در ابتدا به تصویب هیئت مدیره شرکت برسد. پس از تایید هیئت مدیره، شرکت باید حتما برای خرید یا فروش این نوع سهام به کارگزار خود وکالت دهد. همچنین باید حتما هرگونه تصمیم درخصوص خرید یا فروش مجدد سهام خود از سوی ناشر به اطلاع سهامداران برسد. خرید و فروش این نوع سهام با همان روش مربوط به سهام عادی انجام می‌شود.
بر اساس آیین‌نامه‌ای که در بخش قبلی آورده شده، برخی قوانین و مقررات نسبت به سهام خزانه شرکت در ایران وجود دارد که در ادامه به مهم‌ترین آن اشاره شده است:
- این سهام در محاسبه حدنصاب‌ها در رای‌گیری در مجامع لحاظ نمی‌شود
- امکان مشارکت در حق تقدم برای خرید سهام جدید وجود ندارد
- شرکت دارنده این نوع سهام در زمان انحلال مستحق دریافت هیچ‌گونه دارایی از سمت سهام خزانه نیستند
- در فرآیند افزایش سرمایه پیش از آغاز پذیره‌نویسی ناشر نباید سهام خزانه داشته باشد
- برای خرید و فروش این نوع سهام باید حتما مجوز لازم از سازمان بورس اخذ شود
- این نوع سهام به عنوان سهام شناور آزاد تلقی نمی‌شود و خرید آن نباید باعث شود که درصد شناوری سهم بیش از 50 درصد کاهش یابد
- کل مبلغ سهام خزانه نباید بیشتر از 40 درصد از ارزش ویژه شرکت (حقوق صاحبان سهام در ترازنامه) را کاهش دهد
- به این نوع سهام سود تقسیمی تعلق نمی‌گیرد
ثبت حسابداری سهام خزانه
خرید، فروش یا ابطال سهام خزانه موجب شناسایی سود یا زیان در صورت‌های مالی نشده و تغییراتی در وجوه صاحبان سهام ایجاد می‌کند. دو روش حسابداری برای این نوع سهام وجود دارد که اثرات آن بر جمع حقوق صاحبان سرمایه یکسان بوده اما نحوه ثبت اندکی متفاوت است. در ادامه این دو روش تشریح شده است:
روش بهای تمام شده: این روش، در واقع روش اصلی حسابداری برای ثبت سهام خزانه شناخته می‌شود که شامل ثبت سهام بازخرید شده به قیمت تمام شده در زمان خرید به عنوان یک بدهی در بخش حقوق صاحبان سهام است که نقشی کاهنده دارد. در زمان فروش این نوع سهام، مابه‌التفاوت خالص مبلغ فروش و مبلغ خرید یا تحصیل سهام تحت عنوان «صرف سهام خزانه» شناسایی و در ترازنامه در بخش حقوق صاحبان سهام ثبت می‌شود و صاحبان سهام بر اساس آن بستانکار یا بدهکار می‌شوند. همچنین در صورت ابطال سهام خزانه، حساب صرف سهام بدهکار و حساب این نوع سهام در ترازنامه بخش حقوق صاحبان سهام، بستانکار می‌شود.
روش ارزش اسمی: در این روش تحصیل سهام خزانه، بر اساس قیمت اسمی آن و تحت عنوان یک بدهی در حقوق صاحبان سهام ثبت می‌شود و مابه‌تفاوت قیمت اسمی و قیمت بازاری تحت عنوان صرف سهام ثبت می‌شود که بعدها به سود یا زیان انباشته افزوده می‌شود. در صورت فروش سهام بازخرید شده، رویکرد دو مبادله‌ای به کار گرفته می‌شود. به طوری‌که همانند صدور سهام برای بار اول در ترازنامه ثبت می‌شود. در صورت ابطال، صرف سهام حذف و سهام به قیمت اسمی در بخش حقوق صاحبان سهام، بستانکار ثبت می‌شود.
اثرات سهام خزانه بر قیمت سهم
سهام خزانه می‌تواند نشانه‌ای مثبت برای آینده قیمتی سهام تلقی شده و بر قیمت سهام اثرگذار باشد. علت این موضوع این است که هرگاه هیئت مدیره احساس کند که سهام شرکت به مبلغ کمتر از ارزش ذاتی معامله می‌شود و یا نگاه هیئت مدیره به آینده قیمتی سهم مثبت باشد (به عنوان مطلع از برنامه‌های شرکت در آینده)، نسبت به بازخرید سهام خود اقدام می‌کنند. در این صورت احتمالا سهم روند قیمتی روبه رشد خواهد داشت. همچنین با بازخرید سهام میزان نقدشوندگی سهام افزایش می‌یابد. بنابراین تملک این نوع سهام باعث ایجاد تعادل در قیمت سهام می‌شود و تصمیمات بازخرید می‌تواند سیگنالی برای از سودآوری شرکت از سوی هیئت مدیره آن تلقی شده و رشد سود را در آینده نوید دهد.
نتیجه‌گیری
سهام خزانه، سهامی است که یک شرکت با خرید مجدد سهام عرضه شده خود، به دست می‌آورد. دلایل مختلفی وجود دارد که یک شرکت ممکن است سهام خود را بازخرید کند. این دلایل ممکن است شامل کاهش نقدشوندگی در سهم باشد یا به دلایلی از قبیل مقابله با کاهش ارزش ذاتی سهام صورت گیرد. وقتی یک شرکت سهام خود را بازخرید می‌کند، می‌تواند برای سرمایه‌گذاران معانی مختلفی داشته باشد. عمدتا سهامداران بازخرید سهام از سوی شرکت را مثبت در نظر می‌گیرند اما همیشه این‌طور نیست. در نتیجه باید حتما جوانب مختلف و شرایط را به دقت بررسی کرده یا از مشورت افراد خبره و متخصص برای شناسایی ارزندگی سهم کمک بگیرند.
