اوراق اجاره چیست؟
در کشور ایران (به عنوان یکی از کشورهای اسلامی)، استفاده از ابزارهای مالی اسلامی رواج دارد. این ابزارها در قالب انتشار اوراق با اهداف و شرایط متفاوتی است و انواع مختلفی دارد که هر یک با هدف تامین مالی منتشر می‌شوند. یکی از انواع آن، اوراق اجاره است که مبتنی بر بدهی و یکی از انواع اوراق صکوک است. در این مقاله ضمن تعریف این نوع اوراق و انواع و ارکان آن، نحوه انتشار و معامله آن و چیستی اوراق اجاره سهام تشریح شده است.
منظور از اوراق اجاره چیست؟
براساس تعاریف تئوریک، اوراق اجاره که در واقع یکی از انواع اوراق صکوک است، نوعی اوراق بانام و قابل انتقال به غیر است که مالکیت مشاع دارنده آن در دارایی که برمبنای آن اوراق منتشر شده، نشان می‌دهد. برای تعریف ساده‌تر، فرض شود که شرکتی برای توسعه کسب‌و‌کار خود قصد دارد که تجهیزات و ماشین‌آلات جدیدی خریداری کند، اما در حال حاضر پول کافی ندارد. در این حالت با کسب مجوزهای لازم و انتخاب یک نهاد واسط تامین مالی می‌شود. نهاد واسط اوراقی منتشر و از طریق بانک یا بورس به متقاضیان عرضه می‌کند.
پس از عرضه و تامین پول لازم از طریق فروش اوراق، نهاد واسط به وکالت از دارندگان آن، تجهیزات و ماشین‌آلات را خریداری و به شرکت مورد نظر اجاره می‌دهد. شرکت نیز موظف است براساس شرایط و زمان‌های مشخص، اجاره این دارایی را در ادوار مختلف (دوره‌های مشخص) تحت عنوان سود به مالکان اوراق پرداخت کند. در موعد سررسید اوراق، شرکت موظف است که دارایی را با قیمت اسمی از نهاد واسط خریداری کرده تا اصل پول دارندگان اوراق به آنها پرداخت شود.
انواع اوراق اجاره
این نوع اوراق از جهت ماهیت به دو دسته عادی و اجاره به شرط تملیک دسته‌بندی می‌شوند:
اوراق عادی: در این حالت بانی پس از اجاره یک دارایی تعهدی به خرید آن در پایان موعد اجاره ندارد و می‌تواند دارایی را باز گرداند یا مجدد براساس قرارداد جدید اجاره کند.
اوراق به شرط تملیک: در این حالت بانی موظف است پس از اجاره یک دارایی، در پایان موعد اجاره آن را به قیمت اسمی خریداری کند.
این نوع اوراق براساس هدف از انتشار نیز به سه دسته ذیل تقسیم می‌شود:
اوراق تأمين دارايی: این اوراق با هدف تامین دارایی مورد نیاز بانی منتشر می‌شود. در این حالت بانی نیاز به یک دارایی دارد و نهاد واسط با انتشار این نوع اوراق و جمع‌آوری نقدينگی حاصل از عرضه آن، دارایی مورد نظر را به وکالت از دارندگان اوراق خریداری و به بانی اجاره می‌دهد.
اوراق تامين نقدينگی: این اوراق با هدف تامین نقدینگی بانی منتشر می‌شود. در این حالت بانی یکی از دارایی‌های خود مثلا سهان را به عنوان وثیقه برای تامین مالی در اختیار دارندگان اوراق قرار داده و پس پایان مدت اجاره، در موعد سررسید مجددا اوراق اجاره سهام خود را بازخرید می‌کند.
اوراق رهنی: در این حالت، یک بانک یا شرکت لیزینگ، دارایی‌های خود را براساس قرارداد اجاره یا اجاره به شرط تملیک به مشتریان خود اعطا و اجاره‌بهای آنها را دریافت می‌کند. در این حالت نهاد واسط با انتشار این نوع اوراق وجوه لازم را جمع‌آوری و به وکالت از طرف دارندگان اوراق، دارایی‌های مذکور را از بانک خریداری کرده و پس از آن به جای بانک از مشتریان اجاره‌بهاها را دریافت و آن را میان صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
۳ رکن مهم اوراق اجاره
برای انتشار این نوع اوراق ارکان مختلفی وجود دارد که براساس دستورالعمل‌ها حضور سه رکن کاملا ضروری است:
بانی: نهادی حقوقی که انتشار این نوع اوراق با هدف تامین مالی آن صورت می‌گیرد. بانی بايد شركت تجاری يا دولتی بوده و توانایی پرداخت مبالغ اجاره‌بها را داشته باشد.
نهاد واسط: نهادی حقوقی است که وظیفه انتشار این اوراق و نقل‌وانتقال دارایی به بانی به وکالت از دارندگان اوراق را دارد.
امین: نهادی حقوقی است که از جانب مراجع ذی‌ربط مسئولیت نظارت بر انتشار و عرضه این نوع اوراق را بر عهده دارد.
عامل فروش، عامل پرداخت، بازارگردان و… نیز از جمله ارکان انتشار این نوع اوراق هستند اما حضور سه رکن ذکرشده از الزامات است.
دارایی‌های مبنا برای انتشار اوراق اجاره
دارایی‌هایی که براساس آن این نوع اوراق منتشر می‌شود، شامل موارد ذیل می‌شوند:
- زمین
- ساختمان و تأسیسات
- ماشین‌آلات و تجهیزات
- وسایل حمل و نقل
- سهام
این دارایی‌ها باید شرایط ذیل را داشته باشند:
- در فعالیت‌های اقتصادی منجر به ایجاد جریانات نقدی شده یا از خروج وجوه نقد جلوگیری کند
- محدودیت یا منع قانونی برای معامله نداشته باشد
- مالکیت آن به صورت مشاع نباشد
- امکان واگذاری به غیر را داشته باشد
- از پوشش بیمه‌ای مناسب و کافی برخوردار باشد
نحوه انتشار اوراق اجاره چگونه است؟
براساس آن‌چه که در سامانه مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه آمده، برای انتشار این نوع اوراق بانی باید برای تعیین نحوه تامین مالی به یکی از نهادهای دارای مجوز مشاوره عرضه مراجعه کرده، سپس مشاور عرضه به نمایندگی از بانی، از مراجع ذی‌ربطی همچون سازمان بورس و اوراق بهادار موافقت اصولی تامین مالی از طریق انتشار این نوع اوراق را دریافت کند. سپس مشاور عرضه برای تعیین نهاد واسط به شرکت مدیریت دارایی مرکزی مراجعه می‌کند.
پس از اخذ مجوز، نهاد واسط برای تامین مالی از طرف بانی اوراق اجاره را منتشر کرده و سپس دارایی که براساس آن اوراق منتشر شده را به وکالت از دارندگان آن مجددا به بانی اجاره می‌دهد. پس از دریافت اجاره‌بهای دارایی از بانی، نهاد واسط وجوه را میان دارندگان اوراق تقسیم و توزیع می‌کند. در زمان فرا رسیدن موعد اجاره دارایی و سررسید اوراق، دارایی به قیمت اسمی به بانی فروخته شده و اصل سرمایه دارندگان اوراق به آنان بازپرداخت می‌شود.
تصویر ذیل یک شمای کلی از نحوه انتشار این اوراق را نشان می‌دهد:
نحوه معاملات اوراق اجاره بورسی
پس از عرضه اولیه اوراق، خریدارانی که تمایل به نگهداری اوراق خود تا پایان سررسید ندارند، می‌توانند آن را از طریق بازار ثانویه به دیگران بفروشند. بنابراین تا زمان فرارسیدن سررسید، این اوراق بی‌نهایت قابلیت معامله دارند. برای معامله و خرید اوراق اجاره و فروش آن از طریق بورس، داشتن کد بورسی و کد معاملاتی از یک کارگزار الزامی است. برای مشاهده نماد این نوع اوراق در بورس باید به سامانه TSETMC مراجعه کرد. معامله‌گران می‌توانند از طریق پنل کارگزاری خود درخواست خرید یا فروش این اوراق را از طریق کارگزار خود ارسال و این اوراق را معامله کنند.
اوراق اجاره سهام چیست؟
در این نوع اوراق، دارایی که بر اساس آن اوراق منتشر می‌شود، سهام شرکت‌ها است. در حال حاضر عمده این اوراق با هدف تامین نقدینگی برای حمایت از سهام شرکت بانی یا زیرمجموعه‌هایش منتشر می‌شوند. در این حالت بانی که نیاز به نقدینگی دارد، از طریق واسط و شرکت تامین سرمایه (به عنوان مشاور عرضه) اقدام به انتشار اوراق اجاره سهام می‌کند.
به این ترتیب که مشاور عرضه با فروش اوراق اجاره سهام به سرمایه‌گذاران، وجوه دریافتی را از طریق شرکت واسط مالی در ازای وثیق‌گذاری سهام بانی به وی پرداخت می‌کند. در واقع بانی سهام خود را مجددا اجاره به شرط تملیک کرده که نرخ اجاره همان نرخ سود اوراق است. در موعد سررسید، بانی پول اصل سهام را به دارندگان اوراق پرداخت و سهام خود را دریافت می‌کند.
جمع‌بندی
ابزارهای بازارهای اسلامی با هدف تامین مالی بر پایه شراکت مشاع و ممانعت از نرخ بهره‌ای است که در دنیا مرسوم است. اوراق اجاره یکی از انواع اوراق صکوک است که مالکیت مشاع دارندگان آن بر یک دارایی را نشان می‌دهد که مبتنی بر اجاره است. این اوراق با هدف تامین مالی یا نقدينگی مورد نیاز بنگاه‌های اقتصادی انجام می‌شود، از جهت سرمایه‌گذاری، راهی کم‌ریسک برای معامله‌گرانی است که به دنبال دریافت سود ثابت و تضمین‌شده هستند. در بازار سرمایه اوراق اجاره سهام برای تامین نقدشوندگی شرکت‌ها و حمایت از سهام آنان منتشر می‌شود.
