تحریم اقتصادی چیست و چه عواقبی دارد؟
تحریم اقتصادی از آغاز قرن بیست و یکم نقش برجسته‌ای در سیاست جهانی ایفا کرده است. با عدم حمایت عمومی از مداخلات نظامی، سیاستگذاران به سمت ابزار اجباری و غیرخشونت‌آمیز؛ یعنی تحریم‌ها روی آورده‌اند تا به بحران‌های بزرگ رسیدگی کنند. اما این ابزارها چه تأثیری بر اقتصاد کشورهای هدف دارند؟ در این مقاله به این پرسش پاسخ داده شده است.
- در این خصوص مقاله اقتصاد چیست؟ پیشنهاد می‌شود…
تحریم اقتصادی چیست؟
تحریم اقتصادی اقدامی تنبیهانه توسط یک یا چند کشور برای تاثیرگذاری بر رفتار سیاسی یا اقتصادی کشوری دیگر از طریق محدود کردن آن است. این تحریم‌ها اغلب به عنوان ابزار سیاست خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرند. تحریم‌های اقتصادی به دلیل ناتوانی در دستیابی به هدف و اثرات مخربی که باعث فقر، نقض حقوق بشر، ناکارآمدی مراقبت‌های بهداشتی و محرومیت از استانداردهای اساسی زندگی می‌شود، همواره مورد انتقاد قرار دارد.
استفاده از تحریم‌ها از زمان پایان جنگ سرد به طور چشمگیری افزایش یافته است. تحریم‌ها با انگیزه ایجاد آسیب اقتصادی به کشور مورد هدف انجام می‌شود تا آن را مجبور به تغییر سیاست‌های خود کند. در ده‌های اخیر تحریم‌های اقتصادی که توسط برخی از مهم‌ترین اقتصادهای جهان ایجاد می‌شود، به طور قابل توجهی افزایش یافته است.
هدف تحریم اقتصادی چیست؟
هدف از تحریم‌های اقتصادی استفاده از این انزوای اقتصادی برای اجرای دستور کار سیاسی کشور و تحمیل آن بر کشور تحریم شده است. با این حال، برعکس، این تحریم‌ها عواقب ناگواری دارد. در واقع تحریم‌ها با ایجاد مشکلات اقتصادی یا انزوای دیپلماتیک کشور هدف برای پیروی از هنجارهای بین‌المللی یا رفع نگرانی‌های خاص طراحی شده‌اند.
دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا (EU) تحریم‌های اقتصادی را برای اجبار، بازدارندگی، مجازات نهادهایی که منافع آن‌ها را به خطر می‌اندازند یا هنجارهای رفتاری بین‌المللی را نقض می‌کنند، وضع کرده‌اند. تحریم‌ها برای پیشبرد طیف وسیعی از اهداف سیاست خارجی از جمله مبارزه با تروریسم، مبارزه با مواد مخدر، دموکراسی و ترویج حقوق بشر، حل مناقشه و امنیت سایبری استفاده شده است. تحریم‌ها عموما به عنوان یک اقدام کم هزینه و کم خطر نسبت به جنگ تلقی می‌شوند. سیاستگذاران اغلب تحریم‌ها را پاسخی به بحران‌های خارجی می‌دانند.
انواع تحریم اقتصادی
تحریم‌ها اغلب ماهیت دیپلماتیک و اقتصادی دارند و همان‌طور که گفته شد، به طور استراتژیک برای ایجاد تغییر در رفتار یا تصمیمات کشور هدف با ایجاد مشکلات اقتصادی یا انزوای دیپلماتیک طراحی شده‌اند. تحریم‌ها انواع مختلفی دارند که در ادامه به آن پرداخته شده است:
محدودیت‌های تجاری: محدودیت‌های تجاری به محدودیت در مبادله کالا و خدمات بین کشور هدف و کشورهای تحریم‌کننده گفته می‌شود. برای مثال تحریم‌ها یا محدودیت‌های صادرات یا واردات محصولات یا کالایی خاص، مانع از دسترسی کشور هدف به منابع و بازارهای مهم اقتصادی می‌شود.
مسدودشدن دارایی‌ها: توقیف دارایی‌ها، به ممنوعیت دسترسی یا انتقال دارایی‌های مالی افراد، نهادها یا دولت‌های مورد نظر در کشورهای تحریم‌کننده گفته می‌شود. برای مثال، مسدودکردن حساب‌های بانکی، توقیف دارایی‌ها یا محدود کردن تراکنش‌های مالی از جمله تبعات این تحریم است.
جریمه‌های مالی: مجازات و جریمه‌های مالی شامل تحمیل جریمه یا بار اقتصادی برای کشور هدف، به طور مستقیم یا غیرمستقیم، برای القای انطباق با خواسته‌ها یا هنجارهای بین‌المللی است که از جمله آن به وضع جریمه، محدودکردن دسترسی به موسسات مالی بین‌المللی، یا اعمال جریمه‌ها برای نهادهای درگیر در فعالیت‌هایی که غیرقابل قبول تلقی می‌شوند، می‌توان اشاره کرد.
اقدامات دیپلماتیک: اقدامات دیپلماتیک شامل اقداماتی است که کشور هدف را در صحنه بین‌المللی منزوی کرده و روابط و تعاملات دیپلماتیک آن را محدود می‌کند. از جمله موارد این تحریم اخراج دیپلمات‌ها، کاهش کارکنان سفارت یا تحریم کنفرانس‌های بین‌المللی است.
تحریم‌های تسلیحاتی: تحریم‌های تسلیحاتی به محدودیت‌هایی در فروش، خرید یا انتقال تجهیزات نظامی و سلاح به کشور موردنظر گفته می‌شود که منجر به ممنوعیت صادرات تسلیحات به کشوری که در حال فعالیت‌های مغایر با صلح یا امنیت بین‌المللی خواهد شد.
ممنوعیت سفر: ممنوعیت سفر، رفت و آمد افراد خاص مرتبط با دولت هدف را محدود و توانایی آن‌ها را برای سفر بین‌المللی با چالش همراه می‌کند. برای مثال رد ویزا یا امتیازات سفر به مقامات دولتی یا افراد وابسته از جمله تبعات این تحریم هستند.
تعریف تحریم اقتصادی اولیه و ثانویه
تحریم اولیه: تمام تحریم‌های اقتصادی اعمال شده توسط یک یا چند کشور به یک کشور هدف، تحریم‌های اولیه هستند. این به آن معناست که خود کشور هدف مستقیما مورد تحریم قرار می‌گیرد.
تحریم ثانویه: تحریم‌های ثانویه زمانی هستند که دولت‌ها نه تنها کشوران هدف، بلکه افراد، نهادها و سایر کشورهای حامی آن‌ها را نیز تحریم می‌کند. برای مثال ایالات متحده تحریم‌های ثانویه‌ای را علیه شرکت‌ها و کشورهایی که با کشورهایی مانند ایران و کره شمالی تجارت می‌کنند، وضع کرده است.
عواقب تحریم اقتصادی بر دولت‌ها چیست؟
تحریم‌های اقتصادی براساس اصل فشار اقتصادی عمل می‌کنند. تحریم‌ها سعی می‌کنند با محدود کردن توانایی در تجارت جهانی، دسترسی به منابع مالی و به دست آوردن کالا، یک کشور را به رعایت قوانین خاصی مجبور کنند. اعمال تحریم اقتصادی بر یک کشور می‌تواند اثرات قابل توجهی داشته باشد و بر اقتصاد، جامعه و نحوه انطباق آن با سیاست جهانی تاثیر بگذارد. در ادامه به این اثرات پرداخته شده است:
گسترش فقر و سقوط استانداردهای زندگی: تحریم‌ها می‌توانند به طور جدی ثروت یک اقتصاد را کاهش و منجر به افزایش قیمت‌ها، کمبود کالاهای مهم و افزایش بیکاری شود. نرخ فقر در کشورهای تحریم شده افزایش می‌یابد. شدت تحریم‌ها با شدت افزایش نرخ فقر کشورهای تحریم شده نسبت مستقیم دارد و پیامدهای آن در زندگی شهروندان کشورهای تحریم شده منعکس می‌شود. در واقع تحریم اقتصادی شهروندان را از دسترسی به نیازهای اولیه انسانی خود مانند تغذیه، سرپناه، مراقبت‌های بهداشتی و مهم‌تر از همه نیاز آن‌ها به کسب سود مالی مورد نیاز برای دستیابی به استانداردهای مناسب زندگی محروم می‌کند.
افزایش نرخ بیکاری: به دلیل وخامت شرایط اقتصادی کشورهای تحت تحریم، تحریم‌ها فرصت‌های شغلی را برای طبقه کارگر کاهش می‌دهند. صاحبان مشاغل در اقتصادهای تحریم شده تمایل دارند زیان‌های خود را با به حداقل رساندن نیروی کار خود جبران کنند.
کاهش ارزش در نرخ ارز: با محدودیت سرمایه‌گذاری بین‌المللی و صادرات، تقاضای کمتری برای نرخ ارز کشور وجود خواهد داشت. همچنین اگر وسعت تحریم‌ها گسترده باشد، اعتماد به نگهداری دارایی‌ها و سرمایه‌گذاری در کشورهای هدف کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند منجر به کاهش قابل توجه نرخ ارز شود.
فشارهای تورمی: تحریم‌ها باعث افزایش نرخ تورم می‌شوند. در واقع کاهش ارزش نرخ ارز منجر به افزایش قیمت کالاهای وارداتی شده و اگر تحریم‌ها منجر به کمبود کالا و خدمات شود، می‌تواند فشار مضاعف بر قیمت‌ها ایجاد کند.
سقوط ارزش دارایی‌ها: بسته به گستردگی تحریم‌ها در کشورهای هدف، ارزش ذاتی دارایی‌هایی مانند سهام، اوراق قرضه و… کاهش می‌یابد.
افزایش نرخ بهره: در پاسخ به تورم بالاتر، بانک مرکزی ممکن است مجبور به افزایش نرخ بهره شود. همچنین، اگر کشور هدف دسترسی کمتری به منابع مالی بدهی دولتی داشته باشد، این امر باعث افزایش نرخ بهره اوراق دولتی برای جذب خریداران داخلی خواهد شد.
تاثیر منفی بر تجارت: تحریم‌های تجاری به صادرات کشورهای هدف ضربه می‌زند. برای مثال، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت پس از تحریم‌های اقتصادی برای صادرات نفت با مشکل مواجه شد. این امر کاهش رشد اقتصادی را به دنبال داشت، زیرا اقتصاد نمی‌توانست از صنعت کلیدی خود درآمد کسب کند.
ایجاد بازار سیاه: یکی از پیامدهای ناخواسته تحریم‌ها این است که می‌تواند بازار سیاه ایجاد کند و منجر به تشویق قاچاق محصولات و کالاها به داخل کشور شود. بازار سیاه باعث می‌شود که برخی افراد ثروتمند و قدرتمند شوند، در حالی که مردم عادی برای به دست آوردن مایحتاج اولیه باید تلاش بسیاری کنند.
کاهش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی: سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی هم به دلیل تاثیر مستقیم تحریم‌ها کاهش می‌یابد، زیرا شرکت‌ها تمایلی به ارتباط با کشور هدف ندارند.
نمونه‌ای از تحریم اقتصادی یک‌جانبه
ایران از زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ تاکنون تحت تحریم‌های شدید و یک‌جانبه آمریکا بوده است. طی چند سال اخیر تحریم‌ها علیه ایران بیش از گذشته شده‌اند. تحریم‌های چندجانبه علیه ایران زمانی بیشتر شد که در سال 2002 ادعا شد که ایران نسبت به ساخت دو مرکز تحقیقاتی مخفی برای تولید اورانیوم غنی شده و آب سنگین اقدام کرده است. از سال 2006، شورای امنیت سازمان ملل متحد مجموعه‌ای از قطعنامه‌ها را تصویب کرد که دارایی‌های شرکت‌ها و اشخاص درگیر در برنامه هسته‌ای ایران را مسدود و انتقال اقلام هسته‌ای به ایران را ممنوع می‌کرد. بانک‌ها از جمله بانک‌های مرکزی باید تضمین می‌کردند که فعالیت‌هایشان با ایران از این بانک‌ها یا نمایندگی‌های موجود در فهرست ایران حمایت نمی‌کند.
از اواخر سال 2011، ایالات متحده و اروپا محدودیت‌های بیشتری را اعمال کردند که منجر به ممنوعیت واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی ایران به اروپا و اعمال تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه سایر کشورهایی شد که متعهد به کاهش واردات نفت ایران نبودند. تحریم‌ها در نتیجه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال 2015 برداشته شد، با این حال، در ماه مه 2018، دولت ترامپ ایالات متحده را از برجام خارج کرد و تمامی تحریم‌ها علیه ایران را بازگرداند.
در حالی که دولت بایدن در مذاکرات «تلاش برای احیای برخی از نسخه‌های برجام» شرکت کرده بود، اما این تحریم‌ها همچنان برقرارند. داده‌های تولید ناخالص داخلی، تولید نفت و صادرات ایران به وضوح کاهش قابل توجهی را پس از هر دور تحریم نشان می‌دهد.
تحریم‌ها چه عواقبی برای ایران داشته است؟
این تحریم‌های ظالمانه پیامدهای بسیاری بر ایران داشته که در ادامه به مهم‌ترین آن اشاره شده است:
پیامدهای اقتصادی
از جمله عواقبی که تحریم اقتصادی بر ایران دارد، شامل موارد ذیل است:
کاهش صادرات نفت: ایران، به عنوان یک کشور بزرگ تولیدکننده نفت، به دلیل تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده و اتحادیه اروپا، با کاهش قابل توجهی در صادرات نفت مواجه شده است. این تحریم‌ها توانایی ایران را برای فروش نفت در بازار جهانی محدود کرده که این امر به کاهش قابل توجه درآمد حاصل از صنعت نفت این کشور منجر شده است.
کاهش ارزش پول: تحریم‌ها کاهش ارزش ریال و بی‌ثباتی اقتصادی در ایران را در پیش داشته و باعث کاهش دسترسی به سیستم‌های مالی جهانی و افزایش نرخ تورم در این کشور شده است.
تاثیر بر تجارت: محدودیت‌های تجاری مانع از توانایی ایران برای مشارکت در تجارت بین‌المللی شده و این امر بر صنایع مختلف تاثیرگذار بوده است. در واقع این تحریم‌ها، واردات کالاهای اساسی را با چالش مواجه کرده و بر تراز تجاری کلی کشور اثرات نامطلوب گذاشته است.
تاثیرات انسانی و اجتماعی
تحریم اقتصادی علاوه بر اثرات اقتصادی، آسیب‌های اجتماعی و انسانی به همراه داشته که در ادامه بررسی شده‌اند:
چالش‌های بهداشت و درمان: تحریم‌ها موانعی را در تامین تجهیزات پزشکی و فناوری برای سیستم مراقبت‌های بهداشتی ایران ایجاد کرده‌اند. این امر پیامدهای مستقیمی بر سلامت و رفاه شهروندان در ایران، به ویژه در زمان بحران‌های بهداشت جهانی مانند همه‌گیری کووید-19 داشته است.
افزایش بیکاری: تحریم‌های اقتصادی در ایران منجر به از دست دادن شغل و افزایش نرخ بیکاری شده است. صنایعی که با محدودیت‌های تجاری و چالش‌های مالی مواجه بودند، مجبور شدند تولید خود را کاهش دهند که این امر منجر به اخراج نیروی کار و مشکلات اقتصادی برای خانواده‌ها شده است.
آموزش و خدمات اجتماعی: فشار اقتصادی تحریم‌ها بر بودجه آموزش و خدمات اجتماعی ایران تاثیر گذاشته است. کاهش درآمد دولت بر توانایی سرمایه‌گذاری در خدمات عمومی اثرگذار بوده و به‌طور بالقوه دسترسی به آموزش باکیفیت و برنامه‌های رفاه اجتماعی را محدود کرده است.
مفاهیم ژئوپلیتیکی
تحریم‌ها بر روابط دیپلماتیک ایران با سایر کشورها اثر بسیاری داشته که در ادامه به آن پرداخته شده است:
تغییر در پویایی دیپلماتیک: به دنبال تحریم‌ها، دولت ایران در تلاش در حوزه دیپلماتیک برای کاهش محدودیت‌ها و مذاکره با جامعه بین‌المللی برای کاهش تاثیر تحریم‌ها بوده است.
مذاکرات هسته‌ای: تحریم اقتصادی نقش مهمی در ترغیب ایران به شرکت در مذاکرات بر سر برنامه هسته‌ای خود داشته است. در سال 2015، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) توافقی بود که تلاش می‌کرد در ازای اعمال محدودیت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران، تحریم‌ها علیه ایران را لغو کند. این موضوع نشان داد که چگونه تلاش‌های دیپلماتیک می‌تواند تحت‌تاثیر فشار اقتصادی قرار گیرد.
جمع‌بندی
تحریم اقتصادی ابزاری است که به طور گسترده در روابط بین‌الملل مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تحریم‌ها عمدتا توسط دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای رسیدگی به نقض هنجارهای بین‌المللی یا تاثیرگذاری بر سیاست سایر کشورها به کار می‌رود، در طول تاریخ، اعمال تحریم‌های اقتصادی از سوی اقتصادهای بزرگ علیه چندین کشور امری رایج بوده است. این تحریم‌ها در بیشتر مواقع جز آسیب فراوان بر سطح زندگی اقشار و افراد جامعه نتیجه‌ای نداشته است. بنابراین درک دقیق از تعریف، سازوکارها، قوانین و تاثیر آن‌ها برای سیاستگذاران، محققان و افراد جامعه ضروری است.
