تراز تجاری چیست؟
کشورها برای توسعه و پیشرفت به تجارت با یکدیگر احتیاج دارند. تجارت به معنای دادوستد کالا و خدمات نهایی یا واسطه‌ای میان کشورها از طریق واردات و صادرات است، اما اگر میزان ارزش صادرات از واردات و یا واردات از صادرات پیشی گیرد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در این مقاله به اهمیت این موضوع پرداخته شده است.
تجارت چیست؟
تجارت به معنای دادوستد کالاها و خدمات میان افراد، شرکت‌ها و کشورها است. این کالاها ممکن است کالای نهایی و یا واسطه‌ای و سرمایه‌ای باشند. در واقع هیچ فرد، شرکت و یا کشوری نمی‌تواند این ادعا را داشته باشد که تمامی محصولات و کالاها و خدمات مورد نیاز خود را تولید می‌کند. بنابراین این امر نیاز به تجارت را ایجاد می‌کند.
منظور از تراز چیست؟
تراز به معنای تعادل است. در واقع اگر یک ترازوی دو کفه در نظر گرفته شود، در صورتی که دو کفه ترازو با یکدیگر هم‌وزن باشند، تراز شده‌اند. این واژه در اقتصاد، با نام تراز تجاری کاربرد بسیار دارد.
تجارت خارجی چیست؟
دادوستد افراد، شرکت‌ها و کشورها با هر یک از کشورهای دنیا تجارت خارجی است. در واقع کشورها برای رفع نیازهای خود و کسب درآمد بیشتر با سایر کشورها تجارت دارند. این تجارت ممکن است به صورت تبادل کالا، مجوز استفاده و فروش کالاها و خدمات ملی توسط سایر کشورها و … صورت گیرد. مهم‌ترین هدف تجارت خارجی افزایش تولید ناخالص داخلی (رشد اقتصادی) به ویژه برای کشورهای در حال توسعه است.
واردات و صادرات به چه معناست؟
تجارت از طریق واردات و صادرات میسر می‌شود. هر زمان کشوری مایحتاج و نیازهای خود را از کشورهای دیگر تامین کند، واردات صورت می‌گیرد. در مقابل فروش محصولات، کالاها و خدمات یک کشور به سایر کشورها صادرات است.
اقتصاد باز و بسته چه تفاوتی با هم دارند؟
اقتصاد کشورها عمدتا باز و یا بسته است. هر کشوری که با سایر کشورهای دیگر تجارت دارد، دارای اقتصاد باز و کشورهایی همچون کره شمالی که هیچ دادوستدی با سایر کشورها ندارد، دارای اقتصاد بسته است. برخی کشورها نیز بسته به شرایط سیاسی در دادوستد و تجارت با کشورها با محدودیت‌هایی مواجه می‌شوند. همچون کشور ایران که به دلیل تحریم‌ها مشکلات و محدودیت‌هایی برای تجارت با بسیاری از کشورها دارد. کشورهایی همچون ایران که گرفتار تحریم هستند، از جهت تامین نیازهای داخلی باید به مرحله خودکفایی برسند، در غیر اینصورت آسیب‌های فراوانی به آن‌ها وارد خواهد شد.
تراز تجاری چیست؟
حالا که تعاریفی از واردات و صادرات آورده شد، باید گفت تعادل و تراز میان ارزش پولی صادرات و واردات یک کشور را تراز تجاری می‌گویند. در واقع تفاضل ارزش صادرات از واردات کشور تراز تجاری (Trade balance) است.
تعریف تراز تجاری مثبت و منفی
هر زمان ارزش پولی صادرات از ارزش واردات یک کشور بیشتر باشد، تراز تجاری مثبت ایجاد می‌شود. در مقابل اگر ارزش پولی واردات از صادرات بیشتر شود، کسری تجاری ایجاد می‌شود. به تراز تجاری، صادرات خالص نیز گفته می‌شود. این بدان معناست که ارزش صادرات باید بیش از واردات باشد. درصورت برابری ارزش صادرات با واردات یا تراز تجاری صفر، تجارت متوازن خواهیم داشت.
علت اهمیت صادرات در برابر واردات این است که واردات در واقع هزینه‌ای برای کشور است، این در حالی است که صادرات درآمدها را افزایش می‌دهد. رشد درآمد منجر به رشد اقتصادی خواهد شد. البته اهمیت این موضوع در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه متفاوت است.
فرمول تراز تجاری
برای محاسبه تراز تجاری یا صادرات خالص از فرمول ذیل استفاده می‌شود:
تراز تجاری دوجانبه چیست؟
تراز تجاری دو جانبه، برای تجارت دو کشور با یکدیگر استفاده می‌شود. ارزش تراز تجاری کشور با یک کشور مشخص، تراز تجاری دو جانبه است. برای مثال تفاضل ارزش پولی صادرات ایران به چین از ارزش واردات ایران از چین، تراز تجاری دو جانبه ایران با کشور چین است.
عوامل اثرگذار بر روی تراز تجاری
تجارت کشورها تحت تاثیر عوامل درونی و عوامل بیرونی است. عوامل درونی شامل موارد ذیل است:
- سیاست‌های مالی و میزان تشویق صادرکنندگان از راه‌های متعدد از جمله اعطای تسهیلات، کاهش نرخ عوارض، مالیات و …
- موانع ایجاد شده دولتی همچون نرخ‌های دستوری و …
- تغییر در نرخ نهاده‌های تولید
- افزایش یا کاهش کیفیت براساس استاندارهای جهانی
- مشکلات مربوط به انحصار برای صادرکنندگان برخی کالاها
- وضعیت اقتصاد کشور (توسعه یافته یا در حال توسعه باشد)
عوامل بیرونی نیز به عوامل خارج از کشور گفته می‌شود که بر تجارت اثرگذار است:
- تسهیلات خارجی که میان کشورها بسته به توافق اعطا می‌شود.
- تحریم‌ها، کاهش یا افزایش تقاضای خارجی برای محصولات، کالاها و …
- رویدادهای ژئوپلیتیکی، تنش‌های سیاسی و …
- افزایش یا کاهش استانداردهای کیفی
- انحصار در واردات و صادرات کالایی خاص برای کشورها
چه زمانی تراز تجاری مثبت می‌شود؟
هر زمان میزان ارزش پولی صادرات بیش از ارزش پولی واردات شود، تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری ایجاد می‌شود. بنابراین ایجاد بستری مناسب برای تسهیل در صادرات از اهمیت بالایی برای کشورهای در حال توسعه برخوردار است. برخی مواقع سیاست‌های داخلی کشور برای صادرکنندگان بازدارنده است، به این صورت که انگیزه صادرکنندگان را کاهش می‌دهد. نرخ‌گذاری‌های دستوری، عوارض و مالیات‌های سنگین و …منجر به کاهش صادرات خواهد شد.
از طرفی تراز تجاری مثبت زمانی خوب است که ارزش افزوده برای کشور ایجاد کند که این امر از صادرات کالاهای نهایی میسر خواهد شد. این در حالی است که خام‌فروشی چندان به نفع کشور نیست. بنابراین اگر رشد صادرات حاصل از خام‌فروشی باشد، عواقبی چون افت تولید داخلی، افزایش نرخ بیکاری و … را خواهد داشت. تراز تجاری مثبت ارزش پول ملی را افزایش می‌دهد و می‌توان گفت برای کشورهای در حال توسعه باید تراز تجاری مثبت باشد، یعنی ارزش صادرات بیش از واردات شود.
کسری تراز تجاری چیست؟
درست برعکس تراز تجاری مثبت، هر زمان ارزش واردات کشور بیشتر از صادرات باشد، کسری تجاری ایجاد خواهد شد. کسری تجاری به افراد این امکان را می‌دهد که بیش از تولیدات مصرف کنند. اما واردات انگیزه تولید داخل را کاهش می‌دهد. بنابراین کاهش تولید، افزایش بیکاری را در پیش دارد و مانعی برای رشد اقتصادی کشورها خواهد بود.
درست برعکس صادرات، برای واردات، واردکردن مواد اولیه و نهاده‌های تولید اثر مخرب کمتری نسبت به واردات کالاهای نهایی دارد. دولت‌ها عمدتا با محدود کردن واردات کالاهای نهایی سعی بر کنترل آن را دارند. با کسری تجاری سرمایه‌های خارجی به کشور وارد شده و مالکیت کشورهای خارجی را بیشتر می‌کند. کسری تجاری ارزش پول ملی را کاهش می‌دهد. کشورهای توسعه یافته عمدتا ترجیح می‌دهند که تراز تجاری منفی داشته باشند، یعنی ارزش واردات در آن‌ها بیش از صادرات باشد.
تفاوت تراز تجاری با تراز پرداخت‌ها
تراز تجاری با تراز پرداخت‌ها متفاوت است. تراز تجاری به تفاضل ارزش صادرات از ارزش واردات گفته می‌شود. به تراز تجاری، خالص ارزش صادرات نیز گفته می‌شود. این در حالی است که به تمامی تراکنش‌های مالی با سایر کشورهای جهان تراز پرداخت‌ها گفته می‌شود. بنابراین تراز تجاری بخشی از تراز پرداخت‌های کشور است. در این حالت حتی ممکن است تراز تجاری کشور منفی شود، اما تراز پرداخت‌های آن عددی مثبت باشد.
تجارت کشورهای دنیا
آمارهای سال 2022 میلادی نشان می‌دهد که کشور چین با ارزش 576,651 میلیون دلار مازاد تجاری، در صدر کشورها قرار دارد. در مقابل کشور آمریکا با رقم منفی 971,119 میلیون دلار بیشترین کسری تجاری را دارد. بسیاری از افراد علت رشد واردات این کشور را وابستگی مصرف در اقتصاد آمریکا به کشورهایی با هزینه تولید پایین‌تر مانند چین دانسته‌اند.
تراز تجاری ایران
تا پیش از تحریم‌های نفتی ایران، عمده ارزش صادرات کشور از محصولاتی چون نفت و گاز بود. پس از آن به واسطه تحریم‌ها و ایجاد مشکلاتی در تراکنش‌های مالی با سایر کشورها، میزان صادرات کشور کاهش یافت. بنابراین به دلیل محدودیت‌ها در صادرات نفتی، تراز تجاری با احتساب نفت و بدون احتساب نفت محاسبه می‌شود.
ایران از سال 98 تا سال 1402 با کسری تجاری همراه بوده است. اصلی‌ترین عامل هم تحریم‌ها هستند که برای تجارت خارجی ایران محدودیت ایجاد کرده است. از طرفی برخی از دستورالعمل‌ها و مصوبه‌های دولتی و همچنین قیمت‌گذاری‌های دستوری همچون نرخ ارز نیمایی انگیزه صادرات را کاهش می‌دهد.
تصویر ذیل نمودار تراز تجاری ایران از سال 1390 تا 1402 را نشان می‌دهد. این کشور به جز سال‌های 1394، 1395و 1397 در بقیه سال‌ها با کسری تجاری همراه بوده است.
اثر تجارت بر نرخ ارز ایران
در ایران که دچار تحریم‌های نفتی و محدودیت در تبادلات مالی با سایر کشورها است، تجارت و دادوستدهای بین‌المللی و فرامرزی با مشکلات فراوانی همراه است. بنابراین با توجه به وابستگی بالای ایران به صادرات نفتی، تراز تجاری کشور بدون نفت همواره با کسری آن هم با ارقام بالا همراه است. اما اثر این کسری بر بازار ارز چیست؟
هرچه میزان صادرات به کشور افزایش یابد، عرضه ارز به داخل کشور بیشتر و ذخایر ارزی افزایش خواهد یافت. بنابراین مازاد تجاری منجر به عرضه بیشتر ارز و در نتیجه کاهش قیمت آن خواهد شد. در مقابل هر زمان میزان واردات از صادرات بیشتر شود، یا اصطلاحا کسری تجاری ایجاد شود، ارزش پول ملی کاهش خواهد یافت. علت آن هم این است که برای پوشش کسری باید از ذخایر ارزی کشور استفاده شود و هرچه میزان ذخایر ارزی کمتر شود، در نتیجه عرضه ارز کمتر و منجر به رشد نرخ ارز خواهد شد.
آمار تراز تجاری ایران در سال 1402
براساس آمارهای تجارت خارجی ایران در سال 1402، مجموع صادرات کشور در دوره مذکور بدون احتساب صادرات برق، نفت، خدمات فنی مهندسی و تجارت‌چمدانی ۴۹.۴ میلیارد دلار بوده است که کاهش ۸.۹ درصد نسبت به سال 1401 داشته است. صادرات نفت در این مدت به میزان ۳۵.۹ میلیارد دلار بوده است که نسبت به سال ۱۴۰۱، ۸.۶ درصد افزایش داشته است. مجموع صادرات کشور با احتساب نفت، برق، تجارت چمدانی ۸۶.۹ میلیارد دلار بوده است. همچنین مجموع کل واردات کشور به ۶۶.۳ میلیارد دلار رسیده است.
سال 1402 تراز تجاری ایران با احتساب صادرات نفت خام، خدمات فنی مهندسی و برق شاهد بالغ بر مثبت ۲۰.۶ میلیارد دلار بود. در این دوره تراز تجاری کشور بدون احتساب نفت خام، خدمات فنی و مهندسی و برق به حدود منفی ۱۶.۸ میلیارد دلار رسیده است.
بزرگترین مقاصد و مبادی صادرات و واردات کشور در سال 1402
براساس آمارهای گمرک ایران، بزرگترین مقاصد تجاری در سال ۱۴۰۲؛ چین (۱۳.۹ میلیارد دلار)، عراق (۹.۲ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۶.۶ میلیارد دلار) ترکیه (۴.۲ میلیارد دلار) و هند (۲.۲ میلیارد دلار) بودند. این ۵ کشور در مجموع سهمی حدود ۷۴.۵ درصدی از نظر وزنی و ۷۳ درصدی از نظر ارزش به خود اختصاص داده است.
بزرگترین کشورهای طرف معامله واردات به ترتیب امارات متحده عربی (۲۰.۸ میلیارد دلار)، چین (۱۸.۵ میلیارد دلار)، ترکیه (۷.۵ میلیارد دلار)، آلمان (۲.۲ میلیارد دلار) و هند (۱.۹ میلیارد دلار) بوده‌اند. این ۵ کشور در مجموع از نظر وزن حدود ۶۵ درصد و از نظر ارزش ۷۷ درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
لازم به توضیح است که تراز تجاری کشور بدون نفت با چین، امارات و ترکیه منفی و با عراق مثبت است.
