تعارف کلیدی و جزییات آیین‌نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران
آیین‌نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران چارچوبی قانونی برای مبادلات اوراق بهادار فراهم می‌کند. این آیین‌نامه که مصوب شورای عالی بورس است، به هدف ساماندهی فرآیندهای خرید و فروش اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس تنظیم شده است. در ادامه متن آیین‌نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران آمده است.
تعاریف و اصطلاحات کلیدی در بورس
در آیین‌نامه معاملات، مفاهیم متعددی برای روشن شدن سازوکار بورس تعریف شده‌اند. درک این اصطلاحات برای هر فعال بازار ضروری است:
۱. تعاریف پایه
تعاریف پایه شامل موارد زیر هستند:
- سازمان و بورس: منظور از «سازمان»، سازمان بورس و اوراق بهادار و منظور از «بورس»، شرکت بورس اوراق بهادار تهران است.
- معاملات: به خرید یا فروش اوراق بهاداری اطلاق می‌شود که در بورس پذیرفته شده است. هر معامله تنها در صورتی قطعی می‌شود که به تایید بورس برسد.
- تابلوی بورس: به عنوان ابزاری برای ارائه اطلاعات طبقه‌بندی شده اوراق بهادار، مانند تابلوی اصلی و فرعی، تابلو اوراق مشارکت دولتی و تابلوی اوراق مشارکت شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- عرضه و تقاضا: «عرضه» اعلام آمادگی برای فروش اوراق بهادار توسط کارگزار فروشنده و «تقاضا» اعلام آمادگی برای خرید اوراق بهادار توسط کارگزار خریدار است.
- مشتری و سفارش: «مشتری» شخصی است که متقاضی خرید یا فروش اوراق بهادار است و می‌تواند نماینده قانونی خریدار یا فروشنده باشد. «سفارش» نیز درخواست خرید یا فروشی است که توسط مشتری به کارگزار ارائه می‌شود.
2. انواع قیمت‌گذاری در سفارش
در ادامه انواع قیمت‌گذاری در سفارش نوشته شده است:
- قیمت پیشنهادی: نرخی که کارگزار برای هر واحد اوراق بهادار وارد سامانه معاملات می‌کند.
- قیمت باز: نرخی که اختیار تعیین آن توسط مشتری به کارگزار واگذار می‌شود.
- قیمت محدود: نرخی که حداقل یا حداکثر آن توسط مشتری به کارگزار اعلام می‌شود.
- قیمت معین: نرخ ثابتی که توسط مشتری برای انجام معامله به کارگزار اعلام می‌شود.
- قیمت آغازین: قیمتی که در شروع هر جلسه رسمی معاملاتی در تابلوی بورس اعلام می‌شود.
- قیمت پایانی: قیمت هر ورقه بهادار در پایان هر جلسه رسمی معاملاتی که توسط بورس محاسبه و اعلام می‌شود.
3. مفاهیم مربوط به حجم و نوسان
مفاهیم مربوط به حجم و نوسان شامل موارد زیر هستند:
- واحد پایه معاملاتی: واحد پایه معاملاتی «متعارف» حداقل میزان اوراق بهادار در هر معامله است که توسط بورس تعیین می‌شود، در حالی که «نامتعارف» به میزان اوراق بهاداری کمتر از واحد پایه معاملاتی متعارف اشاره دارد.
- حجم مبنا: تعداد اوراق بهاداری که هر روز باید مورد معامله قرار گیرد تا کل درصد تغییر آن روز، در تعیین قیمت روز بعد ملاک باشد.
- سهم شناور آزاد: بخشی از سهام یک شرکت که دارندگان آن آماده عرضه و فروش هستند و قصد مشارکت در مدیریت شرکت را ندارند.
- دامنه نوسان قیمت: پایین‌ترین تا بالاترین قیمتی که طی یک یا چند جلسه رسمی معاملاتی، قیمت می‌تواند نوسان داشته باشد را دامنه نوسان قیمت می‌گویند.
- بستن نماد: بستن نماد به معنای آن است که معاملات هر نوع اوراق بهادار طی دوره‌ای معین و طبق دستورالعمل مربوطه متوقف می‌شود.
- محدودیت حجمی: حداکثر تعداد اوراق بهادار که در هر نماد معاملاتی طی هر سفارش وارد سامانه معاملات می‌شود و ضریب صحیحی از واحد پایه معاملاتی متعارف است.
4. مفاهیم مربوط به سیستم‌های معاملاتی
مفاهیم مورد استفاده شده در سیستم‌های معاملاتی شامل موارد زیر هستند:
- نماد معاملاتی: نماد معاملاتی به شناسه‌ای منحصر به فرد گفته می‌شود که برای هر اوراق در سامانه معاملات اختصاص داده می‌شود.
- کد معاملاتی مشتری و گروهی: کد معاملاتی مشتری و گروهی به شناسه‌ای گفته می‌شود که به هر مشتری یا کارگزاری اختصاص داده می‌شود تا امکان انجام معاملات فراهم شود.
- سامانه معاملاتی: سامانه معاملاتی به سیستم رایانه‌ای گفته می‌شود که برای دریافت، تطبیق و انجام سفارش‌ها به کار گرفته می‌شود.
- ایستگاه معاملاتی: ایستگاه معاملاتی پایانه‌ای است که در اختیار کارگزار قرار دارد و با سامانه بورس در ارتباط است.
- سپرده‌گذاری: به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن اوراق بهادار ثبت می‌شوند تا قابلیت معامله در بازار را پیدا کنند.
- تسویه و پایاپای: تسویه و پایاپای فرآیندی است که طی آن مالکیت اوراق به خریدار منتقل و وجوه معامله به فروشنده پرداخت می‌شود.
- حراج: سازوکاری است که در آن دادوستد بر پایه انطباق سفارش‌ها با اولویت قیمت و زمان انجام می‌شود.
انواع معاملات اوراق بهادار
آیین‌نامه معاملات انواع مختلفی از معاملات اوراق بهادار را تعریف می‌کند که هر یک دارای قواعد و شرایط خاص خود هستند:
1. معاملات بلوک: معاملاتی که در آن محدودیت‌های حجمی و قیمتی رعایت نمی‌شود.
2. معاملات ترجیحی: معاملات ترجیحی به معاملاتی گفته می‌شود که طی آن سهام شرکت‌های دولتی با نرخ معین به کارکنان منتقل می‌شود تا برنامه‌های خصوصی‌سازی اجرا شوند.
3. معاملات اشخاص خارجی: به معاملاتی گفته می‌شود که در آن افراد خارجی پس از اخذ مجوز از مراجع ذی‌ربط، اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار می‌کنند.
4. معاملات دوطرفه: معاملاتی که کارگزار هم‌زمان نقش خریدار و فروشنده را برعهده دارد.
5. معاملات خوشه‌ای: به معاملاتی گفته می‌شود که طی آن مجموعه‌ای از اوراق بهادار به صورت یکجا خرید یا فروش می‌شوند.
6. معاملات چرخشی: معاملاتی که با تکمیل چرخه آن در یک جلسه، وضعیت مالکیت طرفین معامله تغییر نمی‌کند. کارگزاران موظف به اجتناب از این نوع معاملات هستند.
7. معاملات مشروط: معاملاتی که برای انجام یا نحوه تسویه آن، شرایطی مطابق مقررات بورس تعیین شده است.
8. معاملات با اقربا: به معاملاتی گفته می‌شود که در آن اوراق بهادار میان همسر و اقربای درجه یک خرید و فروش می‌شوند.
9. معاملات اعتباری: معاملاتی که درصدی از مبلغ آن از طریق بانک یا موسسه مالی تامین می‌شود. بورس موظف به رعایت قوانین پولی و بانکی در مورد این معاملات است.
10. معاملات تجدید ساختار: به معاملاتی گفته می‌شود که طی آن اوراق بهادار از شرکت مادر به شرکت‌های تابعه منتقل می‌شوند تا فرآیند تجدید ساختار انجام شود.
11. معاملات عمده: معاملاتی که تعداد سهام معامله شده از درصد مشخصی از کل سهام شرکت، یا حجم معاملات آن طی دوره مشخص و یا حجم معاملات کل بازار طی مدت مشخص بیشتر باشد. این معاملات با موافقت مدیرعامل بورس انجام می‌شود و شرایط خاصی دارد. مهلت قطعی شدن معامله عمده حداکثر ۹ روز کاری است، اما برای عرضه توسط سازمان خصوصی‌سازی این مهلت تا ۳۰ روز کاری قابل افزایش است. در صورت عدم تسویه نقدی توسط خریدار، معامله محقق نشده و فروشنده سهام را حفظ می‌کند و کارمزدها و وجه‌الضمان کسر می‌شود. اگر فروشنده تعهدات خود را انجام ندهد، علاوه بر کارمزدها، ملزم به پرداخت خسارت به برنده رقابت است.
12. خرید و فروش گروهی: به معاملاتی گفته می‌شود که در آن کارگزار با کد مشخص اقدام به خرید یا فروش اوراق بهادار می‌کند تا آن‌ها را به مشتریان تخصیص دهد. کارگزار خریدار می‌تواند تا ۳ روز کاری برای تخصیص و ارائه فهرست نهایی خریداران مهلت داشته باشد.
13. انتقال قهری و قانونی: انتقال قهری و قانونی فرآیندی است که طی آن اوراق بهادار به وراث قانونی دارنده منتقل شده (انتقال قهری) یا بر اساس قوانین خاص یا حکم دادگاه به شخص دیگری واگذار می‌شود (انتقال قانونی).
سازوکار و رویه‌های معاملاتی
معاملات در بورس، به جز موارد استثنا، به روش حراج انجام می‌شود. کارگزاران پیشنهادهای خرید و فروش را با رعایت اولویت قیمت و زمان ورود سفارش به سامانه معاملاتی وارد می‌کنند. در ادامه سازوکار و رویه‌های معاملاتی نوشته شده است:
- ساعت و روزهای معاملاتی: توسط هیئت‌مدیره بورس تعیین می‌شود و تغییرات آن حداقل ۱۵ روز قبل به اطلاع عموم می‌رسد.
- توقف معاملات: در صورت نوسان غیرعادی قیمت، هیئت‌مدیره بورس می‌تواند از انجام معامله جلوگیری کند. کارگزاران معترض می‌توانند ظرف ۴۸ ساعت اعتراض خود را به سازمان تسلیم کنند.
- عرضه اولیه: شرایط و چگونگی عرضه اولیه تابع دستورالعمل مربوطه است. کارگزار معرفی‌کننده و کارگزار متعهد پذیره‌نویسی از حق تقدم برخوردارند.
- تسویه و پایاپای: وجوه و اسناد مربوط به سهام باید حداکثر ظرف ۷۲ ساعت پس از انجام معامله بین کارگزاران منتقل شود. برای اوراق مشارکت، وجوه باید ظرف ۲۴ ساعت پس از معامله واریز شود؛ در صورت تاخیر، کارگزار فروشنده می‌تواند درخواست ابطال معامله یا اعمال جریمه کند، اما کارگزار خریدار چنین حقی ندارد. تسویه معاملات خارج از اتاق پایاپای تنها در موارد مشخص و مطابق دستورالعمل مجاز است.
- وظایف کارگزاران: کارگزاران موظف‌اند تمامی وجوه مشتریان را در پایان هر روز به حساب جاری مخصوص واریز کنند و اجازه استفاده شخصی از این وجوه را ندارند. همچنین، امکان خرید سهام برای خود و افراد تحت تکفل محدود به سقف تعیین شده است.
- کارمزد معاملات: برای معاملات سهام، کارمزد معادل ۴ در هزار مبلغ معامله برای هر طرف تعیین شده است. در اوراق مشارکت، کارمزد برابر ۰.۷۵ در هزار مبلغ معامله است. حداقل و حداکثر کارمزد برای هر نوع معامله مشخص شده است. علاوه بر این، ۰.۰۶ درصد از ارزش معاملات سهام (۰.۰۳ درصد از طرف خریدار و ۰.۰۳ درصد از طرف فروشنده) به منظور تامین مالی پروژه‌های توسعه بورس دریافت و مستقیما به حساب بانکی خاص سازمان بورس واریز می‌شود. این وجوه تنها با تصویب شورای بورس برای طرح‌ها و پروژه‌های توسعه مصرف خواهد شد و هرگونه برداشت بدون تصویب شورا ممنوع است. این کارمزد برای اوراق مشارکت دریافت نمی‌شود. برای سایر ابزارهای مالی، میزان کارمزد در آیین‌نامه مربوطه مشخص خواهد شد.
- اطلاع‌رسانی: بورس موظف است اطلاعات لازم مانند قیمت آغازین و پایانی، شاخص و میزان سهم شناور آزاد را در اختیار بازار قرار دهد.
مقررات خاص چگونه است؟
بورس موظف است قوانین پولی و بانکی مربوط به معاملات اعتباری را رعایت کرده و آن‌ها را به کارگزاران ابلاغ کند. پذیرش اشتباهات سهوی کارگزاران تا حد مشخص مجاز است و نحوه ادامه معاملات ناتمام مطابق دستورالعمل‌های مربوط انجام می‌شود. همچنین، عملیات بستن و باز کردن نمادها طبق دستورالعمل‌های مربوطه انجام می‌شود. انجام معاملات خاص شامل قهری، قانونی، اشخاص خارجی، گروهی، خوشه‌ای، مشروط، با اقربا، اعتباری، تجدید ساختار و ترجیحی نیز بر اساس دستورالعمل‌ها صورت می‌گیرد. در مواقعی که در قطعیت معامله یا اعلام خرید کارگزاران تردید وجود داشته باشد، رای مدیرعامل بورس یا نماینده وی قطعی و لازم‌الاجرا است.
در پایان
آیین‌نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران ستون فقرات قانونی و اجرایی بازار سرمایه ایران را تشکیل می‌دهد. این مقررات با تعریف دقیق اصطلاحات، انواع معاملات و تعیین رویه‌های عملیاتی شفاف، بستری قابل اعتماد و رقابتی برای سرمایه‌گذاری و دادوستد اوراق بهادار فراهم می‌آورد. پایبندی به این اصول و رویه‌ها برای تمامی فعالان بازار، از سرمایه‌گذاران خرد تا نهادهای بزرگ، کلید موفقیت و پایداری در این فضای اقتصادی پویا است.
