صفر تا صد آشنایی با بورس انرژی ایران
بازاری کارآمد و رقابتی نیازمند نظارت قوی و بستری شفاف برای معاملات در آن است. بازار سرمایه فضایی مناسب برای معاملات انواع کالا و اوراق بهادار ایجاد کرده که کلیه اوراق بهادار، کالاها و حتی حامل‌های انرژی در آن در یک فضای رقابتی معامله می‌شوند. ایران به عنوان کشوری غنی از منابع انرژی همچون نفت و گاز شناخته می‌شود. به منظور سامان‌دهی، نظارت و سهولت در انجام معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی‌بر آن، بورسی تحت عنوان بورس انرژی تاسیس شد که به عنوان چهارمین بورس بزرگ کشور، فضایی برای معاملات حامل‌های انرژی فراهم کرده است. اما انواع بازارهای بورس انرژی کدامند؟ نحوه معاملات در این بورس چگونه است؟ منظور از بورس انرژی برق چیست؟ در این مقاله به این پرسش‌ها به صورت مفصل پاسخ داده شده است.
بورس انرژی ایران چیست؟
همان‌طور که گفته شد، بورس انرژی (Energy Exchange) با هدف ایجاد فضایی منصفانه و شفاف و همچنین جلوگیری از انحصار در تابستان 1391 تاسیس شد. در اسفندماه همان سال، قطران و زغال سنگ به عنوان اولین کالاها در این بورس معامله شدند. همچنین معامله‌گران برای خرید گازوییل و بنزین نیز می‌توانند از طریق این بورس اقدام کنند.
همان‌طور که گفته شد، در این بورس انواع حامل‌های انرژی اعم از نفت، گاز، برق و… و اوراق بهادار مبتنی برآن معامله می‌شوند. این بورس با 5 بازار؛ فیزیکی، مشتقه، برق، سایر اوراق بهادار و بازار فرعی و با استفاده از ابزارهای معاملاتی متنوع، بستری برای قیمت‌گذاری انواع حامل‌های انرژی در رینگ‌های داخلی و بین‌المللی بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا فراهم کرده است.
تفاوت بورس کالا با بورس انرژی در این است که در بورس کالا کالاهای فیزیکی و مواد اولیه مانند فلزات، محصولات کشاورزی، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی و… معامله می‌شود، این در حالی است که در بورس انرژی حامل‌های انرژی و اوراق مبتنی بر آن معامله می‌شود. در واقع بورس انرژی یک نوع بورس کالایی است که کالای مورد معامله آن حامل‌های انرژی هستند.
انواع بازارها و تابلو در بورس انرژی
بورس انرژی شامل 5 بازار است که در ادامه هرکدام تشریح شده است:
بازار فیزیکی: این بازار بورس انرژی، مکانی برای معاملات فرآورده‌های هیدروکربوری است. هیدروکربور‌ها در واقع شامل مواد آلی هستند که معمولاً در مخازن نفت و گاز یافت می‌شوند و شامل ترکیباتی مانند نفت خام، گاز طبیعی و میعانات گازی هستند. این بازار دارای دو رینگ معاملات داخلی و بین‌المللی است که کالاهای مصارف داخلی در رینگ داخلی و کالاهای صادراتی در رینگ بین‌الملل معامله می‌شوند. معاملات در این بازار در قالب عقد قراردادهایی نظیر قرارداد سلف، نسیه، کشف پریمیوم و قراردادهای نقدی انجام می‌شود که در ادامه انواع قراردادهای این بازار به صورت مختصر تشریح شده است:
- قرارداد نقدی: در این نوع قراردادها، پس از انجام معامله باید خریدار مبلغ قرارداد را به صورت نقدی پرداخت کند. فروشنده نیز باید کالای فروخته شده را به خریدار تحویل دهد.
- قرارداد نسیه: در این قرارداد در بورس انرژی، خریدار کالا را در هنگام معامله دریافت کرده اما مبلغ قرارداد را براساس توافقات با فروشنده و براساس دستورالعمل‌ها در تاریخی مشخص پرداخت می‌کند.
- قرارداد کشف پریمیوم: قراردادهای کشف پریمیوم بر این اساس است که طرفین معامله یک کالایی را در زمانی مشخص در آینده معامله می‌کنند. در این حالت قیمتی به عنوان (مبنا) که از نشریات بین‌المللی استخراج شده، مشخص می‌شود و مبلغ مابه‌تفاوت براساس شرایط مشخص‌شده و توافق طرفین به عنوان پریمیوم در نظر گرفته می‌شود که در زمان سررسید باید از مبلغ نهایی کسر یا پرداخت شود. بخشی از مبلغ معامله به عنوان پیش‌پرداخت به خریدار پرداخت می‌شود. همچنین مبلغی نیز باید به عنوان وجه تضمیمن نزد اتاق پایاپای بورس انرژی سپرده شود. این نوع قرارداد برای پوشش ریسک‌های موجود و جلوگیری از نوسانات قیمتی منعقد می‌شود.
- قرارداد سلف: در این نوع قرارداد بهای معامله در زمان عقد قرارداد پرداخت می‌شود اما تحویل کالا در زمان مشخصی در آینده صورت می‌گیرد.
بازار مشتقه: معاملات مشتقه مبتنی بر یک دارایی پایه انجام می‌شود که براساس ماهیت آن سررسیدی مشخص در آینده دارد. در بازار مشتقه بورس انرژی معاملات براساس انواع قراردادهایی همچون قرارداد آتی، اختیار معامله، قراردادهای سلف موازی استاندارد و قراردادهای سوآپ صورت می‌گیرد. در حال حاضر گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی براساس قراردادهای آتی معامله می‌شوند. همچنین برق، انواع نفت خام و برخی فرآورده‌های هیدروکربوری برپایه قراردادهای سلف موازی معامله می‌شوند.
بازار برق: در این بازار معاملات برق انجام می‌شود. معاملات برق در بورس انرژی بر پایه قراردادهای بازار فیزیکی و مشتقه انجام می‌شود. بازار برق خود شامل تالارهای برق فیزیکی، برق سبز و برق سلف می‌شود. در بازارهای برق مصرف‌کنندگان بزرگ و خرده‌فروشان نقش خریدار را دارند. همچنین برق ارائه شده در این بازار از سوی نیروگاه‌ها عرضه می‌شود.
بازار سایر اوراق بهادار: در بازار سایر اوراق بهادار، صندوق‌های کالایی و سرمایه‌گذاری پروژه به عنوان ابزاری برای تامین مالی فعالیت می‌کنند. صندوق‌های پروژه، منابع مورد نیاز را جمع‌آوری و آن را به ساخت و یا تکمیل پروژه‌ها تخصیص می‌دهند. ابزارهای دیگری که در این بازار مورد استفاده قرار می‌گیرد، گواهی ظرفیت و گواهی سپرده حامل‌های انرژی است. گواهی ظرفیت در واقع سندی است که برای ایجاد ظرفیت جدید یا کاهش قدرت قراردادی مشتریان صادر می‌شود. همچنین گواهی حامل‌های انرژی نیز اوراق بهاداری است که بیانگر مالکیت نسبت به کالای مشخصی است. این گواهی قابلیت معامله دارد و پیش از تاریخ سررسید بدون نیاز به تحویل کالا از انبار می‌تواند دادوستد شود. در حال حاضر گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی در بورس انرژی معامله می‌شود.
بازار فرعی بورس انرژی: در این بازار کالاهای خارج از گونه و تک محموله‌ای معامله می‌شوند. همچنین كالايی كه شرايط پذيرش در بازار فيزيكی را طبق مقررات از دست داده نیز در این بازار پذیرش می‌شود. جهت عرضه کالاها در این بازار هر بار باید مجوزهای لازم دریافت شود.
جهت آگاهی از پذیرش کالا و اوراق بهادار در بورس انرژی دستورالعمل ذیل را مشاهده کنید:
دستورالعمل پذیرش کالا و اوراق بهادار قابل معامله در بورس انرژی
مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی
پذیرش و معامله در بورس انرژی به رغم ایجاد فضایی سالم برای معاملات شفاف و رقابتی، مزایایی بسیاری دارد که در ادامه اهم آن ارائه شده است:
معافیت مالیاتی: 10 درصد از مالیات بردرآمد فروش کالا در این بازار، مشمول معافیت مالیاتی است.
تامین مالی: شرکت‌ها به راحتی می‌توانند از طریق پذیرش در بورس انرژی و با استفاده از ابزارهای متنوع آن تامین مالی شوند.
پوشش ریسک: با استفاده از انواع قراردادها همچون قرارداد پریمیوم بازار فیزیکی یا قراردادهای بازار مشتقه، معامله‌گران می‌توانند ریسک معاملات خود را کاهش دهند.
معاملات بدون واسطه: از طریق این بازار مصرف‌کنندگان بدون واسطه و با سادگی به تولیدکننده و عرضه‌کننده متصل می‌شوند. از این رو دست دلالان و واسطه‌ها از معاملات کوتاه خواهد شد و عرضه‌کنندگان به سادگی مشتریان خود را پیدا می‌کنند.
جلوگیری از انحصار: با ایجاد فضای معاملاتی رقابتی، امکان پذیرش بیشتر شرکت‌ها و تولیدکنندگان فراهم و در نتیجه از انحصار جلوگیری می‌شود.
کاهش هزینه‌ها: در شرایطی که معاملات در فضایی خارج از بورس انرژی انجام شود، هزینه‌هایی همچون هزینه بازاریابی، حمل‌ونقل و…گریبان‌گیر معامله‌گران خواهد بود، در حالی که در بورس انرژی این هزینه‌ها به حداقل می‌رسد.
قراردادهای استاندارد و کالاهای با کیفیت: با توجه به نظارت قوی و تضامین معتبر، قراردادهای استانداردی در بورس انرژی عقد می‌شود. همچنین با توجه به شرط پذیرش کالاهای استاندارد و باکیفیت، در نتیجه کیفیت کالاها به نوعی تضمین شده است.
نحوه خرید و فروش در بورس انرژی
برای معامله در بورس انرژی اخذ کد بورسی و کد معاملاتی بورس انرژی از سوی متقاضیان الزامی است. برای دریافت کدمعاملاتی، متقاضیان باید با انتخاب کارگزار پذیرش‌شده در بورس انرژی، درخواست کتبی خود را به همراه مدارک لازم به کارگزار ارائه کنند. پس از تایید مدارک و احراز هویت، کد معاملات بورس انرژی برای متقاضیان صادر می‌شود.
معاملات کالا و اوراق بهادار قابل معامله در بورس، باید حتما از طریق سامانه معاملات بورس و توسط کارگزاران پذیرفته شده صورت گیرد. در بازارهای فیزیکی رینگ داخلی امکان معاملات تنها برای حقوقی‌ها ممکن است. اما در رینگ بین‌المللی علاوه بر حقوقی‌ها، اشخاص حقیقی نیز براساس قوانین و شرایط امکان معامله دارند. در بازار برق نیر خریداران، مصرف‌کنندگان بالای 5 مگاوات و عرضه‌کنندگان نیروگاه‌ها و خرده‌فروشان هستند.
انواع ثبت سفارش در بورس انرژی ایران
سفارش‌های وارد شده به سامانه معاملات باید شامل نماد معاملاتی، تعیین خرید یا فروش، اعتبار زمانی سفارش، حجم سفارش، نوع و شرایط قیمتی، کدمعاملاتی مشتری باشد. انواع سفارش در بورس انرژی تشریح شده است:
سفارش محدود: به سفارشی گفته می‌شود که در محدوده قیمتی تعیین شده از سوی مشتری ثبت شود.
سفارش با قیمت باز: سفارشی است که بدون قیمت ثبت و با قیمت بهترین پیشنهاد اجرا می‌شود.
سفارش باز- محدود: سفارشی است که بدون قیمت و در مرحله حراج پیوسته در سامانه ثبت می‌شود. این سفارش در مرحله بازگشایی با قیمت گشایش معامله می‌شود.
سفارش به قیمت گشایش: سفارشی است که بدون قیمت و در مرحله پیش‌گشایش ثبت می‌شود.
سفارش متوقف به باز و سفارش: سفارشی است که متوقف شده و پس از فعال شدن به صورت سفارش با قیمت باز ثبت می‌شود.
سفارش متوقف به محدود: سفارشی است که متوقف شده و پس از فعال شدن به صورت سفارش محدود ثبت می‌شود.
نحوه معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی
در این بازار کالای فیزیکی مورد معامله قرار می‌گیرد و این معاملات توسط اشخاص حقوقی انجام می‌شود. معامله در این بازار براساس قراردادهای ذکر شده و به یکی از سه روش حراج حضوری، تمام الکترونیکی و عرضه یکجا انجام می‌شود. عرضه به روش حراج حضوری برای کالاهای دارای یک عرضه‌کننده صورت می‌گیرد. در حراج حضوری، یک روز کاری قبل از عرضه باید اطلاعیه عرضه که شامل اطلاعاتی از قبیل مشخصات کالا، حجم و حداکثر میزان عرضه، نوع معامله، قیمت پایه و… منتشر شود. همچنین شرایط پرداخت نیز باید در این اطلاعیه مشخص باشد. مراحل حراج حضوری شامل پیش‌گشایش، مضنه‌یابی، رقابت و نظارت است.
در صورتی که یک کالا در بازار فیزیکی دارای عرضه‌کنندگان و خریداران متعدد باشد، معاملات آن به روش تمام الکترونیکی انجام می‌شود. در معاملات الکترونیکی مراحل معاملات شامل پیش‌گشایش، گشایش، مرحله پیوسته، مرحله حراج ناپیوسته پایانی و مرحله معاملات پایانی است. اطلاعیه عرضه معاملات کالای فیزیکی به روش تمام الکترونیکی باید روزکاری قبل از شروع معاملات منتشر شود. در اطلاعیه منتشر شده همچون روش حراج حضوری باید اطلاعاتی از قبیل مشخصات کالا، قیمت پایه، تاریخ معامله، شرایط تحویل و… درج شود.
در معاملات عرضه یکجا، کالا توسط یک عرضه‌کننده به صورت یکجا معامله می‌شود. انجام رقابت و تطبیق سفارشات در عرضه یکجا به روش تمام الکترونیکی صورت می‌گیرد. در این نوع معامله باید سفارش خرید برابر کل کالای عرضه شده باشد. همچنین باید اطلاعیه‌ای 3 روز قبل از عرضه منتشر شود که اطلاعات لازم را در اختیار معامله‌گران قرار دهد.
برای مشاهده کلیه جزییات و ماده و تبصره‌ها، دستورالعمل ذیل را مشاهده کنید:
دستورالعمل معاملات كالا و اوراق بهادار قابل معامله در بورس انرژی ايران
نحوه معاملات در بازار مشتقه بورس انرژی
در این بازار اوراق مشتقه مبتنی بر دارایی پایه معامله می‌شود. معامله‌گران خرد از طریق معاملات اوراق مشتقه می‌توانند در این بازار معامله کنند. در بازار مشتقه، بازگشایی نماد معاملاتی از طریق حراج ناپیوسته با اعمال یک مرحله پیش‌گشایش آغاز می‌شود. پس از آن با اجرای حراج ناپیوسته معامله به پایان می‌رسد. سپس معاملات تا پایان جلسه معاملاتی در دامنه نوسان مجاز به صورت پیوسته انجام و قیمت در مرحله حراج ناپیوسته کشف می‌شود. معاملات این روش به صورت تمام الکترونیکی صورت می‌گیرد. در این بازار معاملات برپایه قراردادهای سلف موازی استاندارد، قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله انجام می‌شود.
نحوه معاملات قرارداد اختيار معامله در بورس انرژی
براساس قرارداد اختیار معامله، فروشنده اوراق متعهد می‌شود که در صورت درخواست خريدار، تعداد معینی از دارايی پايه را به قيمت اعمال معامله كند. برای انجام معاملات اختیار معامله پس از دریافت کد معاملات بورس انرژی، در ابتدا قراردادی با مشخصات لازم میان متقاضی و کارگزار منعقد می‌شود. همچنین مشتری باید نسبت به افتتاح حساب وکالتی اقدام کند. متقاضی لازم است که مبلغ اختیار معامله (اختیار خرید یا اختیار فروش) به همراه هزینه‌های معاملاتی و وجه تضمین را در حساب خود شارژ کند. پس از معامله وجه تضمین مسدود خواهد شد.
در زمان معامله، پس از ثبت سفارش مشتری از طریق کارگزار، اجرای سفارش‌های ثبت شده در سامانە معاملاتی براساس اولويت قيمت و در صورت برابری قيمت‌ها، براساس اولويت زمانی انجام خواهد شد. تا زمان سررسید قرارداد متقاضی می‌تواند از اختیار خرید یا فروش خود استفاده کند.
نحوه معاملات قرارداد آتی در بورس انرژی
در قراردادهای آتی طرفین معامله متعهد می‌شوند تا مقدار مشخصی کالا را با قیمت مشخص در آینده معامله کنند. در این میان برای کاهش ریسک معامله مبلغی به عنوان وجه تضمین پرداخت می‌شود. این قراردادها براساس شرایط استانداردی که مورد تایید بورس مورد نظر است منعقد می‌شود. برای انجام این نوع معاملات نیز متقاضیان باید کد معاملات بورس انرژی دریافت کنند. ثبت سفارش از طریق یکی از کارگزاری‌های مجاز در بورس انرژی صورت می‌گیرد. متقاضیان پس از عقد قرارداد با کارگزار منتخب خود، باید نسبت به افتتاح حساب بانکی (وکالتی) اقدام کنند.
پیش از ثبت سفارش باید مبلغ وجه تضمین در حساب متقاضی شارژ شود. پس از ثبت سفارش، اجرای سفارشات براساس اولويت قيمت و در صورت تساوی قيمت‌ها براساس اولويت زمانی ورود سفارش به سامانه معاملاتی خواهد
بود. معاملات قرارداد آتی با یک حراج تک قيمتی شروع شده و با حراج پيوسته ادامه می‌یابد. پس از انجام معاملات، بورس آمار معاملات بورس انرژی را منتشر می‌کند. نحوه تسویه نیز براساس دستورالعمل‌ها در سامانه بورس انرژی انجام می‌شود.
قراردادهای آتی نفت خام و میعانات گازی
با راه‌اندازی بازار گواهی سپرده نفت خام، زمینه‌های لازم برای راه‌اندازی قراردادهای آتی نفت خام سنگین فراهم شد. دارایی پایه این نوع قرارداد نفت خام سنگین صادراتی ایران و هر قرارداد شامل یک بشکه نفت خام است. دوره معاملاتی قرارداد آتی نفت خام 3 ماهه بوده و دامنه نوسان آن مثبت و منفی 10 درصد است. زمان معاملات آن نیز در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 11 تا 16 تعیین شده است. در خصوص میعانات گازی نیز، قراردادهای آتی، برپایه گواهی سپرده میعانات گازی پارس جنوبی انجام می‌شود.
برای معامله در بازار آتی نفت خام، ضمن دارا بودن کد بورسی و کد معاملاتی بورس انرژی از طریق کارگزار مجاز، باید 20 درصد از ارزش قرارداد را به عنوان وجه تضمین اولیه به حساب وکالتی واریز کرد. پس از سفارش‌گیری ریالی و دریافت موقعیت خرید یا فروش، معامله‌گران می‌توانند پیش از سررسید موقعیت خود را ببندند. تحویل کالا در قالب صدور گواهی سپرده انجام خواهد شد.
نحوه معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی
خرید نفت در بورس انرژی در بازار ثانویه از طریق معاملات گواهی سپرده نفت خام صورت می‌گیرد. گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی به عنوان اولین ابزار ارزی بازار سرمایه، تا زمان فرارسیدن سررسید تحویل در بازار ثانویه به صورت نامحدود میان معامله‌گران دادوستد می‌شود. مدت زمان دوره معاملاتی این نوع گواهی 36 ماهه بوده و معاملات در روزهای دوشنبه، سه‌شنبه و چهارشنبه هر هفته از ساعت 11 تا 14 انجام می‌شود. سفارش‌گیری این نوع گواهی به صورت ارزی و تسویه به صورت ریالی انجام می‌شود. همچنین قیمت‌ها براساس قیمت‌های جهانی مشخص می‌شود و معامله‌گران می‌توانند از تغییرات قیمت‌های جهانی منتفع شوند. برای معاملات اشخاص حقیقی یا حقوقی با داشتن کد PRX می‌توانند با حداقل 10 بشکه وارد معاملات گواهی سپرده نفت خام شوند. پس از پایان دوره معاملاتی افراد با مراجعه به شرکت ملی نفت ایران می‌توانند محموله خود را تحویل بگیرند.
نحوه معامله از طریق کارگزاران مجاز بورس انرژی و ثبت سفارش از طریق معاملات برخط است. با توجه به نوسانات نرخ جهانی ریسک معاملات گواهی سپرده نفت خام بالا است، به همین منظور برای کاهش ریسک، متقاضیان می‌توانند به روش غیرمستقیم، واحدهای صندوق‌های کالایی در بورس انرژی را معامله کنند.
نحوه معاملات در تالار برق سبز بورس انرژی
انرژی‌های تجدیدپذیر امروزه در اقصی نقاط دنیا رو به گسترش است. به همین منظور تالار برق سبز بورس انرژی در خردادماه 1402 راه‌اندازی شد. بر این اساس قیمت برق در بورس انرژی به منظور رفع نیازهای تولیدکنندگان از منابع تجدیدپذیر براساس مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. معاملات برق در تالار برق سبز بورس انرژی شنبه تا چهارشنبه در ساعات 9 تا 12:30 انجام می‌شود.
جمع‌بندی
بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس ایران در سال 1391 به منظور معاملات حامل‌های انرژی تاسیس شد. این بورس بازارهای مختلفی دارد که هرکدام شرایط معاملاتی مخصوص به خود را دارند. این معاملات بر پایه دستورالعمل‌های ثبت شده توسط بورس انجام می‌شود. معاملات آتی و گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی امروزه در بستر بورس انرژی انجام می‌شود که بسیار مورد توجه معامله‌گران قرار دارد.
