ارز دیجیتال بانک مرکزی یا ملی (CBDC) چیست؟ + ویژگی‌های آن

در جهان راهکارهای نوینی برای بهبود سیستم‌های مالی و پولی در حال توسعه‌ هستند، که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «ارز دیجیتال بانک مرکزی» (CBDC) است. در واقع ارز دیجیتال بانک مرکزی به‌عنوان نسخه‌ای مدرن از پول ملی، توجه سیاست‌گذاران، بانک‌ها و دولت‌ها را به خود جلب کرده است. چرا که استفاده از پول نقد در جهان به طرز زیادی کاهش پیدا کرده است. به همین منظور بیش از ۸۰ کشور توجه ویژه‌ای به اجرای پروژه‌های ارز دیجیتال بانک مرکزی پیدا کرده‌اند. این نوع ارز، برخلاف رمزارزهای غیرمتمرکز که از ساختارهای توزیع‌شده و بدون نظارت مرکزی استفاده می‌کنند، تحت کنترل و نظارت کامل بانک‌های مرکزی هر کشور قرار دارد. در این مقاله به مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی، انواع و اهداف آن، همچنین به جایگاه این ابزار مالی در جهان پرداخته شده است.

مقاله‌ی پیشنهادی: «ارز دیجیتال چیست؟»

آشنایی با مفهوم ارز دیجیتال ملی یا بانک مرکزی (CBDC)

ارز دیجیتال بانک ملی به نسخه‌ دیجیتالی‌ شده‌ی پول رایج کشور می‌گویند که به‌طور مستقیم از سوی بانک مرکزی هر کشور صادر می‌شود. این ابزار مالی به‌ صورت متمرکز و تحت نظارت بانک مرکزی کشور صادر کننده اداره می‌شود. پشتوانه‌ی CBDC، ارز رسمی کشور است، به همین منظور در مقایسه با رمزارزهای غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین، پشتوانه‌ی قانونی و حمایت دولتی دارد. ارز دیجیتال بانک مرکزی از مفهوم بلاک‌چین الهام گرفته‌، اما الزاما مثل آن عمل نمی‌کند. به زبان ساده در زمره رمزارزهایی مانند بیت‌کوین قرار نمی‌گیرد. اما از آن‌جا که رمزارزهایی نظیر بیت‌کوین نوآوری‌هایی همچون ثبت امن تراکنش‌ها و حذف واسطه‌های مالی را به همراه داشتند، بانک‌های مرکزی با بهره‌گیری از برخی از این ایده‌ها، نسخه‌ای متمرکز از ارز دیجیتال را توسعه داده‌اند. چرا که امکان نظارت و کنترل مستقیم بر آن را داشته باشند.

CBDC، راهی برای حفظ قدرت بانک مرکزی در نظام مالی است. همچنین به کمک ارز دیجیتال بانک مرکزی امکان پرداخت‌های دیجیتال شفاف و قابلیت پیگیری تراکنش‌ها وجود دارد. لازم به ذکر است، بانک مرکزی کشور صادر کننده این نوع ارز، نقش حیاتی دارد. چرا که بانک مسئولیت کامل توسعه، تنظیم مقررات، صدور و مدیریت ارز دیجیتال ملی را عهده‌دار است.

انواع ارزهای دیجیتال بانک مرکزی

ارز دیجیتال ملی به‌ طور کلی به دو دسته ارز دیجیتال ملی خرد (Retail CBDC) و ارز دیجیتال ملی کلان (Wholesale CBDC) تقسیم‌بندی می‌شود. این دو مدل هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای متفاوتی دارند که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته می‌شود.

1. ارز دیجیتال ملی خرد (Retail CBDC)

ارز دیجیتال ملی خرد به منظور پرداخت‌های کم یا خرد میان افراد و کسب‌وکارهای کوچک مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف اصلی از عرضه این نوع ارز، انجام تراکنش‌های متعدد با مقادیر کم است. ارز دیجیتال بانک مرکزی خرد به سه شکل زیر قابل دسترسی است.

ارز دیجیتال مبتنی بر حساب
از ارز دیجیتال ملی خرد مبتنی بر حساب زمانی می‌توان استفاده کرد که فرد حساب‌ سپرده بانکی داشته باشد. این روش شباهت زیادی به سیستم بانکداری سنتی دارد.

ارز دیجیتال مبتنی بر توکن
ارز دیجیتال ملی خرد مبتنی بر توکن شبیه به ارزهای دیجیتال سنتی مانند بیت‌کوین است و نیازی به ثبت‌نام در بانک‌ها ندارد. اما این نوع ارز دیجیتال بانک مرکزی نسبت به ارز دیجیتال مبتنی بر حساب کنترل کمتری بر تراکنش‌ها و موجودی کاربران دارد.

ارز دیجیتال مبتنی بر ترکیب هر دو روش
می‌توان ارز دیجیتال مبتنی بر توکن و حساب را با هم ترکیب کرد. در این روش افراد به راحتی بین دسترسی به حساب‌های بانکی و ارائه توکن‌های دیجیتال متناسب با نیازهای مالی خود ارتباط برقرار می‌کنند.

همچنین ارز دیجیتال ملی خرد سه نوع مختلف عرضه می‌شود که شامل موارد زیر هستند:

غیرمستقیم: این نوع ارز، با واسطه از طریق موسسه‌های مالی عرضه می‌شود که مسئول ارتباط با مشاغل و افراد هستند.

مستقیم: در این مدل، بانک مرکزی مستقیما مسئول ثبت و مدیریت سرویس‌های مالی ارز دیجیتال ملی خرد است.

ترکیبی: این مدل ویژگی‌های هر دو نوع مستقیم و غیرمستقیم را با یکدیگر ترکیب می‌کند و به کاربران این امکان را می‌دهد که بدون نیاز به نهادهای شخص ثالث، به بانک مرکزی دسترسی داشته باشند.

2. ارز دیجیتال ملی کلان (Wholesale CBDC)

ارز دیجیتال ملی کلان بیشتر برای پرداخت‌های مبالغ کلان در داخل و خارج طراحی شده است. این نوع ارز برای نقل‌ و انتقالات اوراق بهادار نیز کاربرد دارد. مدل ارز دیجیتال ملی کلان به دو نوع داخلی و بین‌المللی تقسیم می‌شود که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است:

ارز دیجیتال ملی کلان برای پرداخت‌های داخلی: این نوع ارز دیجیتال برای انجام تراکنش‌های عمده داخلی کاربرد دارد. به کمک این نوع ارز دیجیتال نهادهای بزرگ‌ می‌توانند تراکنش‌های با ارزش بالای خود را سریع‌تر انجام دهند.

ارز دیجیتال ملی کلان برای پرداخت‌های بین‌المللی: همانطور که از نام این نوع ارز دیجیتال پیدا است، مناسب برای پرداخت‌های بین‌المللی خواهد بود. این نوع ارز دیجیتال می‌تواند موجب تسریع فرآیندهای پرداخت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای شود.

اهداف و کاربردهای ارز دیجیتال ملی

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) اهداف و کاربردهایی دارد که در ادامه‌ی این مطلب به آن‌ها پرداخته شده است.

1. دسترسی
یکی از مهم‌ترین اهداف ارز دیجیتال بانک مرکزی، این است که تمام اقشار جامعه به خدمات مالی دسترسی داشته باشند.

2. هزینه‌ و زمان
با انتقال سیستم‌های فیزیکی به دیجیتال، موسسات مالی هزینه‌های نگهداری و مدیریت سیستم‌های پیچیده مالی خود را کاهش دادند. علاوه بر این، هزینه‌های تراکنش‌های بین‌مرزی نیز با حذف سیستم‌های توزیع کاهش خواهند یافت. همچنین با امضای دیجیتال تراکنش‌ها، فرآیند تراکنش‌ها سریع‌تر انجام می‌شود.

3. سیاست‌های پولی
CBDCها به بانک‌های مرکزی این امکان را می‌دهند که نظارت دقیق‌تری بر جریان پول در اقتصاد داشته باشند. این ابزار به بانک‌ها اجازه می‌دهد که سیاست‌های پولی را با دقت و سرعت بیشتری اجرا کنند.

4. نقش بین‌المللی ارزهای ملی
ارز دیجیتال ملی به حفظ و تقویت جایگاه ارزهای ملی در سطح بین‌المللی کمک می‌کند. این ارزها می‌توانند جایگاه ارزهای ملی مانند دلار را در سطح جهانی حفظ کنند.

5. جرایم مالی
CBDCها می‌توانند با فراهم آوردن امکان ردیابی تراکنش‌ها، به مبارزه با پولشویی کمک کنند. چرا که قابلیت نظارت بر تراکنش‌ها وجود دارد.

6. پرداخت‌های دولت
CBDCها در توزیع یارانه‌ها، کمک‌های دولتی و سایر پرداخت‌های عمومی می‌توانند کاربرد داشته باشند.

7. ثبات
ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز می‌توانند نوسانات زیادی داشته باشند اما ارز دیجیتال بانک مرکزی تحت کنترل دولت و بانک‌های مرکزی قرار دارد. این ویژگی باعث می‌شود که این ارزها به ابزاری پایدارتر برای مبادلات مالی در سطح کلان تبدیل شوند.

8. جایگزین

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) با حذف مخاطرات مربوط به نقدینگی و اعتبار، می‌تواند وابستگی به اسکناس را کاهش دهد. همچنین در مبادلات بین‌المللی باعث تسهیل امور، کاهش هزینه‌ها و پیچیدگی‌های مرتبط با تراکنش‌های بین‌المللی می‌شود.

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) در جهان

کشورهای مختلف دنیا هر کدام با توجه به شرایط اقتصادی، قانونی و فناوری خود در وضعیت‌های متفاوتی در برابر ارزهای دیجیتال ملی قرار دارند. برخی از کشورها در حال توسعه و عرضه ارز دیجیتال ملی خود هستند، در حالی که برخی دیگر در مراحل آزمایشی و تحقیقاتی قرار دارند تا از امکانات و چالش‌های این فناوری نوین مطلع شوند. در ادامه، وضعیت کشورهای مختلف توضیح داده می‌شود.

در ادامه به کشورهایی پرداخته می‌شود که ارز دیجیتال بانک مرکزی خود را عرضه کردند:

• باهاما: باهاما اولین کشوری است که ارز دیجیتال ملی خود، دلار سند (The Sand Dollar) را در اکتبر ۲۰۲۰ به مردم عرضه کرد. هدف از عرضه دلار سند،دسترسی بیشتر افراد به خدمات مالی و مقابله با فعالیت‌های اقتصادی غیرقانونی بود.
• نیجریه: نیجریه، اولین کشور در قاره آفریقا بود که در اکتبر ۲۰۲۱ ارز دیجیتال ملی خود را به نام ای‌نایرا (eNaira) معرفی کرد. از آن جایی که تعداد زیادی از افراد به گوشی هوشمند دسترسی ندارند، این ابزار مالی نیز نمی‌تواند در دسترس تمامی شهروندان قرار گیرد.
• اتحادیه کارائیب شرقی: کشورهای عضو این اتحادیه، ارز دیجیتال مشترکی به نام دی‌کش (DCash) را راه‌اندازی کرده‌اند. این ارز، اولین ارز دیجیتال بلاک‌چینی است که در چندین کشور به طور همزمان استفاده می‌شود.
• جامائیکا: این کشور ارز دیجیتال ملی خود را به نام دلار دیجیتال جامائیکا روانه‌ی بازار کرده است.

نام کشورهایی که در حال آزمایش ارز دیجیتال ملی هستند، در ادامه نوشته شده‌اند:

• چین: این کشور ارز دیجیتال خود را به نام یوان دیجیتال (e-CNY) عرضه کرده است. لازم به ذکر است که چین بزرگترین فاز آزمایشی ارز دیجیتال را در جهان دارد.
• سوئد: سوئد ارز دیجیتال خود به نام کرون الکترونیک (e-krona) را در مرحله‌ی آزمایش قرار داده است. این پروژه از شرکت‌کنندگان شبیه‌سازی‌شده در محیط آزمایشی استفاده می‌کند و هدف آن تضمین دسترسی تمامی شهروندان، از جمله سالمندان و افراد با معلولیت‌های خاص، به این ارز دیجیتال است.
• ایران: ایران هم‌اکنون در حال آزمایش ارز دیجیتال ملی خود به نام رمزریال است که قرار است جایگزین اسکناس‌های فیزیکی فعلی شود.

در آخر می‌توان افزود برخی از کشورها در حال توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی خود هستند. برای مثال کشور برزیل در حال توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی خود به نام «Drex» است.

تفاوت ارز دیجیتال بانک مرکزی با رمزارزها و پول فیات

ارز دیجیتال بانک مرکزی با رمزارزها تفاوت بسیاری دارد. نخستین تمایز آن‌ها در نحوه کنترل و نظارت است. رمزارزها مانند بیت‌کوین به صورت غیرمتمرکز توسعه یافته‌اند، به این معنا که هیچ نهاد واحدی مسئول انتشار یا مدیریت آن‌ها نیست. این در حالی‌ است که ارز دیجیتال بانک مرکزی، تحت اختیار و مدیریت کامل بانک مرکزی همان کشور قرار دارد و به عنوان نسخه‌ای دیجیتال از پول رسمی (فیات) عمل می‌کند. از منظر ارزش‌گذاری نیز تفاوت‌های بنیادینی میان این دو وجود دارد. ارزش رمزارزها وابسته به مکانیزم عرضه و تقاضا در بازارهای آزاد است و از این‌رو، نوسانات شدیدی به جز استیبل‌کوین‌ها خواهد داشت. اما ارز دیجیتال بانک مرکزی به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که ارزش آن با پول رسمی کشور برابر باشد و در نتیجه، ثبات بیشتری نسبت به رمزارزها دارد. لازم به ذکر است سطح ناشناس‌بودن تراکنش‌ها در رمزارزها بالاتر است. چرا که این تراکنش‌ها از طریق آدرس‌های عمومی انجام می‌شود. ولی در مدل متمرکز ارز دیجیتال ملی، اطلاعات هویتی کاربران و سوابق تراکنش‌ها در اختیار بانک مرکزی قرار می‌گیرد. به همین منظور کنترل بیشتری صورت می‌گیرد.

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) در مقایسه با پول فیات تفاوت‌هایی دارد. نخست آن‌ که سیستم پرداخت مبتنی بر CBDC ساده‌تر و کارآمدتر از نظام سنتی عمل می‌کند. همچنین برای استفاده از ارز دیجیتال بانک مرکزی مبتنی بر توکن تنها نیاز به کیف پول دیجیتال است. در حالی که برای استفاده از پول فیات نیاز به داشتن حساب بانکی خواهد بود. همچنین، انتشار CBDC به‌صورت مستقیم توسط بانک مرکزی انجام می‌شود، برخلاف پول فیات که توسط بانک‌های تجاری صادر می‌شود. این تفاوت موجب کاهش ریسک‌های اعتباری و افزایش امنیت شبکه پولی می‌شود. علاوه بر این، بهره‌گیری از ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند هزینه‌های دولت را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. از دیگر مزایای این نوع ارز دیجیتال، امکان پرداخت‌های آفلاین است که در شرایط عدم دسترسی به اینترنت نیز قابلیت استفاده دارد.

با وجود این تفاوت‌ها، نمی‌توان یکی را به‌طور کامل جایگزین دیگری دانست. هرکدام از این ابزارهای مالی برای هدف خاصی طراحی شده‌اند و بررسی مزایا یا معایب آن‌ها باید بر اساس نیازهای اقتصادی و سطح توسعه فناوری انجام گیرد.

معایب ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)

ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) علاوه بر مزایای گفته شده، چالش‌ها و معایب خاص خود را دارد. یکی از این نگرانی‌ها این است که نظارت شدید دولت بر فعالیت‌های مالی موجب نقض حریم خصوصی افراد شود. چرا که دولت امکان مسدود یا محدود کردن تراکنش‌ها را خواهد داشت. همچنین افزایش استفاده از CBDC می‌تواند تاثیراتی بر بانک‌های تجاری بگذارد. برای مثال تمایل افراد به سپرده‌گذاری در بانک‌ها کم می‌شود که منابع مالی بانک‌ها را برای ارائه تسهیلات تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

یکی از چالش‌های اساسی در مسیر پیاده‌سازی ارز دیجیتال بانک مرکزی، مربوط به موانع فنی و اجرایی است. طراحی و راه‌اندازی یک زیرساخت که همزمان از امنیت بالا، قابلیت سازگاری با سامانه‌های پرداخت جهانی برخوردار باشد، نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین و مشارکت بین‌المللی گسترده است. از سوی دیگر، همه اقشار جامعه به‌طور یکسان برای پذیرش این فناوری آمادگی ندارند. برخی به دلیل محدودیت‌های فرهنگی یا نا آشنایی با فناوری‌های نوین، ممکن است از این روند کنار بمانند و دسترسی برابر به آن نداشته باشند.

آینده ارز دیجیتال بانک مرکزی

با توجه به تمایل فزاینده دولت‌ها برای دیجیتالی کردن پول، مسیر آینده ارزهای دیجیتال بانک مرکزی در حال تحول است. با این حال، رسیدن به این هدف نیازمند رفع موانع فنی، قانونی و اجتماعی گوناگون است. این ارزها می‌توانند امکانات تازه‌ای برای سیاست‌گذاری پولی در اختیار بانک‌های مرکزی بگذارند.

در سطح جهانی، کشورها باید استانداردهای مشترکی تعریف کنند تا ارز دیجیتال بانک مرکزی بتواند در مبادلات بین‌المللی کاربرد داشته باشد. چنین هماهنگی‌ باعث می‌شود هزینه تبادلات کاهش یابد و تجارت جهانی آسان‌تر شود. برای اینکه یک ارز دیجیتال ملی بتواند در نظام پولی جایگاه ثابتی پیدا کند، باید میان مردم و نهادهای مالی مقبولیت پیدا کند.

در نهایت، موفقیت این نوع ارزها به فراهم بودن زیرساخت‌های قانونی، فنی و اجرایی وابسته است. تنها در این صورت است که می‌توانند نقشی موثر در آینده اقتصاد جهانی داشته باشند.