اوراق بهادار چیست و چه انواعی دارد؟
اوراق بهادار، ابزارهای مالی هستند که به شرکت‌ها و دولت‌ها امکان جذب سرمایه می‌دهند و برای سرمایه‌گذاران نیز امکان سرمایهگذاری در محصولات مالی را فراهم می‌کنند. انواع گوناگونی از این اوراق وجود دارند که از جمله آنها می‌توان به اوراق سهام، اوراق بدهی و اوراق مشتقه اشاره کرد. در این مقاله به بررسی نقش و اهمیت این اوراق در اقتصاد، نحوه عملکرد آنها و نکات کلیدی در انتخاب و سرمایهگذاری در اوراق بهادار پرداخته شده است.
اوراق بهادار چیست به زبان ساده
اوراق بهادار (Securities) اسناد و اوراقی هستند که حقوق مالی قابل نقل و انتقال سرمایه‌گذاران خود را تضمین می‌کنند. به این معنا که این اوراق دارای پشتوانه مالی بوده و ارزش مالی آنها قابل نقل و انتقال است. نهادها و سازما‌ن‌ها مسئول صادر کردن این اوراق هستند که اصطلاحا صادرکننده اوراق نامیده می‌شوند. این اوراق از طرف دولت و نظام مالی کشور تضمین شده و ارزش مالی آنها پابرجا است. یکی از مشخصه‌های اصلی این اوراق افزایش و نوسان قیمت آنها بر اصل عرضه و تقاضای بازارهای مالی است. از این رو، خرید اوراق مذکور از دو جنبه می‌تواند برای خریدار سوددهی داشته باشد.
از سوی دیگر، تقاضای بیشتر و افزایش ارزش صادرکننده این اوراق می‌تواند باعث افزایش قیمت آنها شود. بر این اساس، می‌توان گفت سرمایهگذاری در بورس اوراق بهادار به دلیل سودهای بالاتر از نرخ تورم جذابیت زیادی برای سرمایه‌گذاران پیدا کرده است. از طرفی میزان نقدشوندگی بالای این اوراق و امکان خرید و فروش آن در لحظه نیز شرایط بهینه سرمایهگذاری را برای دارندگان این اوراق فراهم می‌آورد.
مقاله پیشنهادی: انواع روش‌های سرمایه گذاری
انواع اوراق بهادار
اوراق بهادار باتوجه به ماهیت و ویژگی‌هایی که دارند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- اوراق سهام (Equity Securities)
- اوراق بدهی (Debt Securities)
- اوراق مشتقه (Derivative Securities)
علاوه بر این، اوراق بهادار ترکیبی (Hybrid Securities) نیز وجود دارند که ترکیبی از سهام و اوراق بدهی با یکدیگر هستند. البته هر یک از آنها زیرمجموعه‌ها و کاربردهای مشخصی دارد. برای مثال در یک شرکت که سهام آن در بورس تهران معامله می‌شود، اوراق بهادار سهام نشان‌دهنده این است که فرد دارنده سهام به‌عنوان یک مالک چه موقعیتی دارد. بنابراین با توجه به انواع مختلف این اوراق کاربرد آن ها نیز با یکدیگر متفاوت است.
1. اوراق صاحبان سهام
اوراق سهام، متداول‌ترین نوع اوراق بهادار است که اغلب سرمایه‌گذاران بورس تهران برای کسب سود اقدام به خرید و فروش آن می‌کنند. خرید اوراق صاحبان سهام کاملا رایج بوده و افراد تنها با داشتن اطلاعات کافی درباره روند قیمتی این اوراق می‌توانند نسبت به خرید آنها اقدام کنند. هر شرکتی که در بورس ایران پذیرش می‌شود، نهایتا بر اساس قیمت پیشنهادی فروشنده عرضه می‌شود و میزان ارزش آن به واحد سهام تبدیل می‌شود. ضمن اینکه هر برگه سهام این اوراق دارای ارزش اسمی ۱۰۰ تومان در بازار سهام است.
پس از تقسیم ارزش یک شرکت به برگه‌های اوراق سهام، درصدی از این اوراق در بازار سرمایه برای خرید و فروش مردم عرضه می‌شود و مکانیسم عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت این اوراق است. البته دارندگان برگه‌های اوراق علاوه بر کسب سود از طریق افزایش قیمت آنها در سود حاصل شده شرکت در هر سال مالی نیز به نسبت برگ سهام خود شریک خواهند بود.
اوراق صاحبان سهام چه انواعی دارد؟
اوراق صاحبان سهام، خود نیز به زیرمجموعه‌هایی مانند سهام عادی، سهام جایزه، حق تقدم سهام، سهام ممتاز، سهام نقدی و غیرنقدی تقسیم می‌شوند که همگی در اصل مشابه هستند اما هرکدام مزیت‌های خاص خود را دارند.
2. اوراق بدهی
اوراق بدهی از ابزارهای تامین مالی شرکت‌ها و دولت‌ها محسوب می‌شوند. دولت‌ها برای تامین هزینه‌های خود می‌توانند با انتشار اوراق بدهی منابع مالی موردنیاز خود را از طریق خریداران اوراق بدهی تامین کنند. از سوی دیگر شرکت‌ها نیز برای تامین مالی می‌توانند اوراق بدهی منتشر کنند و با فروش آنها منابع موردنیاز خود را تامین کنند. انتشار این اوراق علاوه بر تامین مالی شرکت‌ها و دولت‌ها، امکان سرمایهگذاری را برای خریداران این اوراق فراهم می‌کند. خرید و فروش اوراق بدهی در مقایسه با اوراق صاحبان سهام جذابیت کمتری دارد اما برخی مزایا در این نوع اوراق وجود دارد که می‌توان از آنها برای سرمایهگذاری مطمئن استفاده کرد.
در واقع، خریدار این اوراق در عین کسب سود در حال کمک به شرکت یا سازمان مربوطه برای ارتقا در تجارت و صنعت است و به نوعی تامین‌کننده نقدینگی شرکت مذکور است. سازوکار اوراق بدهی به این صورت است که شرکت صادرکننده به پشتوانه دولت متعهد می‌شود تا اصل سرمایه و میزان سود مشخصی را در سر رسید این اوراق به خریدار پرداخت کند.
در ادامه می‌توان گفت این اوراق همانند یک حساب سپرده بلندمدت در بانک‌ها هستند. البته باید این نکته را در نظر گرفت که برخلاف اوراق صاحبان سهام، دارنده این اوراق هیچ مالکیتی در خود شرکت نداشته و تنها سود نقدی مشخص تعیین شده را دریافت خواهد کرد. اما مزیت این اوراق نسبت به اوراق صاحبان سهام قطعی بودن سود حاصله در سررسید آنها است.
اوراق بدهی چه انواعی دارد؟
اوراق قرضه، اوراق خزانه اسلامی، اوراق مشارکت دولتی و شرکتی، اوراق صکوک شرکتی، گواهی سپرده و اوراق بهادار وثیقه‌ای از جمله اوراق بدهی مورد معامله در بورس تهران هستند.
3. اوراق مشتقه
اوراق مشتقه (Derivatives) به نوعی از قراردادهای مالی اشاره دارد که ارزش خود را از یک دارایی پایه یا گروهی از داراهایی دیگر مانند اوراق قرضه، سهام یا حتی کالاهایی مانند محصولات کشاورزی و پتروشیمی می‌گیرند. به این معنا که این اوراق بر اساس قراردادهایی که با دیگران منعقد می‌شود، صادر می‌شوند و معمولا شامل تعهداتی برای خرید یا فروش دارایی مبنا در آینده به قیمت و شرایط مشخصی هستند.
اوراق مشتقه، بین دو یا چند طرف تنظیم می‌شود که می‌توانند در بورس یا خارج از بورس (OTC) معامله کنند. از این اوراق می‌توان برای خرید و فروش تعدادی از دارایی مشخص استفاده کرد. در واقع، قیمت‌های مشتقات از نوسانات دارایی پایه، گرفته (مشتق) می‌شود. این اوراق بهادار مالی معمولا برای دسترسی به بازارهای خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند و ممکن است برای محافظت در برابر ریسک، معامله شوند. ابزارهای مشتقه معمولا ابزارهای اهرمی هستند که خطرات و مزایای بالقوه‌ای دارند.
به طور کلی می‌توان گفت که مشتقات نوعی سرمایهگذاری پیشرفته به حساب می‌آیند. اوراق مشتقه طلا به پشتوانه طلا صادر شده و قیمت آن نیز بر اساس نوسان طلا تغییر می‌کند. از دیگر پشتوانه‌های این اوراق می‌توان به زعفران، ارز و سکه نیز اشاره کرد. قراردادهای آتی، سلف، اختیار معامله و معاوضه زیرمجموعه‌های اوراق بهادار مشتقه هستند. از این رو می‌توان گفت رایج‌ترین دارایی‌های زیربنایی برای مشتقات سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ بهره و شاخص‌های بازار هستند. بنابراین، متناسب با تغییراتی که در قیمت دارایی پایه ایجاد می‌شود، ارزش قرارداد تعیین خواهد شد.
اوراق مشتقه چه انواعی دارد؟
مشتقات را می‌توان در دو دسته قراردادهای آتی و اختیار معامله طبقه‌بندی کرد که سرمایه‌گذاران برای مدیریت ریسک، معامله‌گری و استفاده از موقعیت خرید و فروش به معامله آنها می‌پردازند. علاوه‌براین، باتوجه به رو به رشد بودن بازار مشتقات، این بازار محصولی را ارائه می‌دهد که تقریبا متناسب با هرگونه نیاز یا تحمل ریسک باشد. قراردادهای آتی، پیمان آتی، قراردادهای اختیار معامله و معاوضه انواع رایج مشتقات هستند که در بازار معامله می‌شوند.
سود اوراق
خریداران اوراق بهادار با هدف کسب سود و با در نظر گرفتن ریسک و ماهیت هر یک از این اوراق به معامله در این بازار می‌پردازند. برای مثال، سود اوراق سهام در دو بخش سود سهام عادی (درآمد تقسیمی) و سود سهام سرمایهگذاری طبقه‌بندی می‌شود. شرکت‌ها معمولا به صورت سالانه سود خود را اعلام می‌کنند. این سود به تعداد سهام در دسترس تقسیم می‌شود و به هر سهم، مبلغ معینی به‌عنوان سود تقسیمی تعلق می‌گیرد. سود سهام سرمایهگذاری اما از افزایش قیمت سهم در بازار سرمایه ناشی می‌شود. زمانی که قیمت سهم افزایش می‌یابد، سرمایه‌گذاران می‌توانند با فروش سهام خود سود کسب کنند. البته این سود بستگی به تغییرات قیمت سهم در بازار دارد و در مواردی ممکن است سرمایه‌گذار در معاملات خود با زیان همراه شود.
از سوی دیگر، خرید اوراق بدهی برای کسب سودهای قطعی و مشخص در سررسیدی خاص انجام می‌شود و افراد به جای سپرده‌گذاری در بانک، سرمایه خود را برای ارتقای شرکت‌های فعال به صورت مستقیم در اختیار آنها قرار می‌دهند. البته سود اوراق بدهی معمولا کمی بیشتر از سودهای بانکی در ایران بوده و از این جهت نیز جذابیت بیشتری را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند. سود اوراق مشتقه نیز به صورت متناسب با عوامل مختلفی مانند نوع ابزار مشتقه، شرایط بازار، تغییرات نرخ بهره و ریسک‌های مرتبط با آنها تعیین می‌شود. برای مثال، در صورت خرید یک قرارداد آپشن، سود یا ضرر متناسب با تفاوت قیمت آن آپشن با قیمت بازار در زمان انقضای آن قرار می‌گیرد.
سر رسید اوراق بهادار
برای انواع مختلف اوراق، زمان سر رسید ممکن است متفاوت باشد. برای مثال، اوراق سهام دارای تاریخ سر رسید خاصی نبوده و این نوع از اوراق بدون تاریخ سر رسید خرید و فروش می‌شوند. اما سایر اوراق معمولا دارای سر رسیدهای مشخصی هستند که در تاریخ‌های مذکور صاحبان آنها باید نسبت به تسویه اوراق اقدام کنند.
چگونه در اوراق بهادار سرمایهگذاری کنیم؟
خرید اوراق بهادار عرضه شده توسط کارگزاران این اوراق انجام می‌شود. در واقع، کارگزاران سفارش خرید و فروش سرمایه‌گذاران حقیقی و حقوقی را ثبت می‌کنند. ضمن اینکه، در حال حاضر اغلب سرمایه‌گذاران سفارش خرید و فروش اوراق مورد نظر خود را به صورت اینترنتی و غیرحضوری انجام می‌دهند. مراحل خرید اوراق بهادار به صورت گام به گام به شکل زیر است:
- مراجعه به کارگزار سازمان بورس اوراق بهادار تهران برای دریافت کد بورسی
- ثبت‌نام در سامانه سجام (sejam.ir)
- دریافت کد بورسی و کد سجام
- دریافت کد آنلاین
- گذراندن زمان تعیین شده برای معاملات
- واریز وجه به حساب معاملاتی
- ورود به سامانه و خرید اوراق بهادار
تسویه حساب با خریداران این اوراق نیز به این صورت است که یک روز کاری زمان لازم است. به عبارتی دیگر، پس از یک روز امکان برداشت پول از حساب وجود دارد. در اوراق بهادار با زمان سر رسید نیز معمولا در صورت تسویه زودتر از موعد، بانک‌ها نرخ سود قابل پرداخت به مشتری را اندکی کاهش داده (مثلاً از ۲۰ درصد به ۱۹ درصد) و مابه‌التفاوت نرخ جدید با نرخ پرداختی تا آن زمان را از مشتری دریافت می‌کنند. وجه فروش اوراق با سر رسید نیز حداقل بعد از یک روز کاری قابل مطالبه است.
