شاخص نوسان در تحلیل تکنیکال چیست؟ معرفی انواع و نحوه عملکرد آن

در تحلیل تکنیکال ابزارهای مختلف برای بررسی تغییرات قیمت و ارزیابی روندهای بازار وجود دارد. شاخص‌های نوسان (Volatility Indicators) یکی از ابزارها برای بررسی نوسانات قیمت و تاثیر آن بر بازار هستند که انواع مختلفی نیز دارند. این شاخص‌ها به شناسایی تغییرات قیمت و الگوهای آن کمک می‌کنند. معامله‌گران می‌توانند با استفاده از شاخص‌های نوسان وضعیت بازار و نقاط مناسب برای ورود و خروج به معاملات را شناسایی کنند. در این مقاله به معرفی شاخص نوسان، نحوه عملکرد، انواع و کاربردهای آن‌ها پرداخته شده است.

آشنایی با شاخص نوسان

شاخص‌های نوسان (Volatility Indicators) دسته‌ای از اندیکاتورها در تحلیل تکنیکال هستند که به بررسی نوسانات قیمت دارایی می‌پردازند. این اندیکاتورها به معامله‌گران و تحلیل‌گران کمک می‌کنند تا نحوه و شدت نوسانات بازار را ارزیابی کنند و متوجه الگوهای تغییرات قیمت دارایی شوند. نوسان (Volatility) نشان‌دهنده‌ی دامنه و سرعت تغییرات قیمت یک دارایی در یک بازه‌ی زمانی مشخص است. نوسان بالا معمولا با ریسک و در نتیجه، امکان بازدهی بیشتر همراه است. اما اگر معامله در زمان یا محدوده‌ی نامناسبی از تغییرات قیمت انجام شود، احتمال زیان نیز وجود دارد. از سوی دیگر، نوسان پایین بیانگر ثبات بیشتر در بازار است و معمولا با ریسک و بازدهی محدودی همراه است.

شاخص‌های نوسان با تبدیل تغییرات قیمتی به داده‌های قابل تحلیل، امکان ارزیابی دقیق‌تری از شرایط بازار را فراهم می‌کنند. این ابزارها نقش مهمی در شناسایی سطوح حساس بازار، از جمله نقاط شکست (Breakout) یا بازگشت روند (Reversal) دارند. استفاده از این شاخص‌ها و شناسایی نحوه تغییرات قیمت به پیش‌بینی وضعیت آینده و تعیین نقاط مناسب برای ورود و خروج به معامله کمک می‌کند. بهره‌گیری از شاخص‌های نوسان، امکان سازگار کردن استراتژی‌های معاملاتی با شرایط متغیر بازار را فراهم می‌کند و به این ترتیب امکان مدیریت ریسک نیز در معاملات به وجود می‌آید.

نحوه عملکرد شاخص نوسان

شاخص‌های نوسان با اندازه‌گیری دامنه تغییرات قیمتی یک دارایی در بازه‌های زمانی مشخص، به شناسایی شدت نوسانات بازار کمک می‌کنند. این شاخص‌ها بر اساس داده‌های تاریخی قیمت مانند انحراف معیار، محدوده‌های قیمتی یا تفاوت بین قیمت‌های بالا و پایین در یک تایم‌فریم معین محاسبه می‌شوند. برخی از شاخص‌های نوسان مانند باندهای بولینگر یا کانال‌های کلتنر نوسان را در شیوه رسم نمودار خود نمایش می‌دهند، در حالی که برخی دیگر مثل ATR یا VIX مقدار عددی نوسان را محاسبه می‌کنند. خارج شدن قیمت از محدوده‌ی معمول این شاخص‌ها معمولا به عنوان سیگنال‌هایی برای تغییر روند، شکست سطوح حمایت و مقاومت یا بازگشت قیمت در نظر گرفته می‌شود.

نحوه عملکرد شاخص‌های نوسان بسته به نوع و ساختارشان می‌تواند در شرایط مختلف بازار متفاوت باشد. به طور کلی، نوسان بالا در شاخص‌ها نشان‌دهنده بروز تغییرات شدید و بی‌ثباتی در بازار است. در چنین شرایطی با تحلیل درست بازار می‌توان از این فرصت‌ها برای کسب سود در معاملات استفاده کرد اما باید توجه داشت که در این نوع معاملات ریسک بیشتری نیز وجود دارد. نوسان پایین اغلب به معنای ثبات در بازار است و در این مواقع امکان پیش‌بینی روند بازار در آینده نیز وجود دارد. تحلیلگران و معامله‌گران با تفسیر داده‌های این شاخص‌ها می‌توانند استراتژی‌های ورود و خروج به معامله مناسب خود را اتخاذ کنند و از این طریق تصمیم‌های هوشمندانه‌تری در شرایط مختلف بازار بگیرند.

معرفی انواع شاخص‌های نوسان

انواع شاخص‌های نوسان در تحلیل تکنیکال شامل باندهای بولینگر، میانگین محدوده واقعی (ATR)، شاخص نوسان VIX، کانال‌های کلتنر، شاخص نوسان چاپکین، شاخص نوسان CVI، کانال‌های دونچیان، شاخص نوسان توئیگز و شاخص نوسان نسبی (RVI) هستند. هر یک از این اندیکاتورها نحوه عملکرد و کاربرد خود را دارند که در ادامه هر یک شرح داده می‌شود.

• باندهای بولینگر

اندیکاتور باندهای بولینگر (Bollinger Bands) یک شاخص نوسان در تحلیل تکنیکال است که شامل یک باند میانی (میانگین متحرک ساده) و دو باند بیرونی است. این اندیکاتور بر اساس انحراف معیار قیمت دارایی محاسبه می‌شود. در این ساختار، باندهای بالا و پایین فاصله‌ای مشخص از میانگین متحرک دارند و بر اساس نوسانات اخیر بازار تنظیم می‌شوند. باندهای بولینگر ابزار مناسبی برای شناسایی نقاط ورود و خروج به معاملات هستند. زمانی که قیمت به باند بالایی نزدیک می‌شود، معمولا نشان‌دهنده اشباع خرید است و احتمال بازگشت یا کاهش قیمت وجود دارد. در مقابل زمانی که قیمت به باند پایینی می‌رسد، بیانگر اشباع فروش است و انتظار می‌رود که قیمت افزایش پیدا کند. این اندیکاتور به عنوان یک شاخص نوسان برای سنجش نوسانات بازار و تشخیص شرایط اشباع خرید یا فروش شناخته می‌شود. تصویر زیر اندیکاتور باندهای بولینگر را در نمودار فارس نشان می‌دهد.

• میانگین محدوده واقعی

اندیکاتور میانگین محدوده واقعی (Average True Range – ATR) یکی از شاخص‌های نوسان در تحلیل تکنیکال است. این اندیکاتور با محاسبه میانگین نوسانات واقعی قیمت در یک بازه زمانی مشخص (معمولا ۱۴ روزه)، یک خط پیوسته شکل می‌دهد که در زیر نمودار قیمت نمایش داده می‌شود. برای محاسبه اندیکاتور ATR بیشترین مقدار از بین اختلاف بالاترین و پایین‌ترین قیمت روز، اختلاف بالاترین قیمت روز با قیمت پایانی روز گذشته و همچنین اختلاف پایین‌ترین قیمت روز با قیمت پایانی روز گذشته در نظر گرفته می‌شود و در نهایت میان‌گیری می‌شود. مطابق تصویر زیر از اندیکاتور ATR در نمودار پتروشیمی خلیج فارس، این اندیکاتور فقط بر شدت نوسانات بازار تمرکز دارد.

شاخص نوسان ATR بیشتر در تعیین حد ضرر (Stop Loss)، تنظیم حجم معاملات متناسب با ریسک و تشخیص تغییرات و نوسانات بازار کاربرد دارد. وقتی مقدار ATR افزایش یابد، نشان‌دهنده افزایش نوسان بازار است که معمولا با حرکت‌های بزرگ قیمتی همراه می‌شود. در صورتی که مقدار این شاخص نوسان کاهش پیدا کند به عنوان یک نشانه برای آرامش نسبی بازار در نظر گرفته می‌شود.

• شاخص نوسان VIX

شاخص نوسان VIX که مخفف عبارت Volatility Index یکی از شاخص‌های نوسان در تحلیل تکنیکال است که با عنوان شاخص ترس نیز شناخته می‌شود. این شاخص توسط بورس اختیار معامله شیکاگو (CBOE) توسعه یافته است و نوسان مورد انتظار بازار برای 30 روز آینده را بر اساس قیمت‌های آپشن شاخص S&P 500 اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص نوسان میزان ترس یا اطمینان سرمایه‌گذاران را نسبت به آینده بازار نشان می‌دهد. به‌طوری‌که مقادیر بالای VIX به معنای نگرانی بازار و انتظار برای نوسانات شدید است. شاخص نوسان VIX یک شاخص بدون واحد است و به‌صورت عددی نمایش داده می‌شود. مقادیر پایین VIX نشان‌دهنده آرامش نسبی بازار است و در این شرایط پیش‌بینی می‌شود که در آینده ثبات قیمتی در بازار حاکم باشد. این شاخص بیشتر توسط تحلیل‌گران کلان و سرمایه‌گذاران برای ارزیابی جو روانی حاکم بر بازار و سنجش ریسک سیستماتیک به کار می‌رود.

• کانال‌های کلتنر

کانال‌های کلتنر (Keltner Channels) یک نوع شاخص نوسان هستند که با سه خط شامل یک خط مرکزی که درواقع میانگین متحرک نمایی (EMA) است و دو باند بالا و پایین که با استفاده از اندیکاتور ATR نسبت به میانگین رسم می‌شوند در نمودار قیمت دیده می‌شوند. باندهای بیرونی با تغییر مقدار ATR از خط مرکزی دور یا نزدیک می‌شوند. این حرکت به این معنی است که هرچه نوسان بیشتر باشد، کانال‌ها پهن‌تر می‌شوند و در زمان کاهش نوسان نیز در محدوده نزدیکتری نسبت به یکدیگر قرار می‌گیرند.

این اندیکاتور برای شناسایی ادامه‌دار بودن یا بازگشت روند کاربرد دارد. زمانی که قیمت به‌طور پیوسته به باند بالایی نزدیک می‌شود به عنوان نشانه‌ای از روند صعودی قوی در نظر گرفته می‌شود و نزدیکی مداوم قیمت به باند پایینی ممکن است به نشانه روند نزولی قوی باشد. همچنین برگشت قیمت از باندها به سمت خط میانی به عنوان نشانه‌ای از تغییر جهت بازار در نظر گرفته شود. کانال‌های کلتنر شباهت‌هایی با باندهای بولینگر دارند اما به‌جای انحراف معیار، بر پایه ATR کار می‌کنند. تصویر زیر این شاخص نوسان را در نمودار پتروشیمی پردیس نشان می‌دهد.

• شاخص نوسان چایکین

شاخص نوسان چایکین (Chaikin Volatility Indicator) ابزاری در تحلیل تکنیکال است که توسط مارک چایکین طراحی شده و میزان نوسان بازار را با بررسی تغییرات دامنه قیمت‌های بالا و پایین در یک دوره مشخص اندازه‌گیری می‌کند. این اندیکاتور با استفاده از میانگین متحرک نمایی، به محاسبه اختلاف بالاترین و پایین‌ترین قیمت می‌پردازد و درصد تغییر آن را در طول زمان محاسبه می‌کند تا افزایش یا کاهش نوسان را نشان دهد. افزایش سریع نوسان معمولا در زمان کاهش قیمت‌ها به عنوان نشانه‌ای از نزدیک شدن بازار به کف (مانند فروش هیجانی) در نظر گرفته می‌شود. کاهش نوسان در روند صعودی یعنی دامنه تغییرات قیمت‌ محدودتر شده و حرکت بازار آرام‌تر شده است. در این شرایط انتظار می‌رود که قیمت به سقف خود در این دوره برسد. شاخص نوسان چایکین برای شناسایی شرایط بحرانی بازار، نقاط بازگشت‌ روند، اصلاح قیمت و تنظیم حد ضرر و سود کاربرد دارد. این اندیکاتور معمولا همراه با ابزارهای دیگر مانند میانگین متحرک برای تایید سیگنال‌ها استفاده می‌شود تا ریسک سیگنال‌های کاذب کاهش یابد.

• شاخص CVI

شاخص نوسان CVI برای اندازه‌گیری ریسک یک دارایی در بازارهای مالی شامل کریپتوکارنسی و فارکس کاربرد دارد و در بازار سرمایه کاربردی ندارد. این شاخص نوسان نشان‌دهنده سرعت و شدت تغییرات قیمت است که در یک بازه زمانی 30 روزه برای ارزهای مختلف مانند بیت‌کوین و اتریوم اندازه‌گیری می‌شود. شاخص نوسان CVI با محاسبه تفاوت بین دو میانگین متحرک نمایی (EMA) از فاصله بین بیشترین و کمترین قیمت‌ها، دامنه نوسان را بررسی می‌کند. هنگامی که مقدار این شاخص افزایش می‌یابد، نشانه‌ای از افزایش نوسان در بازار است که اغلب می‌تواند با شکست‌های قیمتی یا تغییرات روند همراه باشد. در مقابل، کاهش مقدار شاخص نوسان CVI نشان‌دهنده ثبات در بازار است.

• شاخص نوسان توئیگز

شاخص نوسان توئیگز (Twiggs Volatility Indicator) جز شاخص‌های نوسان در تحلیل تکنیکال است که در سنجش ریسک بازار و شناسایی تغییرات ناگهانی در رفتار قیمت کاربرد دارد. شاخص TVI بر پایه درصد اختلاف بین بالاترین و پایین‌ترین قیمت روزانه محاسبه می‌شود و سپس با یک میانگین متحرک ترکیب می‌شود تا تغییرات نوسانی نسبت به آن سنجیده شوند. افزایش مقدار این شاخص نوسان نشان‌دهنده افزایش نوسان و به دنبال آن ریسک در بازار است که این اتفاق معمولا قبل از شکست‌های قیمتی یا تغییرات روند رخ می‌دهد. برخلاف برخی شاخص‌های دیگر که بر قیمت بسته‌شدن تمرکز دارند، شاخص نوسان توئیگز بر دامنه حرکات روزانه تمرکز دارد و این ویژگی آن را به ابزاری حساس برای شناسایی دوره‌های نوسانی بازار تبدیل کرده است.

• شاخص نوسان نسبی

شاخص نوسان نسبی (Relative Volatility Index) یکی از شاخص‌های نوسان است که مانند شاخص قدرت نسبی (RSI) طراحی شده اما به جای تمرکز بر تغییرات قیمت، بر اساس نوسانhj قیمت‌ عمل می‌کند. RVI بر اساس انحراف معیار محاسبه می‌شود و به مقایسه میزان نوسان صعودی با نوسان نزولی می‌پردازد. در نتجیه این شاخص از این طریق می‌تواند قدرت نوسانات بازار را ارزیابی کند.

عدد شاخص نوسان RVI بین ۰ تا ۱۰۰ قرار دارد. مقادیر بالای RVI (بیشتر از ۶۰) نشان‌دهنده قدرت نوسانات صعودی است که ممکن است سیگنالی برای ادامه روند صعودی باشد. مقادیر پایین شاخص نوسان نسبی (کمتر از ۴۰) بیانگر غلبه نوسانات نزولی است و پیش‌بینی می‌شود که در این شرایط افزایش قدرت فروشندگان در بازار مشاهده شود. این شاخص معمولا در کنار سایر ابزارها برای تایید روند یا تشخیص نقاط ورود و خروج به کار می‌رود و نسبت به نوسانات بازار واکنش سریعی دارد. تصویر زیر این شاخص نوسان را در نمودار شپدیس نشان می‌دهد.

• کانال‌های دونچیان

کانال‌های دونچیان (Donchian Channels) شاخص‌های نوسانی هستند که بر اساس مقدار بالاترین قیمت (High) و پایین‌ترین قیمت (Low) در یک بازه زمانی مشخص (معمولا ۲۰ دوره) در نمودار رسم می‌شوند. این کانال از سه خط شامل خط بالایی که بیشترین قیمت دوره را نشان می‌دهد، خط پایینی که کمترین قیمت دوره را مشخص می‌کند و یک خط میانی که میانگین این دو خط است تشکیل می‌شود. کانال‌های دونچیان بیشتر برای شناسایی نقاط بازگشت‌ احتمالی قیمت استفاده کاربرد دارند. عبور قیمت از خط بالایی به‌عنوان سیگنال صعودی در نظر گرفته می‌شود و عبور قیمت از خط پایینی به‌عنوان یک سیگنال نزولی به حساب می‌آید. این اندیکاتور در شناسایی نقاط ورود و خروج در معاملات کمک کننده است و همچنین وضعیت نوسان بازار را نیز بررسی می‌کند. تصویر زیر نشان‌دهنده شاخص نوسان کانال‌های دونچیان در نمودار شرکت پتروشیمی پردیس است.

از آن جایی که برخی از کانال‌های قیمتی جزو شاخص‌های نوسان دسته‌بندی می‌شوند، پیشنهاد می‌شود که برای آشنایی بیشتر با این کانال‌ها، مقاله کانال‌های قیمتی در تحلیل تکنیکال مطالعه شود.

کاربردهای شاخص نوسان

شاخص‌های نوسان انواع مختلفی دارند و هر یک کاربردهای خاص خود را در معاملات دارند اما به طور کلی تمامی این شاخص‌ها به بررسی شرایط و نحوه ایجاد نوسانات بازار می‌پردازند. اطلاعات حاصل از این شاخص‌ها به معامله‌گران و تحلیلگران کمک می‌کند تا شناخت بهتری نسبت به بازار داشته باشند و در معاملات خود هوشمندانه‌تر عمل کنند. در ادامه به بررسی مهم‌ترین کاربردهای شاخص نوسان پرداخته می‌شود.

بررسی نوسانات بازار: شناخت نوع و مقدار نوسانات بازار به افراد کمک می‌کند تا موقعیت‌های مناسب را برای معاملات تشخیص دهند و در صورت وجود الگوی تغییر از آن اطلاع کسب کنند.

شناخت وضعیت روانی بازار: شاخص‌هایی مثل VIX، مستقیما احساسات بازار مثل ترس یا اطمینان را بررسی می‌کنند. شناخت وضعیت بازار و رفتار فعالان آن مسئله مهمی برای معامله‌گران است زیرا گاهی بازار بیش از حد هیجانی یا بیش از حد آرام است و این احساسات می‌توانند باعث حرکت‌های غیرمنتظره شوند.

کمک به انتخاب استراتژی معاملاتی: نوسان بالا معمولا به این معناست که معامله‌گر باید محتاط‌تر عمل کند یا استراتژی‌هایی مثل معاملات کوتاه‌مدت و مدیریت حد ضرر فعال‌تری داشته باشد. در مقابل، نوسان پایین بستر بهتری برای معاملات بلندمدت یا خرید پله‌ای است.

تشخیص زمان مناسب برای ورود یا خروج به معامله: با رسم شاخص‌های نوسان در نمودار قیمت و توجه به نقاط برخورد قیمت با این شاخص‌ها می‌توان زمان مناسب برای ورود و خروج به معامله را شناسایی کرد. به طور مثال در شاخص‌های نوسانی مانند باندهای بولینگر یا کانال دونچیان، نزدیک شدن قیمت به لبه باندها به عنوان یک نشانه برای زمان مناسب ورود یا خروج به معامله در نظر گرفته می‌شوند.

مدیریت ریسک: معامله‌گرانی که صرفا بر اساس تحلیل روند یا مومنتوم برای معاملات خود تصمیم می‌گیرند، بدون در نظر گرفتن نوسان ممکن است در شرایط پرریسک دچار زیان شوند. شاخص‌های نوسان به‌نوعی هشدار اولیه برای تنظیم ریسک و حجم معاملات هستند و به تعیین حد سود و حد ضرر در معاملات کمک می‌کنند.

جمع‌بندی

شاخص‌های نوسان یکی از ابزارهای پرکاربرد در تحلیل تکنیکال هستند که به بررسی نحوه و میزان نوسانات قیمت در بازار می‌پردازند. این شاخص‌ها شامل باندهای بولینگر، میانگین محدوده واقعی (ATR)، شاخص نوسان VIX، کانال‌های کلتنر، شاخص نوسان چاپکین، CVI، کانال‌های دونچیان، شاخص نوسان توئیگز و شاخص نوسان نسبی (RVI) هستند. شاخص‌های نوسان با بررسی نوسانات قیمت در بازار به شناخت روند حاکم بر بازار، موقعیت‌های مناسب برای ورود و خروج به معامله و اتخاذ استراتژی معاملاتی به معامله‌گران کمک می‌کنند.