پیمان آتی چیست؟ انواع و ویژگی‌های آن

در تعریف پیمان آتی (forward contract) گفته می‌شود، توافقی خصوصی میان دو طرف است که بر اساس آن، طرفین متعهد می‌شوند دارایی مشخصی را در تاریخی معین در آینده، با قیمتی از پیش تعیین‌شده، مبادله کنند. این قراردادها که در زمره ابزارهای مشتقه قرار می‌گیرند، خارج از بازارهای رسمی منعقد می‌شوند و شرایط آن‌ها بسته به توافق طرفین قابل تنظیم است. از پیمان‌های آتی با هدف تثبیت قیمت و پوشش ریسک ناشی از نوسانات بازار استفاده می‌شود. در ادامه در خصوص این پیمان نوشته شده است.

اجزای اصلی پیمان آتی (forward contract)

پیمان آتی (قرارداد فوروارد) مانند هر قراردادی شامل چهار جز کلیدی است که در زمان توافق تعیین می‌شوند:

1. دارایی پایه: می‌تواند کالاهایی مانند نفت خام، گندم، طلا، ارزهای خارجی، اوراق قرضه، شاخص نرخ بهره، سهام و حتی ارزهای دیجیتال باشد.

2. تاریخ سررسید: زمانی مشخص در آینده که قرارداد تسویه می‌شود؛ این تاریخ قابل تغییر و تنظیم توسط طرفین است و محدود به بازه‌های استاندارد بورس نیست.

3. مقدار دارایی: حجم مشخصی که طرفین معامله می‌کنند؛ برخلاف قراردادهای آتی، مقدار در قرارداد فوروارد قابل تغییر و متناسب با نیاز طرفین است.

4. قیمت توافقی: مبلغی که در زمان عقد قرارداد برای خرید یا فروش دارایی در سررسید تعیین می‌شود؛ این قیمت بر پایه پیش‌بینی بازار آینده و توافق طرفین شکل می‌گیرد.

ویژگی‌های بازار پیمان آتی (Forward Contract)

بازار پیمان آتی ویژگی‌های ساختاری متمایزی دارد که آن را از سایر اوراق مشتقه، به ویژه قراردادهای آتی (Futures)، جدا می‌کند.

• انعطاف‌پذیر

شاید مهم‌ترین ویژگی بازار پیمان آتی، انعطاف‌پذیری بالا در تعیین جزئیات قرارداد باشد. هر بند از قرارداد را می‌توان متناسب با شرایط خاص و نیازهای طرفین تنظیم کرد که این موضوع پیمان آتی را به ابزاری ایده‌آل برای پوشش ریسک‌های خاص تبدیل می‌کند.

• غیرمتمرکز و خصوصی (OTC)

پیمان‌های آتی برخلاف قراردادهای آتی که در بورس‌های متمرکز معامله می‌شوند، به صورت خصوصی و خارج از بورس (OTC) بین دو طرف منعقد می‌شوند. این قراردادها کاملا سفارشی و مطابق نیاز طرفین تنظیم می‌شوند و از همین رو، تحت مقررات خاص بازارهای رسمی نیستند.

• نبود اتاق پایاپای و وجه تضمین

برخلاف قراردادهای آتی که اتاق پایاپای تعهدات را تضمین می‌کند، قرارداد فوروارد هیچ نهاد واسطه‌ای ندارد. این موضوع باعث می‌شود پرداخت‌ها معمولا یک بار و در سررسید انجام شود و ریسک نکول بالاتر باشد.

• نقدشوندگی کم

بازار پیمان آتی به دلیل ماهیت خصوصی و سفارشی‌سازی، نقدشوندگی کمتری نسبت به قراردادهای آتی دارد. قیمت‌ها معمولا به صورت عمومی منتشر نمی‌شوند که این امر می‌تواند یافتن طرف معامله و خروج از قرارداد را دشوار کند.

• قابلیت اجرا در داخل و خارج از بورس

پیمان‌های آتی لزوما در بازار بورس ثبت نمی‌شوند؛ اگر چه امکان انجام آن‌ها در بسترهای رسمی مانند بورس وجود دارد، اما در بسیاری از موارد خارج از بورس (بازار فرابورس یا بازارهای خصوصی) نیز بسته می‌شوند. این انعطاف‌پذیری یکی از ویژگی‌های کلیدی پیمان آتی به شمار می‌رود.

انواع پیمان‌های آتی

پیمان آتی (forward contract) را می‌توان بر پایه هر متغیری که قابلیت اندازه‌گیری داشته باشد منعقد کرد. به‌عبارت دیگر، محدود به دارایی‌های فیزیکی یا مالی نیستند و حتی امکان طراحی آن‌ها بر مبنای شاخص‌هایی مانند دمای هوا نیز وجود دارد. در ادامه، چند نمونه از این قراردادها ارائه می‌شود.

1. پیمان آتی نرخ ارز
شرکت‌ها از پیمان آتی نرخ ارز برای تثبیت نرخ تبادل استفاده می‌کنند. واردکننده‌ای که امروز نرخ دلار را تثبیت می‌کند، نه‌تنها از افزایش قیمت جلوگیری می‌کند، بلکه ضربه فردا را امروز حذف می‌کند.

2. پیمان آتی نرخ بهره
زمانی که نرخ بهره نوسان زیادی دارد، سود و زیان شرکت‌ها خیلی سریع تغییر می‌کند. در چنین شرایطی، قرارداد فوروارد نرخ بهره (FRA) به ابزاری برای محافظت در برابر این نوسانات تبدیل می‌شود. این پیمان بر پایه یک نرخ فرضی بسته می‌شود، اما در پایان، تفاوت واقعی میان نرخ توافق‌شده و نرخ بازار را تسویه می‌کند. بانک‌ها و موسسات مالی از FRA استفاده می‌کنند تا ریسک تغییرات نرخ بهره را کنترل کنند.

3. پیمان آتی کالا
کالاها، به‌ویژه محصولات کشاورزی و صنعتی از مهم‌ترین موارد استفاده در قراردادهای فوروارد کالا به‌شمار می‌آیند. برای کشاورزان و تولیدکنندگان، تثبیت قیمت فروش در آینده یک ضرورت اقتصادی است. البته این کار زمانی منطقی خواهد بود که هزینه بستن پیمان کمتر از هزینه نگهداری و انبار کالا باشد؛ در غیر این صورت، این تعهد می‌تواند زیان‌بار باشد.

4. پیمان آتی اوراق بهادار
در بازار سرمایه، گاهی لازم است معاملات مربوط به آینده را حال انجام داد. پیمان آتی سهام به سرمایه‌گذار اجازه می‌دهد تا قیمت آینده یک سهم یا شاخص را از قبل تعیین و معامله کند. اما در مورد اوراق قرضه، که ساختار آن‌ها بر پایه سررسید مشخص است، استفاده از قرارداد فوروارد محدودتر خواهد بود. قرارداد باید پیش از تاریخ سررسید بسته شود. همچنین عواملی مانند امکان بازخرید، قابلیت تبدیل اوراق و ریسک ورشکستگی در این نوع معاملات اهمیت پیدا می‌کنند.

5. پیمان آتی شاخص
زمانی که هدف پیش‌بینی جهت کلی بازار باشد، از پیمان آتی شاخص استفاده می‌شود. این پیمان به معامله‌گر اجازه می‌دهد روی حرکت یک شاخص، مثل شاخص کل یا شاخص صنعت خاص، معامله کند. در این روش نیازی به انتخاب سهم یا شرکت خاص نیست و فقط روند کلی بازار اهمیت دارد.

6. پیمان آتی انرژی
در صنعت انرژی، ثبات معمولا وجود ندارد. نفت، گاز و برق هر کدام می‌توانند به‌ تنهایی باعث تغییرات بزرگ در وضعیت مالی یک شرکت شوند. پیمان‌های آتی در این حوزه فقط ابزار مالی نیستند، بلکه وسیله‌ای برای مدیریت ریسک و حفظ بقا در بازاری هستند که با یک بحران، ممکن است دگرگون شود.

7. پیمان آتی ارزهای دیجیتال
بازار رمزارزها نوسان زیادی دارد به همین منظور پیش‌بینی آن دشوار خواهد بود. پیمان‌های آتی در این بازار برای کسانی مناسب‌اند که با نوسانات شدید آشنا هستند، اما می‌خواهند از خود در برابر ریسک محافظت کنند. بیت‌کوین و سایر ارزهای دیجیتال اکنون در بستری معامله می‌شوند که هدف آن، کنترل نسبی آینده از طریق تعیین قیمت از پیش است.

جدول تفاوت‌های کلیدی بین پیمان آتی و قرارداد آتی

جدول زیر تفاوت پیمان آتی و قرارداد آتی را نشان می‌دهد.

چگونگی محاسبه بازده و نحوه تسویه پیمان‌های آتی

سود و زیان پیمان آتی (forward contract) تنها در روز سررسید مشخص می‌شود؛ زمانی که تمام تعهدات طرفین تسویه می‌شود. در ادامه نحوه محاسبه بازده طرفین قرارداد یعنی خریدار و فروشنده نوشته شده است.

خریدار (موضع لانگ)

بازده خریدار از تفاوت میان قیمت بازار در سررسید (ST) و قیمت توافقی (K) محاسبه می‌شود. اگر قیمت بازار بالاتر از قیمت توافقی باشد، سود و اگر پایین‌تر باشد، ضرر کرده است.

فروشنده (موضع شورت)

برعکس خریدار، بازده فروشنده بر اساس اختلاف قیمت توافقی و قیمت بازار تعیین می‌شود. اگر قیمت بازار پایین‌تر از قیمت توافقی باشد، سود و در غیر این صورت ضرر می‌کند.

• نکته مهم این است که معمولا در ابتدای معامله، هیچ هزینه اولیه‌ای پرداخت نمی‌شود؛ در نتیجه تمام سود یا زیان، مستقیم از این اختلاف قیمت ناشی می‌شود.

برای مثال فرض شود دو طرف یک پیمان آتی را با قیمت توافقی هر واحد 100 هزار تومان (K = 100,000) منعقد می‌کنند و سررسید قرارداد، یک ماه بعد است. در تاریخ سررسید، قیمت بازار دارایی به 120 هزار تومان (ST = 120,000) افزایش یافته است.

بازده خریدار به صورت زیر است:

  120,000 − 100,000 = 20,000 تومان سود به ازای هر واحد

بازده فروشنده به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

  100,000 − 120,000 = −20,000 تومان زیان به ازای هر واحد

اگر قیمت بازار به‌جای 120 هزار، مثلا 80 هزار تومان می‌شد، خریدار 20 هزار تومان ضرر و فروشنده 20 هزار تومان سود می‌برد.

نحوه تسویه پیمان‌های آتی

تسویه پیمان‌ها معمولا فقط یک بار، در روز سررسید انجام می‌شود. برخلاف قراردادهای آتی که روزانه تسویه می‌شوند، پیمان‌های آتی در این نقطه نهایی به سر می‌برند. دو راه برای تسویه وجود دارد:

1. تسویه فیزیکی

در روش تسویه فیزیکی، خریدار پول توافقی را می‌پردازد و فروشنده دارایی پایه را به صورت فیزیکی تحویل می‌دهد. این شکل از تسویه در پیمان‌های آتی بیشتر رایج است و پایبندی واقعی به قرارداد را معنا می‌کند. البته باید توجه داشت که در برخی از انواع قراردادها، مانند قراردادهای مبتنی بر نرخ بهره اصولا امکان تسویه فیزیکی وجود ندارد و تسویه تنها به‌صورت نقدی انجام می‌شود.

2. تسویه نقدی

در تسویه نقدی خبری از تحویل کالا نیست. طرفین فقط تفاوت بین قیمت توافقی و قیمت بازار در سررسید را نقدا رد و بدل می‌کنند. این روش برای دارایی‌هایی که تحویل فیزیکی‌شان دشوار یا ناممکن است مثل پیمان‌های آتی نرخ بهره کاربرد دارد.

مزایا و معایب پیمان‌های آتی

در ادامه به مزایای پیمان آتی (forward contract) پرداخته شده است:

• انعطاف‌پذیری بالا

هر پیمان آتی علاوه بر ماهیت قراردادی، توافقی شخصی‌سازی‌شده میان طرفین است. در این قرارداد، بدون محدودیت‌های بازارهای رسمی، طرفین درباره نوع دارایی، قیمت توافقی، مقدار و تاریخ تسویه به توافق می‌رسند. این ابزار به گونه‌ای طراحی می‌شود که دقیقا متناسب با نیازهای طرفین باشد.

• تثبیت قیمت و مدیریت ریسک

فعالان بازار به کمک پیمان آتی می‌توانند تا حد زیادی نوسانات قیمتی را کنترل کنند و از تاثیر تغییرات ناگهانی بازار بر کسب‌وکار یا سرمایه‌گذاری خود جلوگیری کنند.

• عدم نیاز به تضمین اولیه

در بسیاری از قراردادهای آتی، نقطه شروع بدون نیاز به پرداخت وجه تضمین است.

• برنامه‌ریزی مالی دقیق‌تر

وقتی قیمت آینده مشخص باشد، ابهام از بین می‌رود. این موضوع برای بسیاری از کسب‌وکارها کافی است تا بتوانند بودجه‌بندی کنند، پیش‌بینی و در نهایت تصمیم‌گیری کنند.

پیمان آتی، مانند سایر ابزارهای مالی، امکان محافظت در برابر نوسانات را فراهم می‌کند، اما همزمان با ریسک‌هایی نیز همراه است. که در ادامه به آن اشاره شده است:

• ریسک طرف مقابل

هر قراردادی که خارج از بازار رسمی بسته شود، به اعتماد میان طرفین متکی است. بدون نهاد واسط، ضمانتی برای اجرای تعهدات وجود ندارد. هر طرف ممکن است از انجام تعهد خود امتناع کند و این ریسک قابل توجه است.

• نقدشوندگی پایین

بیشتر پیمان‌ها بازار ثانویه ندارند و امکان فروش مجدد آن‌ها وجود ندارد. همچنین، خروج از قرارداد قبل از موعد تعیین شده ممکن نیست. در نتیجه، در صورت تغییر شرایط، اصلاح قرارداد دشوار می‌شود.

• عدم شفافیت قیمت

معاملاتی که خارج از بازار رسمی و بدون شفافیت انجام می‌شوند، قیمت مشخص و مرجع قابل اتکا ندارند. این وضعیت تصمیم‌گیری را دشوار می‌کند، به‌ویژه زمانی که اطلاعات فقط در اختیار دو طرف معامله قرار دارد و دیگران به آن دسترسی ندارند.

• ریسک اختلاف زیاد با قیمت بازار در سررسید

تثبیت قیمت همواره بر این فرض استوار است که آینده به پیش‌بینی نزدیک باشد. اما اگر بازار مسیر متفاوتی طی کند، اختلاف میان قیمت توافقی و قیمت نقدی ممکن است باعث زیان قابل توجه یکی از طرفین شود.

• غیرقابل برگشت بودن قرارداد

پیمان آتی یک قرارداد الزام‌آور محسوب می‌شود و تغییر یا لغو آن تنها با توافق دو طرف ممکن است؛ بنابراین، در حالت کلی، امکان انصراف یک‌جانبه وجود ندارد. با این حال، در برخی موارد، به‌ویژه در بازارهای انعطاف‌پذیرتر، امکان واگذاری قرارداد به شخص ثالث وجود دارد؛ به این معنا که یکی از طرفین می‌تواند موقعیت خود را با فروش قرارداد به دیگری منتقل کند.

جمع‌بندی

پیمان‌های آتی (forward contract) ابزارهای مالی قدرتمندی برای مدیریت ریسک و تثبیت قیمت‌ها در صنایع و حوزه‌های مختلف اقتصادی هستند. آن‌ها به شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران کمک می‌کنند تا با اطمینان بیشتری برنامه‌ریزی مالی خود را انجام دهند و از نوسانات غیرمنتظره بازار در امان بمانند. با این حال، ورود به بازار فوروارد نیازمند شناخت دقیق مفاهیم، آگاهی از ریسک‌ها، و تجربه کافی است.