مشتقات مالی چیست؟

مشتقات مالی قراردادهایی هستند که ارزش آنها از دارایی پایه مشتق میشود. سرمایهگذاران به طور گسترده از این قراردادها برای مدیریت ریسک یا استفاده از نوسانات بازار استفاده میکنند. بازار مشتقات در ایران برای اولین بار در سال 1387 در بازار ایران شروع به فعالیت کرد. این مقاله به طور مفصل به چیستی مشتقات مالی، نحوه عملکرد، انواع و مزایا و معایب آن پرداخته است.
تعریف مشتقات مالی
مشتقات قراردادهای مالی هستند که ارزش آن به دارایی پایه بستگی دارد. داراییها میتوانند سهام، اوراق، کالاها، ارزها و غیره باشند. ارزش دارایی پایه با حرکات بازار تغییر میکند. انگیزههای کلیدی یک قرارداد مشتقه، گمانهزنی در مورد قیمت داراییهای پایه در آینده و مدیریت ریسک در برابر نوسانات قیمت یک دارایی یا کالای اساسی است.
گاهی فردی پیشبینی میکند که قیمت سهمی در آینده افزایش یا کاهش خواهد یافت. در این حالت فرد با خرید قرارداهای مشتقه از پیشبینی خود سود کسب میکند. همچنین از نگاه دیگر، قراردادهای مشتقه برای تثبیت قیمت یک کالا برای به حداقل رساندن زیان نیز استفاده میشود. مشتقات گزینههای محبوبی برای محافظت در برابر نوسانات قیمت هستند.
بازار مشتقات مالی چگونه کار میکند؟
معامله در بازارهای مشتقه کم و بیش مانند معامله در بازار عادی سهام است. این معاملات از طریق بورس و خارج از بورس (OTC) انجام میشود.
مشتقات قابل معامله در بورس: برای معامله در مشتقات باید حتما افراد کد بورسی داشته و از طریق یک کارگزار و افتتاح حساب معاملاتی نزد آن اقدام کنند. قبل از درخواست کد معاملاتی بازار مشتقه از کارگزاری، باید اطمینان حاصل کرد که کارگزاری انتخابی، مجوز لازم برای ارائه این کد خدماتی را داشته باشد. قراردادهایی که از طریق کارگزاری انجام میشود، مشتقههای قابل معامله در بورس هستند و شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله میشوند. برای مثال هنگامی که یک آپشن سهام خریداری میشود، به جای اوراق بهادار، آن قرارداد خریداری میشود.
مشتقات خارج از بورس: قراردادهایی که مستقیما بین دو طرف منعقد میشوند، قراردادهای مشتقه خارج از بورس هستند که قراردادهای فوروارد و سوآپ از جمله آن هستند. در نتیجه، این قراردادها مطابق با الزامات هر دو طرف قرارداد سفارشیسازی میشوند.
علاوه بر این، باید گفت که قراردادهای مشتقات مالی بدون ریسک نیستند و این قراردادها با ریسک ذاتی نوسانات بازار همراه هستند.
انواع مشتقات مالی
محبوبترین انواع مشتقات مالی عبارتند از:
قرادادهای آتی (فیوچرز): این قراردادها در بازار آتی نوعی قرارداد مشتقه هستند که در آن خریدار و فروشنده برای تعیین مقدار و قیمت یک دارایی در آینده قراردادی منعقد میکنند. در توافقنامه مقدار، قیمت و تاریخ معامله ذکر شده است. پس از انعقاد قرارداد، خریدار و فروشنده موظفند بدون توجه به قیمت فعلی دارایی در بازار به تعهدات خود عمل کنند. قراردادهای آتی برای پوشش ریسک و نوسانگیری مورد توجه هستند. با این حال، هدف اصلی آن تثبیت قیمت دارایی در برابر نوسانات قیمتی است.
آپشن: اختیار معاملهها نیز ارزش خود را از دارایی پایه به دست میآورند. دارنده اختیار معامله تعهدی به خرید یا فروش دارایی در زمان انقضا ندارد و صرفا اختیار دارد از قرارداد استفاده کند. دو نوع قرارداد آپشن وجود دارد:
- اختیار خرید: خریدار حق خرید دارایی را به قیمت اعلام شده در تاریخ تعیین شده، دارد اما تعهدی در خصوص خرید آن ندارد. اگر قیمتها مطابق با پیشبینیها پیش نرود، خریدار این اختیار را دارد که دارایی را خریداری نکند. در چنین حالتی فقط پریمیوم پرداخت شده برای عقد قرارداد را از دست خواهد داد.
- اختیار فروش: دارنده اختیار فروش حق فروش دارایی پایه را به قیمتی مشخص در تاریخ مشخصی دارد. در این حالت فروشنده نیز در قبال فروش تعهدی ندارد. در این حالت نیز اگر قیمت مطابق با پیشبینی پیش نرود، دارنده اختیار، میتواند دارایی را نفروشد.
قراردادهای فوروارد: قراردادهای فوروارد مشابه قراردادهای آتی است. دارنده قرارداد متعهد به اجرای قرارداد است. با این حال، این قراردادها استاندارد نبوده و در بورس معامله نمیشوند. قراردادهای فوروارد قراردادهای خارج از بورس هستند، در نتیجه، اینها قراردادهای سفارشی شده برای مطابقت با نیازهای خریداران و فروشندگان (طرفین قرارداد) هستند. بیشتر این قراردادها برای کالاها استفاده میشوند.
قراردادهای سوآپ: سوآپ قراردادهای مشتقهای هستند که به دو طرف کمک میکند تا تعهدات مالی خود را با یکدیگر مبادله کنند. شرکتها از قراردادهای سواپ برای به حداقل رساندن و محافظت از ریسک عدم قطعیت خود در موارد خاص استفاده میکنند. قراردادهای سواپ انواع مختلفی دارند که چهار نوع قرارداد سوآپ که بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند، شامل سوآپ نرخ بهره، سوآپ ارز، سوآپ کالا و سوآپ نکول اعتباری میشود.
چرا سرمایهگذاران مشتقات مالی را انتخاب میکنند؟
در ادامه دلایل اصلی انتخاب مشتقات مالی از سوی سرمایهگذاران آورده شده است:
مدیریت ریسک: داراییهای مالی عمدتا بسیار پرنوسان هستند. نوسانات قیمت اغلب میتواند منجر به زیانهای سنگین شود. افراد میتوانند از مشتقات مالی برای به حداقل رساندن زیان خود استفاده کنند. قراردادهای مشتقه مناسب میتواند به محافظت از دارایی افراد در برابر کاهش قیمت و همچنین افزایش قیمت، برحسب مورد کمک کند.
فرصتهای آربیتراژ: قراردادهای مشتقه فرصتهای آربیتراژ خوبی دارند. آربیتراژ شامل خرید یک دارایی با قیمت پایین در یک بازار و فروش آن به قیمت بالا در بازار دیگر است. تفاوت بین قیمتها سودی است که به دست میآید.
دسترسی به داراییها و بازارهای مختلف: مشتقات مالی میتوانند به کسبوکارها کمک کنند تا به داراییها یا بازارهایی دسترسی پیدا کنند که قبلا در دسترس نبودند.
نوسانگیری: مشتقات بستری را برای سرمایهگذاران فراهم میکند تا در مورد تغییرات قیمت بدون داشتن مالکیت مستقیم دارایی پایه، براساس حدس و گمان معامله کنند. این موضوع میتواند منجر به افزایش بازده پرتفوی شود، اما ریسک بالایی دارد.
کشف قیمت: معاملات مشتقات مالی به کشف قیمت در بازارهای مالی کمک میکند. از آنجایی که قیمتهای مشتقه تحت تاثیر داراییهای پایه قرار میگیرند، پویایی آنها میتواند بینشی در مورد انتظارات و احساسات بازار ارائه دهد.
افزایش نقدشوندگی: اوراق مشتقه، به ویژه اختیار معامله و معاملات آتی در بورس، به نقدشوندگی بازار کمک میکند. توانایی خرید یا فروش آسان این ابزارها به سرمایهگذاران اجازه میدهد تا به طور موثرتری وارد موقعیتها شده یا از آن خارج شوند.
مزایا و معایب مشتقات مالی
معامله در مشتقات مالی دارای مزایای و معایبی است که در ادامه آورده شده است:
مزایا
- ثبات قیمتها: با استفاده از مشتقات، سرمایهگذاران میتوانند قیمت داراییها را ثابت نگه دارند. اگر آنان انتظار داشته باشند که قیمت داراییها در آینده کاهش مییابد، از طریق قراردادهای مشتقه، میتوانند قیمتهای فعلی را ثابت نگه دارند.
- پوشش ریسک: مشتقات برای پوشش ریسک بسیار مورد توجه دارند. افراد میتوانند یک قرارداد مشتقه منعقد کنند که در آن ارزش دارایی در جهت مخالف ارزش دارایی آنها حرکت میکند.
- اهرم مالی: مشتقات ابزارهای اهرمی هستند. سرمایهگذاران میتوانند از طریق اهرم به سرمایه بالاتری دسترسی داشته باشند، یعنی میتوانند به پولی بیشتر از پول نقد خود، دسترسی داشته باشند.
- انعطافپذیری: ابزارهای مشتقه ابزارهای بسیار قابل شخصیسازی هستند که به سرمایهگذاران این امکان را میدهند تا قراردادها را برای رفع نیازهای خاص خود تنظیم کنند. این انعطافپذیری به ویژه برای استراتژیهای پوشش ریسک در شرایط مختلف بازار مفید است.
معایب
- ریسک بالا: مشتقات گزینههای سرمایهگذاری با ریسک بالا هستند. نوسانات بالای آنها ممکن است منجر به زیانهای بزرگ شود.
- اهرم مالی: اهرم شمشیر دولبه است و میتواند هم به عنوان یک مزیت و هم به عنوان یک محدودیت عمل کند. اگر قیمت داراییها در جهت مخالف با پیشبینی افراد حرکت کند، زیان نیز بسیار زیاد میشود.
- ریسک عملیاتی: پیچیدگی ابزارهای مشتقه و اتکا به مدلهای مالی پیچیده، ریسکهای عملیاتی را بیان میکند. اشتباهات در اجرای معاملات، تسویه حساب یا ارزشگذاری میتواند عواقب شدیدی داشته باشد.
- ریسکهای قانونی و مقرراتی: بازارهای مشتقه در معرض تغییرات نظارتی هستند و معاملهگران آن باید به چارچوبهای قانونی در حال تحول پایبند باشند. عدم رعایت مقررات میتواند عواقب قانونی و مالی را در پی داشته باشد.
- ریسک نکول: برخی از قراردادهای مشتقه، قراردادهای خارج از بورس هستند. برای چنین قراردادهایی، ریسک نکول طرف مقابل زیاد است.
کلام پایانی
در این مقاله گفته شد که مشتقات مالی نقش حیاتی در شکلدهی چشمانداز مالی مدرن، ارائه ابزارهایی برای مدیریت ریسک، نوسانگیری و افزایش تنوع دارند. فعالان بازار باید به دقت مزایا و خطرات مرتبط با مشتقات را در نظر بگیرند و پویاییها، عملکردها و نیروهای بازار را که این ابزارهای مالی را هدایت میکنند، درک کنند. همانطور که دنیای مالی به تکامل خود ادامه میدهد، ابزارهای مشتقه اجزای اساسی استراتژیهای سرمایهگذاری متنوع و پیچیده باقی خواهند ماند و به کارایی و نقدینگی بازار کمک میکنند.