تفاوت پیمان آتی و قرارداد آتی چیست؟

در بازارهای مالی، اوراق مشتقه نقش مهمی در مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی برای آینده دارند. قرارداد آتی و پیمان آتی از نوع اوراق مشتقه هستند که تفاوت‌های اصلی بین آن‌ها وجود دارد. این دو قرارداد در اجرا، میزان استانداردسازی، شیوه تسویه، نوع ریسک و غیره متفاوت هستند. شناخت این تمایزها برای فعالان بازار اهمیت دارد، چرا که انتخاب هر ابزار بر نتایج مالی و راهبردهای معامله‌گری اثرگذار است. در این مقاله به ویژگی‌ها، کارکردها و تفاوت‌های کلیدی میان قرارداد آتی و پیمان آتی پرداخته شده است.

پیمان آتی (Forward Contract) چیست؟

پیمان آتی یکی از اوراق مشتقه در بازارهای مالی است. این قرارداد توافقی دو طرفه میان خریدار و فروشنده به‌شمار می‌رود که طی آن طرفین متعهد می‌شوند یک دارایی مشخص را در آینده با قیمتی ثابت مبادله کنند. این قیمت در زمان انعقاد قرارداد تعیین می‌شود و ارتباطی با شرایط بازار در تاریخ سررسید ندارد. تمامی شرایط قرارداد از جمله نوع دارایی، زمان و مکان تحویل، نحوه تسویه و قیمت به‌ صورت خصوصی بین طرفین تعیین می‌شود. این قراردادها خارج از بورس (Over The Counter) انجام می‌گیرند. به همین منظور نهاد واسط رسمی در آن‌‌ها وجود ندارد. طرف خریدار موضع خرید (Long Position) و طرف فروشنده موضع فروش (Short Position) می‌گیرند. سود و زیان بستگی به قیمت دارایی در سررسید دارد. اگر قیمت بازار بالاتر از قیمت قرارداد باشد، خریدار سود می‌برد و در صورت کاهش قیمت، فروشنده در موقعیت بهتر قرار می‌گیرد.

شرکت‌ها، واردکنندگان، صادرکنندگان، بانک‌ها و حتی کشاورزان از پیمان آتی برای پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت استفاده می‌کنند. برای مثال، یک کشاورز می‌تواند قیمت فروش محصول آینده خود را از پیش تثبیت کند تا از نوسانات احتمالی در امان بماند. در زمان عقد پیمان، طرفین درباره نحوه تسویه توافق می‌کنند. دو روش مرسوم برای تسویه وجود دارد که شامل موارد زیر هستند:

1. تسویه فیزیکی: دارایی واقعی تحویل داده می‌شود و مبلغ توافق‌شده پرداخت می‌شود.

2. تسویه نقدی: تنها مابه‌التفاوت بین قیمت توافق‌شده و قیمت بازار در تاریخ سررسید پرداخت می‌شود. این روش در مواردی کاربرد دارد که تحویل فیزیکی ممکن نیست یا منطقی به‌نظر نمی‌رسد.

تسویه پیمان معمولا در زمان سررسید انجام می‌شود و بر خلاف قراردادهای آتی بورس، تسویه روزانه وجود ندارد.

انواع پیمان آتی

پیمان‌های آتی بر اساس نوع دارایی پایه به چند گروه تقسیم می‌شوند که در ادامه هر یک نوشته شده‌اند.

• پیمان آتی سهام: شامل قرارداد روی سهم‌های منفرد، سبد سهام یا شاخص‌ها

• پیمان آتی اوراق قرضه: بر اساس اوراق با درآمد ثابت

• پیمان آتی نرخ بهره: برای پوشش ریسک یا سفته‌بازی روی نوسانات نرخ بهره

• پیمان آتی لایبور: قراردادهای نرخ بهره بین‌بانکی دلار (لایبور)

• پیمان آتی ارز: برای مدیریت ریسک نوسان نرخ ارز در مبادلات بین‌المللی

• پیمان آتی کالا: رایج‌ترین نوع، با دارایی‌هایی مانند محصولات کشاورزی، فلزات گران‌بها و مواد نفتی

پیمان آتی ابزار کارآمدی برای مدیریت ریسک است. این قراردادها بر اساس توافق شخصی تنظیم می‌شوند و ویژگی‌هایی مانند انعطاف‌پذیری بالا دارند. در عین حال، ریسک اعتباری، نقدشوندگی پایین و شفافیت محدود، از چالش‌های مهم آن به‌شمار می‌روند.

قرارداد آتی (Futures Contract) چیست؟

قرارداد آتی یکی از ابزارهای مشتقه در بازار بورس است که ارزش خود را از یک یا چند دارایی پایه مانند کالا (محصولات کشاورزی، فلزات، مواد نفتی، طلا) یا دارایی مالی (سهام، شاخص، اوراق قرضه، ارز) می‌گیرد. در این قرارداد، خریدار و فروشنده با تعیین دقیق کمیت، قیمت، زمان و مکان تحویل دارایی، متعهد می‌شوند در تاریخی مشخص در آینده، آن دارایی را با همان قیمت توافق‌شده در روز عقد قرارداد معامله کنند. به این ترتیب، تحویل و پرداخت هر دو به آینده موکول می‌شود، در حالی که قیمت از ابتدا مشخص شده است.

همچنین قرارداد آتی باید استاندارد باشد. چرا که مشخصاتی مانند کیفیت و کمیت دارایی، اندازه قرارداد، تاریخ تحویل و نحوه قیمت‌گذاری همگی بر اساس ضوابط سازمان بورس تعیین می‌شوند. سرمایه‌گذاران امکان تعیین این موارد را به صورت دلخواه ندارند و معاملات این قراردادها در بستر بورس انجام می‌شود. در ادامه به اصطلاحات کلیدی قرارداد آتی پرداخته می‌شود.

• دارایی پایه (Underlying Asset): کالا یا دارایی مالی که قرارداد آتی بر اساس آن منعقد می‌شود.

• اندازه قرارداد (Contract Size): مقدار مشخصی از دارایی پایه که توسط بورس تعیین شده و معامله‌گران فقط بر اساس مضارب آن می‌توانند معامله کنند.

• سررسید قرارداد (Expiration Date): تاریخی که در آن تعهدات قرارداد باید انجام شود.

• قیمت تحویل (Delivery Price): قیمتی که هنگام انعقاد قرارداد توافق می‌شود تا دارایی پایه در تاریخ سررسید با آن معامله شود.

• وجه تضمین (Margin): مبلغی که هر طرف برای تضمین اجرای تعهدات، پیش از آغاز معامله نزد بورس واریز می‌کنند. این مبلغ درصدی از ارزش کل معامله بوده و به‌طور روزانه براساس قیمت پایانی تعدیل می‌شود.

• اتاق پایاپای (Clearing House): نهاد واسطی که ریسک اعتباری قراردادهای آتی را کاهش می‌دهد و مسئول تسویه قراردادها است.

• تسویه روزانه (Mark-to-Market): مکانیزمی که بر اساس آن سود و زیان ناشی از تغییرات قیمت به‌صورت روزانه بین حساب‌های طرفین قرارداد منتقل می‌شود.

• موقعیت تعهدی باز (Open Position): وضعیتی که معامله‌گر هنوز تعهدات قرارداد را انجام نداده یا آن را با معامله معکوس نبسته است.

• موقعیت تعهدی خرید (Long Position): به تعهد به خرید دارایی پایه در تاریخ سررسید با قیمت توافق شده گفته می‌شود.

• موقعیت تعهدی فروش (Short Position): به تعهد به فروش دارایی پایه در تاریخ سررسید با قیمت توافق شده گفته می‌شود.

• نکول (Default): عدم اجرای تعهدات توسط یکی از طرفین در سررسید که در قراردادهای آتی به دلیل وجود اتاق پایاپای و وجه تضمین حذف می‌شود.

در ادامه به انواع قرارداد آتی پرداخته می‌شود.

انواع قرارداد آتی

قراردادهای آتی انواعی دارند که شامل موارد زیر هستند:

1. قراردادهای کالایی: مربوط به محصولات ملموس مانند طلا، نفت یا محصولات کشاورزی هستند. قرارداد آتی شمش طلا نمونه‌ای از قراردادهای کالایی به شمار می‌رود.

2. قراردادهای مالی: بر دارایی‌هایی مانند سهام، شاخص‌ها و ارزها تمرکز دارند. برای مثال قرارداد آتی تک سهم از نوع قراردادهای مالی است که بر پایه یک سهم خاص منعقد می‌شود.

باید در نظر داشت برای انجام معامله در بازار آتی، دریافت کد بورسی و کد مشتقه الزامی است. معاملات به‌ صورت برخط و از طریق کارگزاری‌ انجام می‌شود. معامله‌گران می‌توانند وارد موقعیت خرید (Long) یا فروش (Short) شوند و پیش از سررسید، با یک معامله معکوس موقعیت خود را ببندند. اکثر قراردادهای آتی پیش از تاریخ تحویل بسته می‌شوند و به تحویل واقعی کالا منجر نمی‌شوند. همچنین در این قرارداد می‌توان از اهرم مالی (Leverage) استفاده کرد. این اهرم امکان انجام معامله‌ای بزرگ‌تر از سرمایه اولیه را فراهم می‌کند، اما ریسک را نیز افزایش می‌دهد.

تفاوت پیمان آتی و قرارداد آتی چیست؟

پیمان آتی (Forward Contract) و قرارداد آتی (Futures Contract) دو ابزار مهم در مدیریت ریسک هستند، اما در جنبه‌های مختلفی مانند سازوکار، محیط معامله، استانداردسازی، ریسک اعتباری و نقدشوندگی تفاوت‌های اساسی دارند. این تفاوت‌ها موجب می‌شوند هر یک از این ابزارها برای اهداف و مخاطرات متفاوتی به کار روند.

پیمان‌های آتی بیشتر مورد استفاده شرکت‌ها، تولیدکنندگان و فعالان تجاری هستند که نیاز به قراردادهای سفارشی دارند. در مقابل قراردادهای آتی برای سفته‌بازان، موسسات مالی و سرمایه‌گذاران حرفه‌ای مناسب‌تر هستند که به دنبال نقدشوندگی بالا و استفاده از اهرم مالی هستند.

هر دو ابزار برای پوشش ریسک نوسانات آتی طراحی شده‌اند، اما پیمان آتی انعطاف‌پذیرتر و پرریسک‌تر است که در فضای خصوصی تنظیم می‌شود. در مقابل، قرارداد آتی ابزاری شفاف، استاندارد و امن‌تر است که در بستر بورس انجام می‌شود. انتخاب بین این دو ابزار بسته به هدف، میزان ریسک‌پذیری و اولویت‌های معاملاتی صورت می‌گیرد.

مزایا و معایب قرارداد آتی و پیمان آتی

پیمان آتی و قرارداد آتی هر دو از ابزارهای مهم در مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی مالی محسوب می‌شوند. با وجود شباهت‌های ساختاری، هر یک دارای ویژگی‌هایی هستند که می‌توانند در شرایط مختلف به عنوان مزیت یا محدودیت عمل کنند. در ادامه، مزایا و معایب هر یک از این دو قرارداد بررسی خواهد شد تا روشن شود که در چه شرایطی کدامیک کارآمدتر است.

مزایا و معایب پیمان آتی

در ادامه به مزایای پیمان آتی پرداخته می‌شود:

• انعطاف‌پذیری بالا در طراحی شرایط قرارداد
• مناسب برای پوشش نوسانات قیمت توسط شرکت‌ها، کشاورزان، واردکنندگان و صادرکنندگان
• تثبیت قیمت برای برنامه‌ریزی مالی آینده
• مناسب برای قراردادهای اختصاصی یا طراحی ابزارهای پیچیده‌تر توسط بانک‌ها
• عدم پرداخت وجه در زمان عقد قرارداد

پیمان آتی علاوه بر مزایا معایبی نیز دارد که شامل موارد زیر هستند:

• ریسک نکول بالا به دلیل نبود سازوکارهای نظارتی
• نقدشوندگی پایین
• نبود شفافیت در قیمت‌ها
• عدم امکان خروج آسان از معامله پیش از سررسید، مگر با توافق جدید

مزایا و معایب قرارداد آتی

در ادامه‌ی مقاله به مزایای قرارداد آتی پرداخته می‌شود:

• ابزار موثر برای پوشش ریسک
• افزایش نقدشوندگی بازارهای دارایی
• امکان انجام معاملات بزرگ با سرمایه اندک از طریق اهرم
• امنیت و اتکاپذیری بیشتر به‌دلیل وجود سازوکارهای نظارتی
• شفافیت اطلاعاتی
• دسترسی بهتر به بازارهای مالی
• تسویه سود و زیان در طول زمان

قرارداد آتی معایبی نیز دارد که در ادامه نوشته شده‌اند:

• پیچیدگی بالا برای معامله‌گران تازه‌کار
• ریسک بالای اهرم در صورت مدیریت نادرست
• بسته‌شدن بیشتر قراردادها پیش از تاریخ تحویل بسته
• انعطاف‌پذیری کمتر در مقایسه با پیمان آتی

جمع‌بندی

در نهایت، انتخاب میان پیمان آتی و قرارداد آتی وابسته به نیازها، سطح ریسک‌پذیری و حجم معاملات سرمایه‌گذار است. قراردادهای آتی با شفافیت، نقدشوندگی بالا، ریسک اعتباری کمتر و امکان خروج آسان از معامله برای معامله‌گران حرفه‌ای مناسب‌ خواهد بود. در مقابل، پیمان‌های آتی به دلیل قابلیت شخصی‌سازی برای شرکت‌ها، تولیدکنندگان و واردکنندگان که به قراردادهای ویژه برای مدیریت ریسک نیاز دارند، کاربردی‌تر هستند. استفاده صحیح و آگاهانه از هر دو ابزار می‌تواند به مدیریت ریسک، تثبیت قیمت و برنامه‌ریزی مالی کمک کند.