بازار اوراق قرضه شرکتی چیست؟ راهنمای کامل ریسک‌ها و روش‌های خرید
بازار اوراق قرضه شرکتی (Corporate Bond Market)، بازاری است که در آن شرکتها اوراق بدهی منتشر میکنند و سرمایه‌گذاران این اوراق را خریداری میکنند. در واقع سرمایهگذار با خرید اوراق، به شرکت وام میدهد و شرکت تعهد میکند مبلغ ثابتی بهره پرداخت کند و در زمان سررسید، اصل سرمایه را بازگرداند. این بازار در کنار بازار سهام، دومین رکن اصلی تامین مالی شرکتی در جهان محسوب میشود و نقش مهمی در توسعه خط تولید، مدیریت بدهی‌ها و رشد پروژه‌های سرمایه‌ای ایفا میکند.
اوراق قرضه شرکتی معمولا سررسید میان‌مدت و بلندمدت دارند و بسته به رتبه اعتباری شرکت، نرخ بهره متفاوتی ارائه میکنند. شرکت‌های با ریسک بیشتر، نرخ بهره بالاتری پرداخت میکنند و این اختلاف بازده نسبت به اوراق دولتی، اسپرد اعتباری نامیده میشود.
اوراق قرضه شرکتی در ایران
در ایران به‌دلیل الزامات فقهی، ابزار اوراق قرضه به‌صورت متعارف وجود ندارد و جای آن مجموعه‌ای از اوراق اسلامی با نام صکوک قرار گرفته است. اوراق صکوک در ماهیت، همان کارکرد تامین مالی شرکتها را ایجاد میکند اما ساختار آن بر پایه مالکیت دارایی یا قراردادهای اسلامی طراحی میشود تا پرداخت بهره به‌عنوان ربا تلقی نشود. شرکتها، نهادهای مالی و حتی دولت از طریق انتشار اوراق صکوک، منابع موردنیاز خود را جذب میکنند و این اوراق پس از انتشار در فرابورس ایران معامله میشوند و جریان نقدی دوره‌ای مشابه کوپن را برای سرمایه‌گذاران ایجاد میکنند.
صکوک شرکتی در ایران انواع مختلفی دارد؛ از جمله صکوک اجاره، اوراق مرابحه، منفعت، مشارکت، سلف و استصناع که هرکدام سازوکار خاصی دارند اما همگی بر پایه پشتوانه دارایی واقعی یا منافع قابل‌انتقال منتشر میشوند. این اوراق بازده دوره‌ای مشخص دارند، از قراردادهای شرعی تبعیت میکنند و معمولا با ریسک نکول کنترل‌شده منتشر میشوند زیرا پشتوانه آن‌ها دارایی مشخص یا جریان درآمدی قابل‌تعیین است. مجموعه این ویژگی‌ها باعث شده است صکوک به‌عنوان مهم‌ترین ابزار تامین مالی بلندمدت شرکتها در بازار سرمایه ایران شناخته شود و نقش جایگزین اوراق قرضه شرکتی در بازارهای بین‌المللی را ایفا کند.
کارکرد اقتصادی و مالی بازار اوراق قرضه شرکتی
بازار اوراق قرضه شرکتی یکی از اجزای حیاتی تامین مالی در اقتصادهای مدرن است و به شرکتها و سرمایه‌گذاران امکان میدهد منابع مالی را کارآمدتر مدیریت کنند.
تامین مالی پروژه‌های توسعه‌ای: اوراق قرضه شرکتی ابزار اصلی شرکتها برای تامین مالی پروژه‌های بلندمدت محسوب میشوند و امکان توسعه خطوط تولید، ساخت کارخانه‌های جدید، نوسازی تجهیزات، پرداخت بدهی‌های قبلی و افزایش سرمایه در گردش را فراهم میکنند. این روش تامین مالی به شرکتها کمک میکند بدون واگذاری مالکیت یا انتشار سهام جدید، منابع پایدار جذب کنند.
کاهش وابستگی به وام بانکی: انتشار اوراق شرکتی به کاهش فشار بر سیستم بانکی کمک میکند، زیرا شرکتها بهجای اتکا به وام‌های بانکی پرهزینه، مستقیما از بازار سرمایه منابع جذب میکنند. این انتقال، تنوع گزینه‌های تامین مالی را افزایش میدهد و توازن بیشتری میان بازار بدهی و شبکه بانکی ایجاد میکند.
بهینه‌سازی ساختار سرمایه شرکت: استفاده از اوراق بدهی باعث میشود شرکتها نسبت بدهی به سرمایه (Debt Ratio) را مدیریت کنند و هزینه سرمایه را کاهش دهند. در بسیاری از صنایع، تامین مالی از طریق بدهی به‌صرفه‌تر از انتشار سهام است، زیرا هزینه بهره اوراق بدهی معمولا کمتر از نرخ بازده مورد انتظار سهام‌داران است و رقیق‌سازی مالکیت نیز اتفاق نمی‌افتد.
ایجاد ابزار سرمایه‌گذاری کم‌ریسک و جریان نقدی ثابت: بازار اوراق شرکتی برای صندوق‌های بازنشستگی، صندوق‌های درآمد ثابت، بیمه‌ها و سرمایه‌گذاران محافظه‌کار یک منبع جذاب درآمد محسوب میشود. کوپن‌های دوره‌ای اوراق، جریان نقدی باثباتی ایجاد میکنند و به مدیریت ریسک در پرتفوی‌های بزرگ و متنوع کمک میکنند. این نقش به‌ویژه در شرایط نوسان بازار سهام اهمیت بیشتری پیدا میکند.
انواع اوراق قرضه شرکتی
مدل‌های کلاسیک اوراق قرضه شرکتی مربوط به بازارهای بین‌المللی است؛ چون در ایران به‌دلیل الزامات فقهی، شرکتها فقط چند ابزار بدهی اسلامی مانند مرابحه و اجاره منتشر میکنند. بنابراین تنوع اوراق شرکتی در ایران بسیار محدودتر است. بر این اساس، اوراق قرضه شرکتی بر اساس ویژگی‌های اعتباری، ساختار پرداخت، نوع سود و شرایط بازخرید به چند گروه اصلی تقسیم میشود:
۱) اوراق درجه سرمایه‌گذاری (Investment Grade): این اوراق توسط شرکت‌هایی منتشر میشوند که رتبه اعتباری بالایی در سیستم‌های رتبه‌بندی بین‌المللی مانند S&P، Moody’s و Fitch دارند. ریسک نکول این اوراق پایین است و به همین دلیل نرخ بهره کمتری نسبت به اوراق پرریسک پرداخت میکنند. این دسته از اوراق برای سرمایه‌گذاران محافظه‌کار، صندوق‌های بازنشستگی و صندوق‌های درآمد ثابت گزینه‌ای مناسب محسوب میشوند.
۲) اوراق پربازده یا پرریسک (High-Yield / Junk Bonds): این اوراق توسط شرکت‌هایی منتشر میشوند که رتبه اعتباری پایین‌تر از BBB (در محدوده BB و کمتر) دارند و احتمال نکول در آن‌ها بیشتر است. برای جبران این ریسک، نرخ بهره بالاتری پرداخت میشود و بازده بالقوه بیشتری ایجاد میکنند. این اوراق معمولا در شرکت‌هایی با نقدینگی ضعیف یا ساختار مالی شکننده منتشر میشوند و برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر مناسب هستند.
۳) اوراق قابل‌تبدیل (Convertible Bonds): این اوراق به سرمایهگذار اجازه می‌دهند در شرایط مشخص، بدهی را به سهام عادی شرکت تبدیل کند. این ویژگی ماهیتی ترکیبی میان بدهی و مالکیت ایجاد میکند و به شرکت کمک میکند نرخ بهره کمتری ارائه دهد. سرمایه‌گذاران نیز در صورت رشد ارزش سهام، امکان کسب سود بیشتر نسبت به اوراق معمولی پیدا میکنند.
۴) اوراق کوپن صفر (Zero-Coupon Bonds): این اوراق بهره دوره‌ای پرداخت نمی‌کنند و با قیمتی کمتر از ارزش اسمی فروخته میشوند. سود سرمایهگذار در اختلاف بین قیمت خرید و ارزش اسمی است که در سررسید به طور کامل پرداخت میشود. این نوع اوراق برای برنامه‌ریزی‌های مالی بلندمدت و سرمایه‌گذاری‌های هدف‌محور جذابیت دارد.
۵) اوراق با نرخ شناور (Floating-Rate Notes): نرخ بهره این اوراق متغیر است و در دوره‌های مشخص بر اساس شاخص‌هایی مانند نرخ بازار بین‌بانکی، نرخ تورم یا نرخ اوراق خزانه تنظیم میشود. این ویژگی باعث کاهش ریسک نرخ بهره برای سرمایهگذار میشود، زیرا پرداخت سود با شرایط بازار همسو میشود.
۶) اوراق قابل بازخرید (Callable Bonds): این اوراق به شرکت اجازه می‌دهند قبل از سررسید و در تاریخ‌های تعیین‌شده، بدهی را بازخرید کند. شرکتها معمولا زمانی از این اختیار استفاده میکنند که نرخ بهره کاهش پیدا کند و امکان انتشار اوراق جدید با هزینه کمتر فراهم شود. این ویژگی ریسک بازخرید زودهنگام را برای سرمایهگذار افزایش میدهد و معمولا نرخ بهره این اوراق کمی بالاتر از اوراق عادی تعیین میشود.
نحوه قیمت‌گذاری اوراق قرضه شرکتی
قیمت‌گذاری اوراق قرضه شرکتی بر پایه ارزش فعلی جریان‌های نقدی آینده، بهره‌های دوره‌ای و مبلغ اسمی در سررسید انجام میشود و مستقیما به تحولات نرخ بهره بازار وابسته می‌ماند. هنگامی که نرخ بهره افزایش پیدا میکند، ارزش فعلی پرداخت‌های ثابت کاهش می‌یابد و قیمت اوراق پایین می‌آید. در مقابل، زمانی که نرخ بهره کاهش می‌یابد، اوراقی که نرخ کوپن بالاتری دارند جذاب‌تر میشوند و قیمت آن‌ها رشد میکند.
ارزیابی نهایی قیمت اوراق تحت تاثیر سه متغیر کلیدی شکل میگیرد. نخست، نرخ بهره بازار است که ارزش‌گذاری جریان‌های نقدی را تعیین میکند. دوم، رتبه اعتباری شرکت است که میزان ریسک نکول و در نتیجه اندازه اسپرد اعتباری را مشخص میکند. سوم، مدت‌زمان تا سررسید است که میزان حساسیت قیمت به تغییرات نرخ بهره را تعیین میکند. به همین دلیل، اوراق شرکتی نسبت به اوراق دولتی همواره اسپرد بالاتری دارند، زیرا ریسک نکول شرکتها بیشتر است و باید با بازده بالاتر جبران شود.
ریسک‌های بازار اوراق قرضه شرکتی
اوراق قرضه شرکتی اگرچه بازدهی ثابت و قابل‌پیش‌بینی ایجاد میکنند، اما همچنان با مجموعه‌ای از ریسک‌های مالی همراه هستند که باید پیش از سرمایه‌گذاری ارزیابی شوند.
ریسک اعتباری (Credit Risk): ریسک اعتباری به احتمال کاهش توان شرکت در عمل به تعهدات مالی خود اشاره دارد و زمانی تشدید میشود که وضعیت سودآوری یا جریان نقدی شرکت تضعیف شود. اگر رتبه اعتباری شرکت کاهش پیدا کند، قیمت اوراق سقوط میکند زیرا بازار انتظار پرداخت‌های پرریسک‌تری را شکل میدهد.
ریسک نکول (Default Risk): این ریسک زمانی رخ میدهد که شرکت قادر به پرداخت بهره یا بازپرداخت اصل سرمایه در سررسید نباشد. در صورت ورشکستگی، دارندگان اوراق بدهی در اولویت بالاتر از سهام‌داران قرار می‌گیرند، اما ممکن است تنها بخشی از سرمایه خود را بازیافت کنند و زیان قطعی ثبت کنند.
ریسک نرخ بهره (Interest Rate Risk): قیمت اوراق شرکتی رابطه معکوسی با نرخ بهره دارد؛ بنابراین افزایش نرخ بهره باعث کاهش قیمت اوراق میشود و کاهش نرخ بهره موجب افزایش قیمت آن‌ها میشود. هرچه سررسید اوراق طولانی‌تر باشد، حساسیت آن به تغییرات نرخ بهره بیشتر میشود زیرا مدت‌زمان بیشتری تا دریافت جریان نقدی باقی می‌ماند.
ریسک نقدشوندگی (Liquidity Risk): برخی اوراق شرکتی حجم معاملات محدودی دارند و به‌سرعت خریدار پیدا نمی‌کنند. این وضعیت باعث میشود سرمایهگذار نتواند اوراق را در زمان مناسب با قیمت منصفانه بفروشد و ناچار شود پایین‌تر از ارزش واقعی معامله کند.
ریسک تورم (Inflation Risk): اگر نرخ تورم از نرخ بهره اسمی اوراق بالاتر باشد، بازده واقعی سرمایهگذار کاهش پیدا میکند. این ریسک به‌ویژه برای اوراق با نرخ بهره ثابت اهمیت دارد و بیشتر زمانی اثرگذار میشود که تورم پایدار یا غیرمنتظره افزایش پیدا کند.
نحوه سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه شرکتی
اوراق قرضه شرکتی از سه مسیر اصلی در دسترس سرمایه‌گذاران قرار میگیرد و هر مسیر سطح متفاوتی از دسترسی، ریسک و هزینه معاملاتی ایجاد میکند.
۱) خرید در بازار اولیه: در بازار اولیه، شرکت اوراق جدید خود را برای نخستین‌بار منتشر میکند و سرمایهگذار می‌تواند از طریق بانک‌های سرمایه‌گذاری، کارگزاری‌های دارای مجوز یا نهادهای مالی متعهد پذیره‌نویسی، اوراق را با قیمت اسمی خریداری کند. این روش بیشترین شفافیت قیمتی را ایجاد میکند زیرا نرخ بهره و شرایط اوراق در همان مرحله اولیه تعیین میشود و هنوز در معرض نوسانات بازار قرار نگرفته است.
۲) خرید در بازار ثانویه: در بازار ثانویه، سرمایه‌گذاران میتوانند اوراقی را خرید و فروش کنند که قبلا در بازار اولیه منتشر شده‌اند. این معاملات در بورس یا بازارهای خارج از بورس (OTC) انجام میشود. قیمت اوراق در این بازار نسبت به نرخ بهره، رتبه اعتباری شرکت و شرایط اقتصادی نوسان پیدا میکند، بنابراین سرمایهگذار می‌تواند اوراق را بالاتر یا پایین‌تر از ارزش اسمی معامله کند.
۳) خرید از طریق صندوق‌های مبتنی بر اوراق بدهی: صندوق‌های سرمایه‌گذاری بدهی، صندوق‌های درآمد ثابت و ETFهای اوراق شرکتی امکان سرمایه‌گذاری غیرمستقیم را فراهم میکنند. این صندوق‌ها مجموعه‌ای متنوع از اوراق با سررسیدهای مختلف نگهداری میکنند و مدیریت حرفه‌ای، نقدشوندگی بالا و ریسک کمتر نسبت به خرید مستقیم اوراق را ایجاد میکنند. به همین دلیل، این گزینه برای سرمایه‌گذاران خرد و افراد فاقد دانش تخصصی مناسب‌تر عمل میکند.
جمع‌بندی
بازار اوراق قرضه شرکتی یکی از مهم‌ترین ابزارهای تامین مالی در اقتصاد جهانی است و به شرکتها کمک میکند با هزینه کمتر و بدون رقیق‌سازی مالکیت سهام‌داران، منابع لازم برای توسعه کسب‌وکار را جذب کنند. برای سرمایه‌گذاران نیز این اوراق ترکیبی از درآمد ثابت و ریسک کنترل‌شده فراهم میکنند. با این حال، ریسک‌های اعتباری، نکول، نرخ بهره و نقدشوندگی باید با دقت ارزیابی شود. در ایران، معادل شرعی این ابزارها، اوراق صکوک است که بخش مهمی از تامین مالی شرکت‌های بزرگ را تشکیل می‌دهند و نقش بازار بدهی را در اقتصاد تقویت میکنند.
سوالات متداول
اوراق قرضه شرکتی اوراق بدهیای هستند که شرکتها برای تامین مالی منتشر میکنند و سرمایهگذار با خرید آن به شرکت وام میدهد، بهره منظم دریافت میکند و در سررسید اصل سرمایه خود را بازپس میگیرد.
اوراق شرکتی با ریسکهایی مانند ریسک اعتباری، ریسک نکول، ریسک نرخ بهره و ریسک نقدشوندگی مواجه میشوند و هرکدام میتوانند بر قیمت، بازده و امکان فروش اوراق در بازار اثر بگذارند.
اسپرد اعتباری اختلاف بازده میان اوراق شرکتی و اوراق دولتی هم‌سررسید است و میزان ریسک شرکت را نشان میدهد. افزایش اسپرد به معنای ریسک بالاتر و نیاز به پرداخت بهره بیشتر توسط شرکت است.
در ایران بهجای اوراق قرضه رایج، انواع صکوک منتشر میشود که پشتوانه دارایی دارند و با قراردادهای اسلامی سازگار هستند و در فرابورس معامله میشوند و نقش اوراق شرکتی را ایفا میکنند.
