کدام استان‌ها در ایران برای سرمایه‌گذاری صنعتی آینده دارند؟
تمرکز سرمایه‌گذاری صنعتی دیگر محدود به چند استان مرکزی نیست. آمارهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که استان یزد با بیشترین نسبت اشتغال صنعتی و کرمانشاه با کمترین سهم، در دو سر طیف توسعه صنعتی کشور قرار دارند.
در سال ۱۴۰۲، بر اساس اعلام وزارت صمت، استان تهران تنها ۱۰۷ پروانه و جواز صنعتی و ۴۸ گواهی تولید بدون کارخانه صادر کرده است. این رقم نسبت به میانگین دهه ۱۳۹۰ کاهش محسوسی دارد و نشان‌دهنده جابه‌جایی سرمایه صنعتی از مرکز به استان‌های انرژی‌محور است.
سه عامل کلیدی در این جابه‌جایی نقش دارند:
- هزینه پایین انرژی در جنوب و شرق کشور
- نزدیکی به بنادر و مرزهای صادراتی، به‌ویژه در هرمزگان و خوزستان
- سیاست تمرکززدایی صنعتی در برنامه هفتم توسعه
بررسی وضعیت صنایع ایران
رشد سالانه صنعت و معدن در سال ۱۴۰۳ به ۳.۴ درصد رسید. این عدد از گزارش رسمی مرکز آمار ایران استخراج می‌شود و پایه روایت ما را شکل می‌دهد. در اسفند همان سال، تولید صنعتی نسبت به اسفند ۱۴۰۲ رشد ۳.۱ درصدی را ثبت کرد.
همزمان، در بخش قیمت‌ها شاخص قیمت تولیدکننده صنعت (PPI) در دوازده‌ماهه منتهی به اسفند ۱۴۰۳ ۲۸.۶ درصد رشد کرد و تورم نقطه‌به‌نقطه همین شاخص در اسفند ۴۸.۲ درصد گزارش شد و فشار هزینه‌ای بنگاه‌ها را تشدید کرد.
این در حالی است که در فروردین ۱۴۰۴، شاخص قیمت تولیدکننده بخش صنعت نسبت به دوره مشابه سال قبل (تورم نقطه‌به‌نقطه) ۴۶.۷ درصد رشد کرد و نرخ تورم سالانه این بخش به ۳۱ درصد رسید.
در واقع، هزینه سرمایه و انرژی بر تصمیم‌های توسعه‌ای سایه می‌اندازد و سرعت سرمایه‌گذاری صنعتی را محدود می‌کند. مسیر سیاستی باید بر پایداری انرژی، کاهش نااطمینانی و تسهیل مالی متمرکز شود و سرمایه‌گذاری صنعتی را تقویت کند.
مزیت مناطق جدید در سرمایه‌گذاری‌های آینده ایران
بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت صمت (۱۴۰۲) و داده‌های منتشرشده از شهرک‌های صنعتی، پنج استان بیشترین هم‌پوشانی بین انرژی، موقعیت جغرافیایی و ظرفیت صادراتی را دارند:
| استان | مزیت صنعتی کلیدی | فرصت آینده‌دار | منبع |
|---|---|---|---|
| هرمزگان | انرژی ارزان، بندر شهید رجایی | فولاد و پتروشیمی صادرات‌محور | وزارت صمت، گزارش طرح‌های در دست اجرا ۱۴۰۲ |
| کرمان | معادن فلزی، خطوط جدید انتقال آب | زنجیره فولاد و صنایع معدنی | شرکت میدکو، ۱۴۰۲ |
| خوزستان | انرژی و خوراک پتروشیمی | صنایع پایین‌دستی نفت و فولاد | وزارت نفت، طرح‌های استانی ۱۴۰۲ |
| زنجان | موقعیت ترانزیتی و سرمایه‌گذاری صنعتی رو به رشد | صنایع برق و قطعه‌سازی | وزارت صمت، ۱۴۰۲ |
| آذربایجان شرقی | ماشین‌سازی و فناوری صنعتی | تجهیزات صنعتی و انرژی تجدیدپذیر | پارک علم و فناوری استان، ۱۴۰۲ |
در سطح جهانی نیز، تجربه کشورهایی با ساختار صنعتی مشابه ایران نشان می‌دهد سه عامل انرژی رقابتی، زیرساخت صادراتی و سیاست صنعتی هماهنگ، مسیر اصلی جذب سرمایه‌گذاری صنعتی را تعیین می‌کند.
سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO) در گزارش توسعه صنعتی جهان ۲۰۲۵ تاکید می‌کند:
«دسترسی پایدار به انرژی و شبکه بندری، دو ستون اصلی رشد صنعتی پایدار هستند. بدون این زیرساخت‌ها، حتی سیاست‌های صنعتی موفق نیز نمی‌توانند جریان سرمایه را در تولید حفظ کنند.»
(UNIDO, Industrial Development Report 2025, p. 47)
به همین ترتیب، کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (UNCTAD) در گزارش سرمایه‌گذاری جهانی ۲۰۲۵ می‌نویسد:
«در سال ۲۰۲۴، کشورهایی که از انرژی کم‌هزینه و دسترسی بندری برخوردار بودند، بیش از ۶۰ درصد از کل سرمایه‌گذاری مستقیم صنعتی (FDI) در اقتصادهای درحال‌توسعه را جذب کردند.»
(UNCTAD, World Investment Report 2025, p. 32)
این یافته‌ها نشان می‌دهد مسیر آینده سرمایه‌گذاری صنعتی ایران نیز با همین الگو هم‌خوان است. هرجا انرژی ارزان، زیرساخت صادراتی و سیاست صنعتی هم‌جهت فراهم شود، سرمایه تثبیت می‌شود و ظرفیت تولید رشد می‌کند.
تله‌های توسعه منطقه‌ای؛ زیرساخت ناقص
زیرساخت ناکافی انرژی و حمل‌ونقل یکی از مزمن‌ترین تله‌های سرمایه‌گذاری در ایران است؛ مسئله‌ای که نه‌تنها صنایع موجود را درگیر کرده، بلکه در بافت‌های صنعتی جدید هم تکرار می‌شود. در سال ۱۴۰۲، کمبود ظرفیت موثر برق در اوج مصرف تداوم یافت و فاصله میان ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها و پیک تقاضا افزایش پیدا کرد؛ موضوعی که طبق گزارش‌های اتاق ایران و پژوهشگاه نیرو، ریسک توقف تولید در صنایع انرژی‌بر را بالا برده است.
در زمستان همان سال، محدودیت گاز صنایع سنگین از جمله فولاد، به کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی خوراک منجر شد و برنامه‌ریزی تولید را مختل کرد. این وضعیت به طور رسمی از سوی مدیران صنعتی تایید شد و در دوره‌های سرمای شدید تکرار شد.
وقتی برق پایدار، گاز زمستانی و حمل‌ونقل ریلی به‌صورت همزمان در محل احداث کارخانه فراهم نباشد، سرمایه‌گذاری اولیه جذب می‌شود اما شبکه پشتیبان توسعه شکل نمی‌گیرد. پروژه‌ها در چنین شرایطی به طرح‌های نیمه‌فعال تبدیل می‌شوند، هزینه‌ی تاخیر و سوخت جایگزین بالا می‌رود و نرخ بازده کاهش می‌یابد.
این نارسایی‌های زیرساختی امروز از سطح صنعتی به سطح جغرافیای توسعه سرایت کرده‌اند؛ به‌طوری‌که حتی در بافت‌های جدید سرمایه‌گذاری از سواحل جنوبی تا مناطق معدنی شرقی، سایه همان تله‌های قدیمی دیده می‌شود. زیرساخت ناقص، انرژی ناپایدار و شبکه حمل‌ونقل ناکافی، تا زمانی که این سه مولفه به‌صورت همزمان تقویت نشوند، هیچ موج جدیدی از سرمایه‌گذاری نمی‌تواند پایدار بماند.
مسیر اصلاح سیاست و زیرساخت
برنامه هفتم توسعه بر سه محور برای رفع تنگنا تاکید می‌کند و جهت اصلاح را روشن می‌کند.
- ایجاد خوشه‌های صنعتی مکمل به‌جای واحدهای منفرد
- تضمین تامین انرژی پایدار و برق صنعتی
- هم‌راستاسازی سیاست‌های مالیاتی و تسهیلاتی با مزیت‌های منطقه‌ای
پنج مقصد طلایی سرمایه‌گذاری در دهه آینده
نقشه سرمایه‌گذاری صنعتی ایران تا افق ۱۴۱۰ در حال تغییر است. بر اساس گزارش‌های وزارت صمت، شرکت ملی فولاد و مرکز آمار ایران، تمرکز سرمایه از استان‌های مرکزی به سمت مناطقی در حال انتقال است که انرژی ارزان، دسترسی بندری و طرح‌های توسعه صنعتی فعال دارند. این جابه‌جایی نشان‌دهنده تغییر ژرف در جغرافیای صنعتی کشور است؛ تغییری که حاصل فشار هزینه انرژی، کمبود منابع آبی و مزیت صادراتی سواحل جنوبی است.
داده‌های رسمی نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری صنعتی ایران در حال حرکت از محور اصفهان–تهران به محور جنوب و شمال‌غرب کشور است؛ جایی که زیرساخت‌های جدید، پروژه‌های بندری و شبکه‌های انرژی، بستر رقابت‌پذیرتری برای صنایع سنگین و صادرات‌محور فراهم کرده‌اند.
- هرمزگان: برخوردار از بندر شهید رجایی و انرژی ارزان؛ کانون شکل‌گیری زنجیره‌های فولاد و پتروشیمی صادرات‌محور است.
- کرمان: اجرای پروژه‌های بزرگ فولاد میدکو و انتقال آب خلیج فارس، ریسک آب صنعتی را کاهش می‌دهد و ظرفیت صنایع معدنی را افزایش می‌دهد.
- زنجان: صدور جوازهای صنعتی در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل ۲۱ درصد افزایش یافته است و رشد صنایع برق و قطعه‌سازی را تقویت کرده است.
- آذربایجان شرقی: سهم ۶ درصدی از تولید تجهیزات صنعتی کشور دارد و با توسعه ماشین‌سازی و صنایع دانش‌بنیان، مقصد تازه سرمایه‌های صنعتی می‌شود.
- خوزستان: با اجرای 10 پروژه فعال در شهرک‌های صنعتی اهواز و ماهشهر، به قطب صنایع پایین‌دستی نفت و فولاد تبدیل می‌شود.
در مجموع، استان‌هایی که از انرژی پایدار، زیرساخت صادراتی و سیاست صنعتی هماهنگ برخوردار هستند، بیشترین پتانسیل را برای جذب سرمایه تا افق ۱۴۱۰ دارند. این روند صرفا بازتابی از تغییر جغرافیای صنعتی کشور است و به معنای پیش‌بینی قطعی یا توصیه سرمایه‌گذاری تلقی نمی‌شود.
به طور کلی، ایران در حال بازنویسی نقشه صنعتی خود است. تمرکز سرمایه از مرکز به پیرامون منتقل می‌شود و استان‌هایی که از انرژی ارزان، زیرساخت صادراتی و سیاست صنعتی هماهنگ برخوردار هستند، ظرفیت بیشتری برای جذب سرمایه ایجاد می‌کنند. این روند بازتابی از تحولات ساختاری در جغرافیای صنعت ایران است و بر اساس داده‌های رسمی توصیف می‌شود.
