بنگاه اقتصادی چیست؟ معرفی ویژگی‌ها و انواع آن
بنگاه اقتصادی (Frim) واحدی سازمان‌یافته و مستقل در یک نظام اقتصادی است که با استفاده از منابعی مانند نیروی کار، سرمایه، زمین و فناوری، به تولید کالا یا ارائه خدمات می‌پردازد. هدف این نهادها پاسخ‌گویی به نیازهای بازار و کسب سود در بلندمدت است و به طور کلی با تمرکز بر سودآوری یا برطرف کردن نیازهای جامعه فعالیت می‌کنند. وظیفه این نهادها تولید محصول یا ارائه خدمات است. بنگاه‌های اقتصادی که به تولید کالا مشغول هستند به عنوان عناصر حیاتی چرخه اقتصادی به حساب می‌آیند. این نوع بنگاه‌ها دارای نقش اساسی در سه فرایند اصلی تولید، توزیع و مصرف هستند. نهادهایی که وظیفه آن‌ها ارائه خدمات است به بهبود سطح رفاه جامعه و تامین نیازهای آن کمک می‌کنند. به طور کلی بنگاه‌ها با مشارکت در بازار، در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کنند. مالکیت این نهادها می‌تواند بر عهده شخص حقوقی یا حقیقی باشد.
بنگاه‌ها می‌توانند در قالب‌های مختلف حقوقی و ساختاری مانند کسب‌وکارهای کوچک خانوادگی، شرکت‌های خصوصی، تعاونی‌ها یا نهادهای دولتی فعالیت کنند. رایج‌ترین شکل بنگاه‌ها شامل شرکت‌ها، تعاونی‌های تولید یا مصرف و بنگاه‌های فردی هستند. این نهادها بر اساس نوع فعالیت (تولیدی، خدماتی، تجاری یا صنعتی) و اندازه‌شان، دارای ساختار و اهداف متنوعی هستند. به طور کلی بنگاه‌های اقتصادی به دنبال بهینه‌سازی تخصیص منابع و دستیابی به کارایی اقتصادی هستند.
در ادامه این مقاله به معرفی ویژگی‌های بنگاه‌های اقتصادی، انواع و مزایا و معایب آن‌ها پرداخته شده است.
بررسی ویژگی‌های بنگاه
بنگاه اقتصادی واحدی است که با هدف تولید کالا یا ارائه خدمات و کسب سود در بازار فعالیت می‌کند. این نهاد با استفاده از منابع مختلف، نقش مهمی در توسعه و رونق اقتصادی ایفا می‌کند. در این بخش به معرفی ویژگی‌های بنگاه اقتصادی پرداخته شده است.
هدفمندی اقتصادی: بنگاه‌ها با اهداف اقتصادی مشخصی مثل تولید کالا یا ارائه خدمات و کسب درآمد از آن‌ها فعالیت می‌کنند.
استقلال مالی: بنگاه‌های اقتصادی دارای حساب‌های مالی مستقل هستند. زیرا این نهادها برای تولید کالا یا ارائه خدمات خود هزینه‌های مشخصی دارند و همچنین از فعالیت‌های خود درآمد و سود یا زیان کسب می‌کنند.
اداره توسط شخص حقوقی یا حقیقی: اداره بنگاه توسط شخص حقیقی (فرد) یا شخص حقوقی (شرکت، موسسه و سایر نهادها) انجام می‌شود و بنگاه به نام این فرد به ثبت می‌رسد. وظایف اصلی نهاد مانند تصمیم‌گیری‌های اساسی، تنظیم قراردادها، محاسبه سود، پرداخت مالیات و بدهی‌ها به عهده این فرد است.
مشارکت در بازار: هر بنگاه اقتصادی، کالا یا خدمات مربوط به خود را در بازار ارائه می‌دهد. قیمت‌گذاری این محصولات بر اساس عرضه و تقاضا در بازار انجام می‌شود و این نشاندهنده تعامل بین بازار و بنگاه‌ها است. درواقع نوع ارتباط بین بنگاه‌ها و بازار، مهم‌ترین تفاوت آن‌ها با نهادهای غیر اقتصادی مانند خانواده است.
به کارگیری عوامل و منابع برای تولید یا ارائه خدمات: بنگاه‌های اقتصادی بر اساس نوع فعالیت خود (تولید کالا یا ارائه خدمات) از عوامل و منابع متفاوتی استفاده می‌کنند. این موارد در بنگاه‌های مبتنی بر تولید محصول معمولا شامل نیروی کار، مواد اولیه تولید، تجهیزات، سرمایه و محل تولید محصولات هستند. در بنگاه‌های مبتنی بر ارائه خدمات نیز معمولا از نیروی انسانی متخصص، تجهیزات فنی، محل مناسب برای ارائه خدمات، سرمایه و سایر موارد مربوطه استفاده می‌شود.
ریسک‌پذیری و آمادگی مواجه با تغییرات اقتصادی: هر بنگاه برای ادامه فعالیت در بازار باید آمادگی تحمل زیان، نوسانات بازار، عدم قطعیت، بروز تغییرات و عدم ثبات را داشته باشد. این ریسک‌پذیری بخشی جدایی‌ناپذیر از فعالیت‌های اقتصادی در فضای رقابتی است.
ارزیابی سود و زیان: بنگاه‌های اقتصادی باید توانایی محاسبه سود و زیان خود را در پایان هر دوره مالی داشته باشند و به این مسئله توجه کنند. از آن جایی که این نهادها عضو جدانشدنی بازارها هستند، ثبت مالی دقیق، شفافیت در درآمدها و هزینهها و حسابرسی از اصول رسمی بنگاه‌ها به حساب می‌آید.
ثبت رسمی: لازم است که بنگاه برای فعالیت قانونی در بازار نزد مراجع دولتی ثبت شود و دارای مجوز رسمی باشد. این نهاد با ثبت رسمی، دارای امتیازاتی مانند بیمه، وام، قرارداد قانونی و حمایت قضایی می‌شود.
وجود ساختار سازمانی مشخص: بنگاه باید دارای ساختار اداری، سلسله‌مراتب تعیین شده و بخش‌های عملیاتی باشد تا بتواند به شکلی اصولی به فعالیت خود بپردازد. این ساختارها به حفظ شفایت در بازار و تسهیل فرایند پیگیری وضعیت شرکت کمک می‌کنند.
انواع بنگاه اقتصادی بر اساس نوع مالکیت
بنگاه‌ها بر اساس شخص یا نوع نهاد مالک آن به سه دسته شامل خصوصی، دولتی و تعاونی دسته‌بندی می‌شوند. این نوع طبقه‌بندی بیانگر این است که نحوه کنترل و سود حاصل از فعالیت‌های اقتصادی بنگاه در اختیار چه کسانی قرار دارد. در ادامه به معرفی انواع بنگاه‌ها بر اساس نوع مالیکت آن پرداخته می‌شود.
- بنگاه خصوصی
بنگاه خصوصی شامل نهادهای اقتصادی است که توسط افراد حقیقی یا حقوقی غیر دولتی ایجاد شده و اداره می‌شود. هدف اصلی این نهادها کسب سود و توسعه فعالیت‌های اقتصادی در بازار است. این نوع بنگاه‌ها استقلال بیشتری در تصمیم‌گیری، سرمایه‌گذاری و مدیریت دارند. نمونه‌های رایج این نهادها شامل فروشگاه‌ها، کارگاه‌های تولیدی، شرکت‌های ساختمانی و فروشگاه‌های آنلاین هستند.
- بنگاه دولتی
بنگاه‌های دولتی یک نوع بنگاه اقتصادی هستند که توسط دولت یا نهادهای عمومی ایجاد می‌شوند. اداره و مالکیت این نهادها در اختیار دولت قرار دارد. فعالیت این نوع بنگاه‌ها معمولا در زمینه‌هایی مانند انرژی، حمل‌ونقل یا زیرساخت‌هایی است که برای امنیت یا منافع عمومی اهمیت دارند. معمولا هدف اصلی این بنگاه‌ها تنها سودآوری نیست و در تامین خدمات اساسی برای عموم جامعه می‌کوشند.
- بنگاه تعاونی
بنگاه تعاونی متعلق به اعضایی است که با هدف مشارکت در منافع اقتصادی مشترک مشغول فعالیت هستند. هر عضو در این بنگاه سهم دارد و در تصمیم‌گیری‌ها نیز دارای حق مشارکت است. سود به دست آمده در این نوع بنگاه‌ها به نسبت مشارکت بین اعضا تقسیم می‌شود. تعاونی‌ها می‌توانند در زمینه‌های تولید، مصرف، مسکن یا کشاورزی فعالیت داشته باشند و نقش مهمی در توازن اقتصادی و توزیع برابر درآمد دارند. به طور مثال شرکت‌های سهامی فعال در بازار سرمایه یک نوع بنگاه تعاونی هستند.
انواع بنگاه بر اساس نوع فعالیت اقتصادی
تقسیم‌بندی بنگاه‌ها بر اساس نوع فعالیت اقتصادی آن‌ها بر اساس نقش و بخش فعالیت هر بنگاه در اقتصاد انجام شده است. این طبقه‌بندی نشان می‌دهد که بنگاه در حوزه تولید کالا، ارائه خدمات، تجارت یا فعالیت‌های مالی فعالیت دارد. هر یک از این حوزه‌ها دارای ویژگی‌ها، اهداف و نیازمندی‌های خاص خود هستند که در ادامه هر مورد شرح داده می‌شود.
بنگاه تولیدی: بنگاه‌های تولیدی به تولید کالا مشغول هستند. این نهادها از منابعی مانند مواد اولیه، نیروی کار و ابزارهای تولید برای فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند. به طور مثال کارخانه‌های ساخت خودرو، پتروشیمی، خوارک و پوشاک از نمونه رایج بنگاه‌های تولیدی هستند. هدف این بنگاه‌ها، تولید محصول برای فروش داخلی یا صادراتی است.
بنگاه خدماتی: بنگاه‌های خدماتی در زمینه ارائه خدمات غیر کالایی مانند خدمات بانکی، آموزشی، مشاوره‌ای، حمل و نقل یا درمانی مشغول هستند. ارزش این بنگاه‌ها به تجربه کاربری و کیفیت دانش و خدمات ارائه شده آن‌ها بستگی دارد. به طور مثال پلتفرم‌های آموزشی و بیمارستان‌ها جزو این نوع بنگاه‌ها به حساب می‌آیند.
بنگاه تجاری: زمینه فعالیت نوع بنگاه‌ها مربوط به معاملات (خرید یا فروش) یا توزیع محصولات است و به عنوان یک واسطه بین تولیدکننده و مصرف‌کنندگان به حساب می‌آیند. بنگاه‌های تجاری می‌توانند به صورت داخلی و خارجی فعالیت داشته باشند. به طور مثال شرکت‌های مربوط به پخش مواد غذایی یا نهادهای بازرگانی داخلی و بین‌المللی جزو این نوع بنگاه‌ها هستند.
بنگاه مالی: بنگاه مالی در حوزه‌ی مدیریت پول، سرمایه‌گذاری و خدمات مالی فعالیت می‌کند. بانک‌ها، بیمه‌ها، کارگزاری‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری از مهم‌ترین نمونه‌های این بنگاه‌ها هستند. نقش این بنگاه‌ها در تامین مالی کسب‌وکارها، جذب پس‌اندازها و تخصیص بهینه منابع پولی بسیار حیاتی است.
انواع بنگاه بر اساس اندازه
بنگاه‌های اقتصادی بر اساس اندازه و محدوده فعالیت خود به سه دسته بنگاه‌های کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم‌بندی می‌شود که در بخش زیر به هر یک پرداخته شده است.
- بنگاه‌های کوچک
تعداد کارکنان محدود، سرمایه کم و فعالیت در بازار محلی از ویژگی‌های بنگاه‌های کوچک هستند. به طور مثال کسب‌وکارهای خانگی، فروشگاه‌های کوچک، استارتاپ‌ها یا کارگاه‌های سنتی در این دسته قرار می‌گیرند. این بنگاه‌ها دارای انعطاف‌پذیری بالا و مقدار هزینه‌های کمتری هستند اما در برابر نوسانات اقتصادی آسیب‌پذیری بیشتری دارند.
- بنگاه‌های متوسط
بنگاه‌های متوسط نهادهایی هستند که میانه ساختار‌های ساده و پیچیده قرار می‌گیرند. این بنگاه‌ها دارای تیم‌های تخصصی، نیروی انسانی حرفه‌ای و دامنه‌ی فعالیت گسترده‌تری نسبت به بنگاه‌های کوچک هستند. به طور مثال بسیاری از شرکت‌های صنعتی یا خدماتی جزو بنگاه‌های متوسط به حساب می‌آیند.
- بنگاه‌های بزرگ
این بنگاه‌ها دارای سرمایه زیاد، تعداد بالای نیروی انسانی و گستره‌ی فعالیت ملی یا بین‌المللی هستند. ساختار مدیریتی بنگاه‌های بزرگ پیچیده است و شامل واحدهای مختلف مانند منابع انسانی، مالی، بازاریابی و فروش، تحقیق و توسعه هستند. شرکت‌های چندملیتی، صنایع خودروسازی بزرگ یا بانک‌های بین‌المللی در این گروه از بنگاه‌ها قرار می‌گیرند.
انواع بنگاه اقتصادی بر اساس ساختار حقوقی
بنگاه‌ها بر اساس اینکه توسط چند نفر و چگونه اداره می‌شوند به سه دسته انفرادی، شراکتی و سهامی تقسیم‌بندی می‌شوند که در ادامه هر یک شرح داده می‌شود.
انفرادی: در این نوع بنگاه، مالک و مدیر یک فرد واحد است. او به تنهایی مسئول سود، زیان، بدهی و تصمیم‌گیری‌های تجاری است.
شراکتی: اداره این نوع بنگاه‌ها توسط دو یا چند نفر انجام می‌شود و همگی در سود و زیان آن سهیم هستند. بنگاه شراکتی مناسب نهادهایی است که به تخصص یا همکاری چند نفر نیاز دارند. به طور مثال شرکت‌های حقوقی یا پزشکی از این نوع بنگاه‌ها به حساب می‌آیند.
شرکت سهامی: شرکت‌های سهامی دارای یک شخصیت حقوقی هستند که مستقل از مجموعه مالکان یا سهامداران آن است. مالکیت این نوع بنگاه‌ها بر مبنای سهام تقسیم شده و مسئولیت سهامداران نیز محدود به میزان سهام آن‌ها است. کسب‌وکارهای بزرگ معمولا به این شیوه عمل می‌کنند زیرا این نوع بنگاه‌ها دارای امکان جذب سرمایه از طریق فروش سهام در بازار سرمایه هستند.
انواع بنگاه‌های اقتصادی بر اساس نوع هدف آن‌ها
بنگاه‌ها بر اساس اینکه خدمات یا کالاهای خود را به چه بخشی از جامعه ارائه می‌دهند، اهداف مختلفی دارند. همچنین نوع کالا یا خدمات آن‌ها نیز بر این اهداف تاثیرگذار است و این مسئله سبب بروز دو نوع بنگاه انتفاعی و غیرانتفاعی شده است. در بخش زیر به هر یک از این موارد پرداخته می‌شود.
- بنگاه انتفاعی
هدف بنگاه انتفاعی کسب سود برای مالکان خود است. این بنگاه‌ها درآمدهای حاصل از فعالیت خود را برای پرداخت هزینهها مصرف می‌کنند. درصورتی که درآمد بنگاه بیشتر از هزینهها باشد، مابقی آن را به عنوان سود در نظر می‌گیرند. این سود بنا بر تصمیمات بنگاه به مالکان یا سهامداران پرداخت می‌شود یا آن را در بنگاه نگهداری می‌کنند. همچنین ممکن است که این مبلغ به نفع بنگاه، سرمایه‌گذاری شود. تقریبا تمام شرکت‌های خصوصی، کارخانه‌ها و فروشگاه‌ها در این دسته قرار می‌گیرند.
- بنگاه غیرانتفاعی
هدف بنگاه غیرانتفاعی بهبود وضعیت اجتماعی، آموزشی، فرهنگی، درمانی یا سایر موارد این چنینی است. درواقع این بنگاه‌ها بر کسب سود مالی متمرکز نیستند. اگر درآمدهای بنگاه غیرانتفاعی بیشتر از هزینهها باشد، سود آن صرف توسعه فعالیت‌ها و خدمات به جامعه می‌شود و بین افراد تقسیم نمی‌شود. مدارس خیریه، سازمان‌های مردم‌نهاد و مراکز عام‌المنفعه از جمله این بنگاه‌ها هستند. همچنین ممکن است این بنگاه‌ها مبلغی را برای ارائه کالا یا خدمات از افراد دریافت نکنند.
مزایای بنگاه‌های اقتصادی
بنگاه‌های اقتصادی با مشارکت در بازار و همچنین ارائه کالا یا خدمات به بهبود وضعیت بازار و جامعه کمک می‌کنند. این نهادها دارای مزایایی برای جامعه، اقتصاد و کارکنان خود هستند که در ادامه به این موارد پرداخته می‌شود.
ایجاد اشتغال: یکی از منابع مهم در بنگاه‌های اقتصادی نیروی انسانی هستند و از همین رو، این نهادها باعث ایجاد فرصت‌های شغلی بسیاری شده‌اند.
تولید کالا و ارائه خدمات به افراد: عملکرد بنگاه مبتنی بر تولید کالا یا ارائه خدمات است و به افراد جامعه در بر طرف کردن نیازهایشان کمک می‌کند.
ایجاد انگیزه سرمایه‌گذاری: هدف اصلی بنگاه‌ها کسب سود است. این مسئله سبب ترقیب افراد به استفاده از فرصت‌های سودآور و سرمایه‌گذاری در این بنگاه‌ها می‌شود. این مسئله به جذب سرمایه و توسعه کسب‌وکار بنگاه‌ها نیز کمک می‌کند.
نوآوری و رقابت: رقابت در بازار باعث بهبود کیفیت محصولات، خدمات و نوآوری در فرایند تهیه و ارائه آن‌ها می‌شود.
توسعه اقتصادی: بنگاه‌ها نقش مهمی در افزایش تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصاد کشور دارند. همچنین نهادهایی که به صورت صادراتی فعالیت می‌کنند، در رشد اقتصاد بین‌الملل کمک‌کننده هستند.
تخصیص بهینه منابع: از طریق مکانیزم بازار، منابع اقتصادی به شکلی موثر تخصیص می‌یابند.
توسعه تخصص نیروی انسانی و پیشرفت در فناوری: بنگاه‌ها محیطی برای رشد مهارت‌های نیروی کار و به‌کارگیری فناوری‌های نوین فراهم می‌کنند. این فرایند سبب ایجاد نیروهای متخصص و همچنین ابزار و تجهیزات پیشرفته‌تر می‌شود.
معایب بنگاه چیست؟
درصورتی که بنگاه به درستی و طبق اصول در جهت اهداف خود پیش نرود می‌تواند با زیان همراه باشد. همچنین این نهادها با بازار دارای مشارکت مستقیم هستند و بروز خطا در فعالیت آن‌ها بر بازار و اقتصاد نیز تاثیرگذار است. در این بخش برای درک بهتر این مسائل به معایب بنگاه‌ها پرداخته می‌شود.
بروز زیان در نوسانات بازار: بنگاه‌ها همواره در معرض نوسانات بازار، بحران‌ها و ریسک‌های مالی قرار دارند. درصورتی که بنگاه توانایی انعطاف‌پذیری در برابر این مشکلات را نداشته باشد ممکن است دچار زیان شود.
افت بازده با تمرکز برثروت: اگر تمرکز بنگاه تنها بر سودآوری باشد و از منابع درستی به نفع کم کردن هزینهها استفاده نکند، امکان افت کیفیت در کالا یا خدمات آن وجود دارد. این مسئله سبب تاثیر بر کیفیت کلی بازار نیز می‌شود.
آلودگی محیط زیست و استفاده بیش از حد از منابع طبیعی: برخی فعالیت‌های تولیدی در بنگاه‌ها در صورت در نظر نگرفتن استانداردها می‌توانند باعث آسیب به محیط زیست شوند. همچنین فعالیت بنگاه‌ها می‌تواند باعث تخریب منابع طبیعی و کاهش پایداری شود.
اثر منفی بر بازار و اقتصاد: در صورتی که بنگاه فرایند خود را به شیوه اصولی پیش نبرد یا در مشارکت با بازار و نحوه قیمت‌گذاری اختلال ایجاد کند سبب بروز رقابت ناسالم در بازار می‌شود. همچنین توجه نکردن به جریان اصلی عرضه و تقاضا در بازار توسط بنگاه‌ها ممکن است به زیان مصرف‌کنندگان تمام شود. درصورتی که بازار انحصاری شود و قدرت تنها در دست چندین بنگاه قرار بگیرد، سیاست‌های مالی و اقتصاد کلان تک‌محوری می‌شوند و این مسئله سبب آسیب به دیگر کسب‌وکارهای نوپا یا کوچکتر می‌شود.
بی‌ثباتی شغلی: در صورت ورشکستگی یا کاهش فعالیت بنگاه، افراد مشغول در این نهادها ممکن است شغل خود را از دست بدهند.
جمع‌بندی
بنگاه‌ها نهادهای سازمان یافته‌ای هستند که توسط دو یا چند نفر اداره می‌شوند و فعالیت آن‌ها متمرکز بر تولید کالا یا ارائه خدمات است. هدف نهایی این نهادها کسب سود یا برطرف کردن نیازهای افراد و جامعه است. بنگاه‌ها برای رسیدن به اهداف خود از منابع مختلفی مانند نیروی انسانی، تجهیزات، سرمایه و سایر موارد مربوط به چرخه فرایند خود استفاده می‌کنند. بنگاه‌ها یکی از بخش‌های مهم در چرخه اقتصاد هستند و در تعامل مستقیم با بازار فعالیت می‌کنند. این نهادها انواع مختلفی دارند که بر اساس نوع مالکیت، ساختار حقوقی و شیوه اداره، اندازه، اهداف و فعالیت‌های اقتصادی خود به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند. بنگاه‌های اقتصادی از طریق مشارکت در بازار و تاثیر بر عرضه و تقاضا، دارای نقش مهمی در رشد و پویایی اقتصاد و بازارها هستند. این نهادها با ایجاد اشتغال، تولید ثروت، توسعه فناوری و افزایش بهره‌وری به‌عنوان موتور محرک اقتصاد عمل می‌کنند و تاثیر مستقیم و گسترده‌ای بر سطح رفاه عمومی، توزیع درآمد و توسعه پایدار دارند.
