مالیات ارز دیجیتال در ایران | قانون، نحوه محاسبه و پرداخت در ۱۴۰۴
رشد فزاینده استفاده از ارزهای دیجیتال در ایران و افزایش چشمگیر تعداد فعالان این بازار نوظهور، موضوع «مالیات ارز دیجیتال» را به یکی از مباحث اساسی و پراهمیت در حوزه اقتصاد دیجیتال و نظام مالیاتی کشور بدل کرده است. با توجه به ماهیت پیچیده و پویای این دارایی‌ها و همچنین تکامل تدریجی قوانین و مقررات مربوطه، آگاهی از جنبه‌های مختلف «مالیات بر ارز دیجیتال» برای کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در این عرصه، امری اجتناب‌ناپذیر و حیاتی است.
این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع، تلاش دارد تا با نگاهی دقیق و به‌روز، تمامی جوانب مرتبط با «مالیات ارزهای دیجیتال» در ایران، شامل مبانی قانونی، انواع فعالیت‌های مشمول، و فرایند «پرداخت مالیات ارز دیجیتال» را برای سال ۱۴۰۴ شمسی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. درک صحیح این موارد، به فعالان کمک می‌کند تا ضمن رعایت تکالیف قانونی خود، از بروز مشکلات و جرائم مالیاتی پیشگیری کنند.
وضعیت قانونی و رویکرد دولت به مالیات ارز دیجیتال
در حال حاضر، در اردیبهشت سال ۱۴۰۴، همچنان مصوبه‌ای به عنوان یک «قانون مالیات ارز دیجیتال» مستقل و اختصاصی که به صورت جامع و یکپارچه به تمامی ابعاد این موضوع بپردازد، در نظام حقوقی ایران به تصویب نرسیده است. با این وجود، عدم وجود قانون خاص به معنای معافیت درآمدهای حاصل از این حوزه از پرداخت مالیات نیست. سازمان امور مالیاتی کشور، به عنوان نهاد متولی، با استناد به اصول کلی حقوق مالیاتی و قوانین مادر موجود، به‌ویژه قانون مالیات‌های مستقیم، درآمدهای ناشی از فعالیت‌های مرتبط با ارزهای دیجیتال را مشمول مالیات می‌داند.
رویکرد غالب نظام مالیاتی، تلقی ارزهای دیجیتال به عنوان «دارایی» یا «کالا» است (و نه پول قانونی). این طبقه‌بندی، مبنای اصلی برای تعیین نحوه اعمال مقررات مالیاتی بر سود حاصل از خرید، فروش، مبادله یا استخراج این دارایی‌ها قرار می‌گیرد. بنابراین، هرگونه منفعتی که از این طریق عاید اشخاص حقیقی یا حقوقی شود، به عنوان درآمد مشمول مالیات شناسایی شده و تابع نرخ‌ها و مقررات مربوط به مالیات بر درآمد خواهد بود. مقامات سازمان امور مالیاتی نیز در اظهارنظرهای متعدد، بر لزوم شناسایی، اظهار و پرداخت مالیات مربوط به سود حاصل از معاملات و سایر فعالیت‌های مرتبط با ارزهای دیجیتال تاکید کرده‌اند.
نهادهای مرتبط با مالیات ارزهای دیجیتال و نقش آن‌ها
چندین نهاد در ساماندهی و نظارت بر حوزه ارزهای دیجیتال در ایران نقش دارند، اگرچه مسئولیت اصلی وضع و اجرای مقررات مالیاتی مستقیما بر عهده سازمان امور مالیاتی کشور است:
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران: این نهاد، مطابق با «دستورالعمل اجرایی تاسیس، فعالیت و نظارت بر صرافی‌ها» (لازم‌الاجرا از ۱ آذر ۱۴۰۲)، مسئولیت صدور موافقت اصولی و پروانه تاسیس و نظارت بر صرافی‌های ارز دیجیتال را بر عهده دارد. سیاست‌های بانک مرکزی در خصوص نحوه تبادل و نقل و انتقال این دارایی‌ها می‌تواند به طور غیرمستقیم بر شفافیت و ردیابی تراکنش‌ها برای اهداف مالیاتی تاثیرگذار باشد.
وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت): این وزارتخانه، به ویژه در حوزه صدور مجوز برای فعالیت استخراج (ماینینگ) ارزهای دیجیتال به عنوان یک فعالیت صنعتی، نقش ایفا می‌کند.
کارگروه‌های تخصصی (مانند مرکز ملی فضای مجازی و سایر نهادها): این کارگروه‌ها در تدوین مقررات کلان و هماهنگی بین دستگاهی در حوزه رمزارزها مشارکت دارند، اما تصمیم‌گیری نهایی در خصوص «مالیات بر ارز دیجیتال» با سازمان امور مالیاتی و در چارچوب قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی است.
رویکرد سازمان امور مالیاتی عمدتا بر مواد زیر از قانون مالیات‌های مستقیم استوار است:
- ماده ۱: کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌کنند، مشمول پرداخت مالیات هستند.
- ماده ۹۳ (مالیات بر درآمد مشاغل): درآمدی که شخص حقیقی از طریق اشتغال به مشاغل یا به عناوین دیگر غیر از موارد مذکور در سایر فصول این قانون در ایران تحصیل کند، پس از وضع معافیت‌های مقرر، مشمول مالیات بر درآمد مشاغل است.
- ماده ۱۰۵ (مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی): جمع درآمد شرکت‌ها و درآمد ناشی از فعالیت‌های انتفاعی سایر اشخاص حقوقی از منابع مختلف در ایران یا خارج از ایران تحصیل شود، پس از وضع زیان‌های حاصل از منابع غیرمعاف و کسر معافیت‌های مقرر به استثنای مواردی که طبق مقررات این قانون دارای نرخ جداگانه‌ای است، مشمول مالیات به نرخ بیست و پنج درصد (۲۵%) خواهند بود.
- ماده ۱۱۹ (مالیات بر درآمد اتفاقی): درآمد نقدی و یا غیرنقدی که شخص حقیقی یا حقوقی به صورت بلاعوض و یا از طریق معاملات محاباتی و یا به عنوان جایزه یا هر عنوان دیگر از این قبیل تحصیل می‌کند، مشمول مالیات اتفاقی خواهد بود.
انواع فعالیت‌های مرتبط با ارز دیجیتال و شمول مالیاتی آن‌ها
فعالیت در بازار ارزهای دیجیتال بسیار متنوع است و هر یک از این فعالیت‌ها می‌توانند پیامدهای مالیاتی متفاوتی برای فعالان به همراه داشته باشند. درک صحیح از نوع فعالیت و نحوه برخورد احتمالی نظام مالیاتی با آن، برای محاسبه مالیات ارز دیجیتال و انجام صحیح تکالیف قانونی، بسیار حیاتی است.
مالیات بر درآمد حاصل از معاملات (ترید) ارز دیجیتال
این بخش، رایج‌ترین نوع فعالیت در بازار ارز دیجیتال است. سود حاصل از خرید و فروش یا مبادله انواع ارزهای دیجیتال (مانند بیت‌کوین، اتریوم و…)، چه در صرافی‌های داخلی و خارجی و چه به صورت همتا به همتا (P2P)، می‌تواند به عنوان درآمد مشمول مالیات تلقی می‌شود. چند نکته در این رابطه وجود دارد:
- نحوه شناسایی سود: سود مشمول مالیات، از تفاضل قیمت فروش (یا ارزش روز در زمان مبادله) و بهای تمام شده ارز دیجیتال فروخته شده (شامل قیمت خرید و هزینه‌های مستقیم معامله مانند کارمزد) به دست می‌آید.
- اشخاص حقیقی: چنانچه این فعالیت به صورت مستمر و به قصد انتفاع انجام شود، می‌تواند به عنوان شغل فرد تلقی شده و مشمول مالیات بر درآمد مشاغل (طبق ماده ۹۳ و با نرخ‌های ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم) شود.
- اشخاص حقوقی: سود حاصل از معاملات ارز دیجیتال توسط شرکت‌ها، جزئی از درآمد مشمول مالیات سالانه آن‌ها بوده و با نرخ ۲۵٪ (طبق ماده ۱۰۵) مشمول مالیات می‌شود.
مالیات بر درآمد استخراج (ماینینگ) ارز دیجیتال
استخراج ارز دیجیتال، که در ایران به عنوان یک فعالیت صنعتی شناخته شده و نیازمند اخذ مجوزهای لازم از وزارت صمت است، درآمدزا بوده و بنابراین مشمول مالیات است. چند نکته مهم در این رابطه به شرح زیر است:
شناسایی درآمد: ارزش روز ارزهای دیجیتال استخراج شده در زمان استخراج (یا فروش، بسته به رویه حسابداری) به عنوان درآمد شناسایی می‌شود.
هزینه‌های قابل قبول: هزینه‌های مستقیمی مانند هزینه برق (با تعرفه صنعتی مصوب)، استهلاک تجهیزات ماینینگ، هزینه‌های نگهداری و تعمیرات، و اجاره مکان (در صورت وجود) می‌توانند به عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی از درآمد کسر شوند.
نرخ مالیات: مشابه معاملات، اشخاص حقیقی فعال در این حوزه مشمول مالیات بر درآمد مشاغل و اشخاص حقوقی مشمول مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی خواهند بود.
مشوق صادراتی: بر اساس برخی مقررات، درآمد حاصل از صادرات ارزهای دیجیتال استخراج‌شده، در صورتی که مطابق با ضوابط اعلامی بانک مرکزی به چرخه اقتصادی کشور بازگردانده شود، ممکن است مشمول نرخ مالیاتی صفر یا معافیت‌های خاصی گردد. جزئیات این امر باید از آخرین بخشنامه‌های مربوطه استعلام شود.
مالیات بر درآمد حاصل از نگهداری (هولد) و سودهای سرمایه‌ای
صرف نگهداری (هولد کردن) ارز دیجیتال معمولا تا زمانی که منجر به فروش یا مبادله و تحقق سود نشود، درآمدی ایجاد نمی‌کند که مشمول مالیات باشد. مالیات در زمان فروش و شناسایی سود (تفاوت قیمت فروش با قیمت خرید) موضوعیت پیدا می‌کند.
موضوع مالیات بر عایدی سرمایه برای دارایی‌های مختلف از جمله ارزهای دیجیتال، در سالیان اخیر در مجلس شورای اسلامی مطرح بوده است. چنانچه در سال ۱۴۰۴، قانون مالیات بر عایدی سرمایه تصویب و اجرایی شود و ارزهای دیجیتال نیز در شمول آن قرار گیرند، سود حاصل از نگهداری بلندمدت و فروش این دارایی‌ها ممکن است تحت نرخ‌ها و شرایط خاص این قانون مشمول مالیات شود. فعالان باید آخرین وضعیت این قانون را پیگیری کنند.
نحوه محاسبه مالیات ارز دیجیتال در سال ۱۴۰۴
نرخ‌های مالیاتی بستگی به نوع مؤدی (حقیقی یا حقوقی) و طبقه‌بندی درآمد دارد:
- اشخاص حقیقی (درآمد مشاغل): سود سالانه حاصل از فعالیت‌های ارز دیجیتال، پس از کسر معافیت‌های قانونی (در صورت شمول)، مشمول نرخ‌های پلکانی ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم می‌شود.
- اشخاص حقوقی: سود ابرازی شرکت‌ها ناشی از فعالیت‌های ارز دیجیتال با نرخ ثابت ۲۵٪ (طبق ماده ۱۰۵ قانون مالیات‌های مستقیم) مشمول مالیات خواهد بود.
در صورتی که فعالیت مرتبط با «مالیات بر ارز دیجیتال» به عنوان شغل تلقی شود، هزینه‌های مستند و مرتبط با کسب درآمد، قابل کسر از درآمد مشمول مالیات هستند. مهم‌ترین این هزینه‌ها عبارت‌اند از:
- برای ماینرها: هزینه برق مصرفی با تعرفه صنعتی، هزینه خرید و استهلاک تجهیزات (طبق جدول استهلاکات ماده ۱۴۹ ق.م.م)، هزینه‌های تعمیر و نگهداری، هزینه اینترنت، اجاره بهای محل استخراج (در صورت وجود).
- برای تریدرها: کارمزد معاملات پرداخت شده به صرافی‌ها، هزینه اشتراک نرم‌افزارها و پلتفرم‌های تحلیلی (در صورت استفاده مستمر و ارتباط مستقیم با کسب درآمد). اثبات این هزینه‌ها با ارائه اسناد و مدارک مثبته بر عهده شخص است.
فرایند اظهار و پرداخت مالیات ارز دیجیتال
پس از شناسایی و محاسبه «مالیات بر ارز دیجیتال»، اشخاص مکلف به اظهار و پرداخت مالیات ارز دیجیتال در مواعد قانونی هستند. این فرایند عمدتا به صورت الکترونیکی و از طریق سامانه‌های سازمان امور مالیاتی کشور انجام می‌شود.
تمامی اشخاصی که مشمول مالیات ارزهای دیجیتال هستند، موظف‌اند:
1- ثبت‌نام در نظام مالیاتی: در صورت عدم ثبت‌نام قبلی، ابتدا در سامانه عملیات الکترونیکی مالیاتی سازمان امور مالیاتی (my.tax.gov.ir) ثبت‌نام و کد اقتصادی دریافت کنند.
2- تسلیم اظهارنامه مالیاتی: در موعد مقرر قانونی، اظهارنامه مالیاتی مربوط به عملکرد سال مالی را به صورت الکترونیکی تکمیل و ارسال نمایند. در این اظهارنامه باید کلیه درآمدهای حاصل از ارزهای دیجیتال و سایر منابع، به همراه هزینه‌ها و معافیت‌های مربوطه، به طور دقیق و صادقانه ابراز شود.
3- ارائه اسناد و مدارک: اسناد، مدارک و دفاتر مربوط به فعالیت‌های خود را (در صورت لزوم قانونی برای نگهداری دفاتر) به نحوی نگهداری کنند که در صورت درخواست ماموران مالیاتی، قابل ارائه باشد.
مهلت‌های قانونی برای ارائه اظهارنامه و پرداخت مالیات ارز دیجیتال
مهلت‌های قانونی معمولا به شرح زیر است (این مواعد باید بر اساس تقویم مالیاتی سال ۱۴۰۴ و اطلاعیه‌های سازمان امور مالیاتی کنترل شوند):
- اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل و سایر منابع درآمدی): عموما تا پایان خرداد ماه سال بعد (برای عملکرد سال ۱۴۰۴، تا پایان خرداد ۱۴۰۵).
- اشخاص حقوقی: ظرف چهار ماه پس از پایان سال مالی شرکت.
«پرداخت مالیات ارز دیجیتال» متعلقه نیز باید در مهلت‌های قانونی، معمولا همزمان با تسلیم اظهارنامه یا بر اساس قبوض صادره، انجام شود.
چالش‌ها و ابهامات موجود در نظام مالیات ارزهای دیجیتال ایران
با وجود اهمیت روزافزون مالیات ارز دیجیتال، این حوزه همچنان با چالش‌ها و ابهاماتی روبروست که می‌تواند اجرای دقیق قوانین و مقررات را برای اشخاص و نظام مالیاتی دشوار سازد:
نبود قانون خاص و جامع: فقدان یک «قانون مالیات ارز دیجیتال» اختصاصی و مدون، منجر به اتکای نظام مالیاتی به قوانین عام و تفاسیر متعدد می‌شود که عموما باعث سردرگمی فعالان بازار می‌شود.
پیچیدگی در ردیابی و شناسایی تراکنش‌ها: ماهیت غیرمتمرکز و ناشناس برخی تراکنش‌ها (به‌ویژه در پلتفرم‌های خارجی یا کیف پول‌های شخصی) کار شناسایی و راستی‌آزمایی درآمدها را برای سازمان امور مالیاتی دشوار می‌کند.
مبادلات بین‌المللی و قوانین فرامرزی: فعالیت بسیاری از کاربران ایرانی در صرافی‌های خارجی، مسائل مربوط به صلاحیت مالیاتی، جلوگیری از مالیات مضاعف (در صورت وجود معاهدات) و انتقال درآمد را پیچیده می‌کند.
کمبود دانش فنی و تخصصی: هم در بدنه کارشناسی نظام مالیاتی و هم در میان بخشی از فعالان بازار، نیاز به ارتقای دانش فنی و تخصصی در مورد پیچیدگی‌های ارزهای دیجیتال و پیامدهای مالیاتی آن‌ها احساس می‌شود.
ابهام در خصوص برخی فعالیت‌های نوین: مالیات فعالیت‌هایی مانند استیکینگ و ییلد فارمینگ و برخی کاربردهای خاص NFTها هنوز به طور کامل شفاف‌سازی نشده است.
توصیه‌های کلیدی برای فعالان حوزه ارز دیجیتال در ایران
با در نظر گرفتن وضعیت فعلی و چشم‌انداز مالیات ارزهای دیجیتال در ایران برای سال ۱۴۰۴، رعایت نکات زیر برای تمامی فعالان این حوزه به شدت توصیه می‌شود:
نگهداری سوابق دقیق و مستند: مهم‌ترین اقدام، ثبت و نگهداری دقیق تمامی تراکنش‌ها (تاریخ، زمان، نوع و مقدار ارز، قیمت خرید و فروش به ریال، آدرس کیف پول/صرافی، هش تراکنش، کارمزدها) است. این سوابق، مبنای اصلی محاسبه مالیات ارز دیجیتال و دفاعیات احتمالی اشخاص خواهد بود.
استفاده از خدمات مشاوره تخصصی: با توجه به پیچیدگی موضوع و تغییرات احتمالی قوانین، مشورت با مشاوران مالیاتی یا وکلای متخصص در حوزه مالیات ارزهای دیجیتال می‌تواند راهگشا باشد.
اطلاع از آخرین قوانین و بخشنامه‌ها: به طور مستمر آخرین قوانین، مقررات، بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره از سوی سازمان امور مالیاتی، بانک مرکزی و سایر نهادهای ذی‌ربط باید پیگیری شود.
تفکیک حساب‌های شخصی و تجاری: در صورت امکان و به ویژه اگر فعالیت فرد گسترده است، حساب‌های بانکی و کیف پول‌های ارز دیجیتال مربوط به فعالیت تجاری را باید از حساب‌های شخصی مجزا کرد.
در خاتمه، می‌توان گفت که موضوع مالیات ارز دیجیتال در ایران، علی‌رغم فقدان قانون مستقل، به عنوان یک تکلیف قانونی برای فعالان این حوزه مطرح است. سازمان امور مالیاتی کشور با استناد به قوانین موجود، درآمدهای حاصل از فعالیت‌های گوناگون مرتبط با ارزهای دیجیتال را مشمول مالیات می‌داند و فعالان حقیقی و حقوقی، در صورت شمول در پرداخت مالیات، ملزم به اظهار و پرداخت مالیات بر سود حاصل از معاملات، استخراج و سایر اشکال کسب درآمد از این دارایی‌های نوظهور هستند.
