اوراق مرابحه چیست؟ عناصر, کاربردها و ویژگی ها
با توسعه بازار و ابزارهای اسلامی (بر مبنای قوانین اسلام)، شرایطی برای سرمایه‌گذاران و بنگاه‌های اقتصادی فراهم شده که امکان تامین مالی و سرمایه‌گذاری با کسب بازدهی مطلوب را تسهیل کرده است. یکی از این ابزارها اوراق صکوک است که جایگزینی برای اوراق قرضه محسوب می‌شود. اوراق مرابحه یکی از انواع اوارق صکوک و مبتنی بر فروش یک دارایی است. در این مقاله ضمن تعریف کامل آن، هرآنچه که در خصوص این اوراق لازم است گفته شود، تشریح شده است.
تعریف اوراق مرابحه
اوراق مرابحه، اوراق اسلامی هستند که بر اساس عقد یک قرارداد مرابحه، قابلیت نقل و انتقال دارد و مالکیت مشاع دارنده آن نسبت به یک کالا را نشان می‌دهد. این اوراق تحت عنوان اوراق صکوک مرابحه نیز شناخته می‌شود. در واقع این اوراق نوعی از صکوک است.
پیدایش این نوع اوراق به سال‌های 1389 تا 1391 باز می‌گردد. پس از آنکه در سال 1389، 4 نوع اوراق مرابحه توسط کمیته فقهی سازمان بورس مورد بررسی قرار گرفت. در سال 1391 مجوز اولین اوراق مرابحه که به شرکت گروه صنعتی بوتان اختصاص داشت، صادر شد.
انواع دارایی قابل قبول برای انتشار اوراق مرابحه
دارایی‌های قابل قبول برای انتشار این نوع اوراق شامل موارد ذیل می‌شود:
- زمین
- ساختمان و تاسیسات
- ماشین‌آلات و تجهیزات
- وسایل حمل و نقل
- مواد و کالا
عناصر مهم اوراق مرابحه
برای انتشار این نوع اوراق ارکان حقیقی و حقوقی متعددی وجود دارد که هر یک وظیفه مشخص خود را دارند. در ادامه مهم‌ترین عناصر این اوراق تشریح شده است:
بانی: شرکت یا یک نهاد دولتی یا خصوصی که قصد تامین مالی دارد و اوراق با هدف تامین سرمایه مورد نیاز وی منتشر می‌شود.
نهاد واسط (ناشر): یک نهاد یا شرکت (شخصیت حقوقی) است که این نوع اوراق را منتشر کرده و از سوی بانی انتخاب می‌شود. نهاد واسط ممکن است یک بانک باشد.
دارندگان اوراق: هر شخصی اعم از حقیقی یا حقوقی که این نوع اوراق را خریداری کند، دارندگان یا سرمایه‌گذاران این اوراق هستند.
امین: شخصیت حقوقی است که وظیفه نظارت بر انتشار اوراق مرابحه دارد و مورد تایید از سوی سازمان بورس است.
تامین سرمایه: واسط میان ناشر و سرمایه‌گذاران است. در واقع وجوه دریافتی ماحصل از فروش اوراق را دریافت و به ناشر واگذار می‌کند.
کاربردهای اوراق مرابحه
این نوع اوراق کاربردهای متفاوتی دارد که در ادامه اهم آن برشمرده شده است:
- تامین مالی دولت و موسسات وابسته به آن و بنگاه‌های اقتصادی
- تامین نقدینگی و تامین سرمایه بلندمدت بنگاه‌های تجاری و اقتصادی
- ابزاری برای سیاست‌های پولی بانک مرکزی (عملیات بازار باز)
- تبدیل مطالبات شرکت‌های لیزینگ و بانک‌ها به اوراق بهادار
ویژگی‌های اوراق مرابحه
این اوراق دارایی برخی ویژگی‌ها است که در ادامه به آن اشاره می‌شود:
- باتوجه به معامله این اوراق در بازار ثانویه، قابلیت نقدشوندگی بالایی دارد.
- با نام است، بدین معنی که مشخصات دارنده ورقه یا در خود ورقه ذکر شده یا در اسناد مربوطه معلوم است که کدام ورقه متعلق به چه کسی است.
- قابلیت نقل و انتقال دارد، بدین معنی که مالک این نوع اوراق می‌تواند اوراق خود را در بازار ثانویه به دیگران منتقل کند.
- به صورت نقد یا نسیه تنظیم می‌شود، به این صورت که در عقد بیع مرابحه این موضوع قید می‌شود. بیع به معنای فروختن و دادوستد است.
- دارای بازدهی ثابت است.
- در شرایط خاص ممکن است برای سررسیدهای کوتاه نیز منتشر شود.
- صاحبان اوراق، مالکان مستقیم دارایی هستند.
انواع اوراق مرابحه
در ادامه انواع اوراق مرابحه با ذکر مثال تشریح شده است:
اوراق مرابحه برای تامین مالی
برای توضیح ساده‌تر این نوع از اوراق فرض شود، شرکتی قصد توسعه خط تولید خود دارد، اما سرمایه لازم برای خرید تجهیزات را ندارد، در این حالت یک نهاد واسط را انتخاب می‌کند. نهاد واسط اوراقی تحت عنوان اوراق مرابحه منتشر می‌کند. شرکت تامین سرمایه اوراق را میان سرمایه‌گذاران به فروش رسانده و سرمایه کافی را جمع‌آوری می‌کند و در اختیار نهاد واسط قرار می‌دهد. نهاد واسط به وکالت از سرمایه‌گذاران تجهیزات لازم شرکت را خریداری کرده و با عقد بیع مرابحه با بانی به قیمت بیشتر، در اختیار بانی قرار می‌دهد. بنابراین این نوع اوراق همان‌طور که از نامش پیداست، برای تامین مالی مناسب است.
اوراق مرابحه برای تامین نقدینگی
در این حالت نهاد واسط که توسط بانی انتخاب یا تاسیس شده، برای تامین نقدینگی مورد نیاز دولت یا شرکت‌ها، یک یا چندی از دارایی‌های بانی را خریداری کرده و مجدد آن را با قیمت بیشتر (سود) به خود بانی به فروش می‌رساند. در این حالت نقدینگی مورد نیاز بانی تامین می‌شود. برای مثال یک شرکت که نیاز به نقدینگی برای انجام عملیات خود دارد، یک نهاد واسط انتخاب می‌کند. نهاد واسط براساس میزان نقدینگی مورد نیاز شرکت، یک یا چند دارایی شرکت را قیمت‌گذاری کرده و با لحاظ سود اوراق مرابحه منتشر می‌کند.
پس از آنکه نقدینگی لازم از طریق واگذاری اوراق تامین شد، آن را در ازای خرید دارایی‌ها به وکالت از دارندگان اوراق در اختیار بانی قرار می‌دهد. با عقد بیع مرابحه با بانی، وی موظف می‌شود تا در زمان سررسید اوراق دارایی خود را مجددا (با لحاظ سود) خریداری کند. این نوع اوراق جهت تامین نقدینگی منتشر می‌شود.
اوراق مرابحه برای تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری
برای این اوراق فرض شود، شرکتی (بانی) به عنوان ناشر، برای تامین یا تکمیل سرمایه تجاری دولت یا شرکتی دیگر، اقدام به انتشار اوراق می‌کند. در این حالت پس از جمع‌آوری سرمایه و خرید دارایی مورد نیاز دولت یا شرکت‌ها، آن را با درصدی سود به صورت نسیه در اختیار مصرف‌کنندگان آن قرار می‌دهد. در این حالت بانی پس از انجام فرآیند خرید و فروش، سود دریافتی را با کسر کارمزد خود به صورت فصلی یا سالیانه میان دارندگان اوراق تقسیم می‌کند.
اوراق مرابحه رهنی
برای تشریح اوراق مرابحه رهنی باید گفت که این اوراق برای تبدیل تسهیلات بانک‌ها و موسسات اعتباری یا لیزینگ‌ها کاربرد دارد. برای مثال بانکی تسهیلاتی را به شرکت‌ها و اشخاص مختلف پرداخته کرده و با نرخ سودی مشخص در اقساط مختلف اصل و فرع پول خود را دریافت می‌کند. این بانک در شرایطی قرار دارد که نیاز به نقدینگی دارد، در این حالت یک واسط انتخاب کرده و از طریق این واسط اوراق مرابحه منتشر می‌کند. پس از جمع‌آوری نقدینگی مورد نیاز بانک از فروش اوراق، واسط پول مورد نیاز بانک را به آن پرداخت می‌کند، بانک نیز متعهد می‌شود تا الباقی مانده تسهیلات را با نرخ سود کمتر به واسط واگذار کند.
مراحل انتشار اوراق مرابحه
برای انتشار این نوع اوراق بانی باید مراحل زیر طی شود:
- انتخاب ضامن (در صورت وجود)، *عامل فروش، متعهد پذیره‌نویسی (در صورت وجود) و بازارگردان
- ارائه مستندات و مدارک لازم جهت دریافت موافقت اصولی تامین مالی از طریق انتشار اوراق مرابحه به سازمان بورس اوراق بهادار
- تایید یا عدم تایید درخواست بانی از سوی سازمان بورس در ظرف 30 روز
- مراجعه بانی به شرکت مدیریت دارایی در صورت تایید سازمان بورس و عقد قراردادهای لازم ميان اركان در چارچوب تعيين شده سازمان بورس
- ارائه مستنداتی همچون فرم تقاضای ثبت اوراق مرابحه، اعلامیه پذیره‌نویسی و… به سازمان و دریافت موافقت از سوی این نهاد
- صدور مجوز انتشار اوراق از سوی سازمان بورس
- انتشار اوراق و عرضه آن از طریق عامل فروش
*عامل فروش از بين شركت‌های کارگزاری عضو بورس انتخاب می‌شود.
معاملات اوراق مرابحه در بورس
معاملات اوراق مرابحه در بورس همانند سایر اوراق است. برای انجام این معاملات ضمن داشتن کد بورسی و کد معاملاتی، می‌توان از طریق پنل معاملاتی کارگزاری درخواست خرید یا فروش این نوع اوراق را ثبت کرد. نکته مهم آن است که پیش از عرضه این اوراق در بورس، این اوراق قیمت‌گذاری شده که قیمت‌ها تحت تاثیر عوامل گوناگونی همچون نوع قرارداد مرابحه، نرخ بازده اوراق، نرخ بازده اوراق مشابه و نرخ تورم می‌تواند متغیر باشد. بنابراین قیمت معاملاتی گاهی ممکن است بالاتر یا پایین‌تر از ارزش اسمی باشد. خریداران اوراق هم می‌توانند از بازده اوراق منتفع شوند و هم از مابه‌تفاوت قیمت خرید و فروش سود کنند.
نتیجه‌گیری
اوراق مرابحه به عنوان یکی از ابزارهای مالی در بازارهای اسلامی شناخته می‌شود. این اوراق به عنوان یکی از انواع اوراق صکوک معادل اوراق قرضه است که در سایر دنیا مرسوم بوده اما نرخ بهره در آن تعریفی ندارد. این اوراق قابلیت معامله در بازار ثانویه دارد و علاوه بر آنکه به عنوان راهی برای تامین مالی یا نقدینگی بنگاه‌های اقتصادی یا دولت شناخته می‌شود، یک سرمایه‌گذاری امن نیز به حساب می‌آید.
