بازار سرمایه چیست و چه انواعی دارد؟
بازار سرمایه یکی از ارکان حیاتی و کلیدی در اقتصاد هر کشور است که نقش بسزایی در تامین مالی پروژه‌ها و شرکت‌های مختلف دارد. این بازار به عنوان محلی برای خرید و فروش اوراق بهادار، سهام و سایر ابزارهای مالی، امکان ارتباط بین سرمایه‌گذاران و ناشران را فراهم می‌کند. بازار سرمایه با ویژگی‌هایی چون شفافیت اطلاعات، نقدشوندگی بالا و پتانسیل سودآوری بالا، شرایط مناسبی را برای سرمایه‌گذاری‌های میان‌مدت و بلندمدت فراهم می‌آورد. در این مقاله، به بررسی مفاهیم پایه بازار سرمایه، انواع آن و ویژگی‌های مختلف آن پرداخته شده است.
انواع بازارهای مالی
پیش از آن‌که به تعریف دقیق‌تر این بازار و تقسیم‌بندی‌های آن پرداخته شود، در ابتدا انواع بازارهای مالی معرفی شده است. بازارهای مالی به بازارهایی گفته می‌شود که در آن انواع اوراق بهادار، ارزهای مختلف، کالاها و موارد دیگر عمدتا بر اساس قانون عرضه و تقاضا میان افراد تبادل می‌شوند. در واقع تبادلات میان خریداران و فروشندگان این بازار جنبه مالی دارد. انواع بازارهای مالی به شرح ذیل هستند:
- بازار پول
- بازار سرمایه
- بازار مشتقات
- بازار کالاها
- بازار ارزها (فارکس)
- بازار OTC
- بازار رمز ارزها
بازار سرمایه چیست؟
بازار سرمایه بازاری است که سرمایه مورد نیاز کسب و کارها را از طریق فروش اوراق بهادار به سرمایه‌گذاران تامین می‌کند. از طریق بازار اولیه در بازار سرمایه منابع به درستی از سرمایه‌گذاران به تامین‌کنندگان مالی تخصیص می‌یابد، به طوری که هم تامین‌کننده و هم سرمایه‌گذار منتفع شوند. بنابراین می‌توان گفت که روند رشد اقتصادی کشورها از طریق بازار سرمایه تسهیل می‌شود. این بازار به عنوان بازاری برای دارایی‌های مالی با سررسید بیش از یک سال است.
در بازار سرمایه انواع اوراق بهادار اعم از سهام و اوراق بدهی و اوراق مشتقه مورد معامله قرار می‌گیرد. اوراق بهادار به ورقه‌های با ارزشی گفته می‌شود که به جای یک دارایی در اختیار افراد قرار می‌گیرد و ضمانت مالکیت فرد نسبت به آن دارایی است. از این جهت به این اوراق بهادار گفته می‌شود که دارای ارزش هستند.
تاریخچه بازار سرمایه
تاریخچه بازار سرمایه در ایران از سال 1315 آغاز شد، زمانی که دو کارشناس هلندی و بلژیکی تحقیقات خود را برای راه‌اندازی بورس آغاز کردند، اما با شروع جنگ جهانی دوم متوقف شد. در سال 1333، پس از پیگیری‌های مختلف، بورس ایران به‌طور رسمی در سال 1346 آغاز شد. رشد اقتصادی در آن دوران باعث گسترش بورس شد و پس از پایان جنگ ایران و عراق، آشنایی بیشتر مردم با بورس و عرضه اوراق سهام، بازار سرمایه را توسعه داد. در سال 1384 نیز قوانین جدیدی برای بورس وضع شد و ابزارهای مالی مختلفی مانند اوراق مشارکت و صندوق‌های سرمایه‌گذاری به این بازار اضافه شد.
تفاوت پول و بازار سرمایه
بازار سرمایه و بازار پول دو بخش اصلی از بازارهای مالی هستند که هر کدام ویژگی‌ها و وظایف خاص خود را دارند. بازار سرمایه به طور عمده به تامین مالی بلندمدت برای شرکت‌ها و دولت‌ها از طریق ابزارهایی همچون سهام، اوراق بهادار و اوراق قرضه می‌پردازد. این بازار معمولا بازده بالاتر و ریسک بیشتری به همراه دارد، زیرا سرمایه‌گذاری‌ها معمولا بلندمدت هستند و تحت تاثیر نوسانات قیمتی قرار می‌گیرند. در مقابل، بازار پول بر تامین نقدینگی کوتاه‌مدت تمرکز دارد و ابزارهای آن شامل سپرده‌ها، وام‌ها و حواله‌های بانکی است که عموما کم‌ریسک و با بازده ثابت هستند. به طور کلی، تفاوت اصلی بین این دو بازار در مدت زمان سرمایه‌گذاری، نوع ابزارهای مالی و سطح ریسک و بازده آن‌ها است.
| ویژگی | بازار سرمایه | بازار پول |
| مدت زمان سرمایه‌گذاری | بلندمدت (یک سال یا بیشتر) | کوتاه‌مدت (کمتر از یک سال) |
| ابزارهای مالی | سهام، اوراق بهادار، اوراق قرضه، اوراق مشارکت | اوراق بدهی، سپرده‌ها، حواله، وام با وثیقه |
| ریسک | بالا، به دلیل نوسانات قیمت و نوع بلندمدت سرمایه‌گذاری | کمتر، چون بیشتر ابزارها به صورت کم‌ریسک طراحی می‌شوند |
| بازده | بالاتر، با پتانسیل سود بیشتر در بلندمدت | کمتر، بیشتر به عنوان ابزارهای با بازده ثابت |
| هدف | تامین مالی میان‌مدت و بلندمدت برای پروژه‌ها و بنگاه‌ها | تامین نقدینگی کوتاه‌مدت برای نیازهای فوری و اضطراری |
ارکان بازار سرمایه
ارکان و نهادهای مهم بازار سرمایه به شرح ذیل است:
- شورای عالی بورس اوراق بهادار
- سازمان بورس اوراق بهادار
- شرکت بورس اوراق بهادار تهران
- شرکت فرابورس ایران
- شرکت بورس کالای ایران
- شرکت بورس انرژی ایران
- شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه
- شرکت مدیریت فناوری بورس تهران
- شرکت رایان بورس
- شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس
انواع بازار سرمایه از نظر عرضه سهام
بازار سرمایه به صورت کلی به دو دسته بازار اولیه و بازار ثانویه تقسیم می‌شود. در ادامه به بررسی بازار اولیه و ثانویه پرداخته شده است:
بازار اولیه (primary market)
این بازار جایی است که شرکت‌ها برای نخستین بار سهام و اوراق خود را از طریق پذیره‌نویسی عرضه می‌کنند. خرید سهام در این بازار به این معنی است که فرد بخشی از مالکیت شرکت را به دست می‌آورد. منابع مالی جذب شده در این مرحله مستقیما به شرکت وارد می‌شود و برای توسعه و پروژه‌های جدید مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بازار ثانویه (secondary market)
پس از عرضه اولیه سهام در بازار اولیه، این سهام در بازار ثانویه مورد معامله قرار می‌گیرد. در این بازار، سهامداران می‌توانند سهام خود را به دیگران بفروشند یا از دیگران خریداری کنند. اگرچه قیمت سهام در این بازار ممکن است افزایش یابد، اما منابع مالی جدیدی به شرکت وارد نمی‌شود و تنها معاملات بین سرمایه‌گذاران انجام می‌شود. این بازار باعث نقدشوندگی سهام و افزایش شفافیت در معاملات می‌شود.
ابزارهای تامین مالی در بازار سرمایه
همان‌طور که گفته شد، بازار سرمایه برای تامین مالی شرکت‌ها بستری مناسب است. تامین مالی در بازار سرمایه از طریق عرضه سهام و یا عرضه اوراق بدهی میسر می‌شود که در ادامه به تشریح آن پرداخته شده است.
عرضه سهام
سهام متداول‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اوراق بهادار در بازار سرمایه است. شرکت‌هایی که در بورس پذیرش شده‌اند، برای تامین مالی، بخشی از مالکیت خود را در ازای دریافت پول به سایر افراد واگذار می‌کنند. این مالکیت در قالب ورقه‌های سهام است که هر ورقه ارزش اسمی 100 تومان دارد. در واقع با تقسیم سرمایه شرکت‌ها بر ارزش اسمی (100 تومان)، تعداد سهام کل هر شرکت مشخص می‌شود. شرکت‌ها از کل سهام درصدی را در بستر بازار سرمایه به سهامداران یا همان خریداران واگذار می‌کنند. به آن بخش از سهام شرکت‌ها که در بازار سهام مورد تبادل میان سهامداران قرار می‌گیرد، سهام شناور گفته می‌شود. سهام از جهت حقوقی به دو دسته سهام عادی و سهام ممتاز تقسیم می‌شود.
- سهام عادی
این سهام رایج‌ترین اوراق بهادار در بازار سرمایه هستند که براساس ارزش اسمی و بازاری قیمت‌گذاری می‌شوند. ارزش اسمی برای هر سهم 100 تومان است. ارزش بازاری اما قیمت روز سهم است که در تابلوی بورس معامله می‌شود. خریداران سهام عادی امکان شرکت در مجامع و حق رای، دریافت سود سالیانه و برخورداری از سایر امتیازها به عنوان مالک بخشی از شرکت را دارند.
- سهام ممتاز
دارندگان این نوع سهام، در واقع امتیاز بیشتری نسبت به سهام عادی دارند که مهم‌ترین آن اولویت پرداخت سود از پیش تعیین شده به دارندگان سهام ممتاز است. این امتیازات شامل اولویت در پرداخت سود، تخفیف در ارزش اسمی سهام، دریافت سود از پیش تعیین شده و… است.
سهام شرکت‌ها در بازارهای بورس اوراق بهادار و فرابورس ایران معامله می‌شود. در این حالت شرکت‌ها درصدی از سهام خود را از طریق بازار سهام (بورس یا فرابورس) عرضه می‌کنند. نکته مهمی که سهام دارد این است که با فروش سهام شرکت‌ها مالکیت دارایی که همان سهام است به خریداران می‌رسد. خریداران تا هر زمان که مایل باشند می‌توانند نسبت به نگهداری این دارایی یا فروش آن از طریق بازار سهام اقدام کنند.
انتشار اوراق بدهی
این اوراق یکی از انواع اوراق بهادار است که به نوعی جنبه وام یا قرض دارد و با انتشار این اوراق مالکیت این اوراق تنها تا تاریخ سررسید آن به عهده خریدار است. این اوراق هم همچون سهام برای تامین مالی منتشر می‌شود اما منتشرکنندگان آن دولت و شرکت‌های دولتی و غیردولتی است. در واقع تامین‌کنندگان با فروش اوراق بدهی یا قرضه تحت عناوین مختلف، از خریداران این اوراق وام دریافت کرده و در ازای دریافت آن درصدی را به عنوان بهره به خریداران پرداخت می‌کند. هر اوراق بدهی یک سررسید مشخص دارد که هرچه تاریخ سررسید طولانی‌تر باشد، نرخ بهره بالاتر خواهد رفت. بهره این اوراق به صورت دوره‌ای تا سررسید آن پرداخت می‌شود. انواع اوراق بدهی شامل اسناد خزانه دولتی، اوراق صکوک، گواهی سپرده و حتی صندوق‌های درآمد ثابت هستند.
انواع بورس در ایران
همان‌طور که گفته شد، بازار سرمایه بستری برای معاملات اوراق و سایر دارایی‌های کالایی از جمله فلزات ارزشمند و… است که تحت نظارت مستقیم سازمانی به نام سازمان بورس اوراق بهادار فعالیت دارد. بورس ایران از جهت نوع معاملات و نحوه پذیرش به 4 بازار یا بورس دسته‌بندی می‌شود که اصطلاحا به آن فراکاب گفته می‌شود.
بورس اوراق بهادار
در میان بورس‌های چهارگانه بازار سرمایه، قدیمی‌ترین بورس، بورس اوراق بهادار است. در این بورس، اوراق بهاداری چون سهام و اوراق مشارکت و… معامله می‌شود. بورس اوراق بهادار به دو بازار اول و دوم دسته‌بندی می‌شود. هر کدام از این دو بازار هم به دو دسته تابلو اصلی و تابلو فرعی تقسیم می‌شوند.
شرکت‌ها بسته به میزان شفافیت در ارائه اطلاعات، میزان سرمایه، میزان سهام شناور و نقدشوندگی، میزان سودآوری و… در هر یک از این بازارها پذیرش می‌شوند. در واقع شرکت‌هایی که معیارهای لازم و کافی را دارند، در بازار اول تابلوی اصلی بورس پذیرش و معامله می‌شوند. پس از آن به ترتیب بر اساس معیارهای ذکر شده در بازار و تابلوهای دیگر درج می‌شوند. قوانین پذیرش در بازار اول سختگیرانه‌تر از بازار دوم است. این قوانین در تابلوی اصلی نسبت به فرعی نیز برقرار است.
فرابورس ایران
شرکت‌هایی که شرایط پذیرش در یکی از بازارهای بورس را ندارند، در فرابورس پذیرش می‌شوند. این بازار هم به بازارهای ذیل دسته‌بندی می‌شود:
بازار اول: در بازار اول فرابورس، شرکت‌هایی پذیرش می‌شوند که از جهت میزان سرمایه، میزان شناوری سهام، زمان تاسیس، شفافیت و اصول صورت‌های مالی و… شرایط پذیرش در بازارهای بورس را نداشتند.
بازار دوم: در بازار دوم فرابورس، شرایط منعطف‌تر از بازار اول است. در واقع شرکت‌هایی که شرایط لازم پذیرش در بازار اول را ندارند، در این بازار پذیرش می‌شوند.
بازار پایه: در بازار پایه عمدتا شرکت‌هایی درج می‌شوند که یا درخواست پذیرش در هیچ یک از بازارهای بورس و فرابورس را ندادند، یا شرایط پذیرش در آن‌ها را نداشتند و یا به دلیل از دست دادن شرایط پذیرش در هر یک از بورس و فرابورس به بازار پایه منتقل شدند.در این بازار شرکت‌ها فرآیند پذیرش را طی نمی‌کنند. این بازار با توجه به الزامات سازمان بورس، دامنه نوسان روزانه محدودتری نسبت به سایر بازارهای بورس و فرابورس دارد و به سه تابلو زرد، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود. شرایط درج شرکت‌ها در هریک از تابلوهای بازار پایه بسته به وضعیت شرکت‌ها در میزان شفافیت مالی، وضعیت و عملکرد مالی و… متفاوت است. در تابلو زرد شرکت‌ها عمدتا وضعیت بهتری نسبت به تابلو نارنجی دارند. تابلو قرمز عمدتا به شرکت‌هایی اختصاص دارد که در معرض ورشکستگی هستند.
بازار نوآفرین: این بازار که به تازگی تاسیس شده است، جهت درج شرکت‌های دانش بنیان و استارتاپ‌ها در نظر گرفته شده است تا ورود این شرکت‌ها به بورس تسهیل شود.
بازار توافقی: در این بازار شرکت‌هایی درج نماد می‌شوند که شرایط پذیرش در هر یک از بازارهای بورس و فرابورس را نداشته‌اند. معاملات این بازار به صورت عمده و بلوکی انجام می‌شود.
ابزارها و نهادها: فرابورس یک سری ابزارها و نهادهایی دارد که درآن خدماتی غیر از خرید و فروش سهام انجام می‌شود. در واقع سامان بورس به بازارهای اول و دوم بورس و فرابورس و بازار پایه تنها قابلیت معامله سهام و برخی اوراق را داده است. سایر ابزارها در این بخش از فرابورس دسته‌بندی می‌شوند. از جمله این نهادها یا ابزارها می‌توان به انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری، اوراق تامین مالی، اسناد خزانه و … اشاره کرد.
بازار دارایی فکری (بورس ایده): به زبان ساده این بازار برای افراد یا شرکت‌های است که مایلند برای ایده یا اختراعات خود تامین مالی کنند.
بازار مشتقات: این بازار جهت معامله اوراق مشتقه همچون اوراق تبعی؛ اوراقی که حکم بیمه سهام شرکت‌ها را دارد، معامله می‌شود.
بورس انرژی
بورس انرژی که در سال 1391 تاسیس شد، مکانی برای معاملات حامل‌های انرژی همچون نفت، گاز و… است. این بورس 4 بازار شامل مشتقه، فیزیکی، برق، فرعی و سایر اوراق بهادار قابل معامله دارد. بازار فیزیکی شامل فرآورده‌های هیدروکربوری و نفت و گاز، بازار مشتقه شامل اوراق سلف، قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله، بازار برق شامل برق فیزیکی، برق سبز و سلف برق، بازار سایر اوراق بهادار شامل صندوق سرمایه‌گذاری کالایی، صندوق سرمایه‌گذاری پروژه، گواهی ظرفیت، گواهی سپرده حامل‌های انرژی و گواهی صرفه‌جویی انرژی و بازار فرعی شامل کالاهای خارج از گونه و تک محموله‌ای است.
بورس کالا
بورس کالا به‌عنوان یکی از بورس‌های بازار سرمایه، در سال 1384 تاسیس شد. این بورس مکانی برای معاملات کالاهایی همچون محصولات پتروشیمی، انواع فلزات، فرآورده‌های نفتی، خودرو و… است. بورس کالا شامل بازارهایی چون بازار فیزیکی، بازار فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی است. بازار فیزیکی جهت معاملات 4 گروه محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده‌های نفتی، محصولات پتروشیمی و محصولات کشاورزی است. روش معاملات این بازار به صورت نقدی، سلف و کشف پریمیوم است.
در بازار فرعی کالاهایی که امکان پذیرش در بازار فیزیکی را ندارند، معامله می‌شوند. بازار مشتقه شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله و بازار مالی شامل گواهی سپرده کالا، صندوق کالایی و اوراق سلف موازی استاندارد است.
مزایای سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه
بازار سرمایه یکی از ارکان مهم برای رشد اقتصادی کشورها است. شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی از طریق بازار سرمایه تامین مالی می‌کنند و سرمایه‌گذاران با استانداردهایی که وجود دارد، با خیال آسوده‌تر معامله می‌کنند. ابزارها و بازارهای موجود در بازار سرمایه بستر امنی برای معاملات با شفافیت بالاتر فراهم می‌کند.
عمده‌ترین حسن بازار سرمایه افزایش شفافیت در معاملات است که علت آن نظارت و دستورالعمل یکسان برای عموم معامله‌گران است. قوانین و مقررات وضع شده در بازار سرمایه منجر به افزایش شفافیت خواهد شد. در این حالت شرکت‌ها علاوه بر تامین مالی از طریق انتشار اوراق یا فروش کالا و انرژی از مزایایی چون معافیت مالیاتی و افزایش اعتبار چه در بازارهای داخلی و چه در بازارهای جهانی و استفاده از تسهیلات آسان‌تر بهره‌مند می‌شوند.
سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه برای معامله‌گران هم مزایای بسیاری دارد. یکی از مزایای معامله در بورس اوراق بهادار سهیم شدن در مالکیت شرکت‌های بزرگ و کوچک با سرمایه دلخواه و منتفع شدن از سود آن است که این امر در خارج از بورس میسر نیست. از طرفی ملزم شدن شرکت‌ها به ارائه اطلاعات مالی از وضعیت و عملکرد خود، شناخت و آگاهی سرمایه‌گذاران را بیشتر خواهد کرد. یکی دیگر از مزایای معاملات در بازار سرمایه، قابلیت نقدشوندگی و انتقال آسان دارایی در آن است. در معاملات کالایی و حامل‌های انرژی نیز، کالا یا انرژی مستقیما از تولیدکننده به مصرف‌کننده منتقل می‌شود. قیمت‌ها به واسطه مکانیزم عرضه و تقاضا واقعی‌تر خواهند
نحوه سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه
برای سرمایه‌گذاری در هر یک از بازارها یا ابزارهای بازار سرمایه باید حتما از طریق انتخاب یک کارگزار اقدام کرد. در ابتدا باید در سامانه سجام با آدرس www.sejam.ir ثبت نام کنید و پس از آن به صورت حضوری یا غیرحضوری احرا هویت کنید. پس از آن از طریق کارگزار منتخب، نسبت به دریافت کد بورسی اقدام کنید. لازم به توضیح است در صورت معامله در بورس کالا یا بورس انرژی حتما باید کارگزاری انتخاب شود که خدمات مربوط به این بازارها را ارائه دهد. پس از اخذ کد بورسی از طریق پنل کارگزار امکان خرید و فروش سهام و سایر اوراق وجود دارد. از آن‌جا که سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه نیازمند دانش و مهارت کافی است، در نتیجه بهتر است که افراد برای کسب بازدهی مطلوب، یا دانش و مهارت خود را تقویت کنند و یا از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری که انواع مختلفی دارد، اقدام کنند. شرکت‌های سبدگردان نیز می‌توانند برای کسب بازدهی مناسب به افراد کم‌تجربه مناسب باشد.
افرادی که تمایل سرمایه‌گذاری مستقیم در بازار سهام را دارند، می‌توانند برای کسب بازدهی مطلوب از سبد پیشنهادی انیگما استفاده کنند.
جمع‌بندی
به طور کلی، بازار سرمایه یکی از ارکان اساسی نظام اقتصادی هر کشور است که به تسهیل جریان سرمایه‌گذاری و تامین مالی پروژه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی کمک می‌کند. این بازار با ارائه ابزارهای مختلف مانند سهام، اوراق مشارکت و اوراق قرضه، امکان جذب سرمایه‌های بلندمدت و تخصیص آن‌ها به واحدهای تولیدی و اقتصادی را فراهم می‌آورد. علاوه بر این، بازار سرمایه با ویژگی‌هایی مانند شفافیت، نقدشوندگی بالا و فرصت‌های سودآوری بیشتر، به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که از منابع مالی خود به نحو موثری استفاده کنند. بنابراین، شناخت دقیق بازار سرمایه و آشنایی با بخش‌های مختلف آن می‌تواند راهی مطمئن برای به دست آوردن بازدهی بالا و مشارکت در رشد اقتصادی باشد.
سوالات متداول
بازار سرمایه محلی است برای خرید و فروش اوراق بهادار، سهام و سایر ابزارهای مالی که به تامین مالی پروژه‌ها و شرکت‌ها کمک می‌کند.
بازار سرمایه برای سرمایه‌گذاری‌های میان‌مدت و بلندمدت است، در حالی که بازار پول برای سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و با ریسک کمتر طراحی شده است.
از مزایای بازار سرمایه می‌توان به سود بالاتر، نقدشوندگی بالا، شفافیت اطلاعات و امکان سرمایه‌گذاری بلندمدت اشاره کرد.
تمامی افراد و نهادهای مالی می‌توانند با داشتن دانش کافی و از طریق کارگزاری‌ها، در بازار سرمایه سرمایه‌گذاری کنند.
