معاملات چرخشی چیست؟ بررسی قوانین و پیامدهای این تخلف
معاملات چرخشی به معاملاتی گفته می‌شوند که طی آن، مالکیت نهایی دارایی بین طرفین معامله تغییر نمی‌کند. به عبارت دیگر، سهام خریداری شده دوباره به همان شخص یا کد بورسی فروخته می‌شود. این معاملات غیرواقعی و تخلف‌آمیز محسوب می‌شوند و اغلب با هدف دستکاری بازار، ایجاد قیمت‌های ساختگی یا القای رونق و رکود کاذب در بازار انجام می‌شوند. علاوه بر این، برخی شرکت‌ها ممکن است از این روش برای انتقال سهام بین زیرمجموعه‌ها یا اهداف پنهانی مالی خود استفاده کنند. معاملات چرخشی مشمول قوانین بورس بوده و در صورت شناسایی توسط ناظر بازار و سامانه‌های نظارتی، باطل و تحت پیگرد انضباطی یا قضایی قرار می‌گیرند. این اقدامات با هدف حفظ شفافیت و جلوگیری از فریب سرمایه‌گذاران صورت می‌گیرد.
در این مقاله به معرفی معاملات چرخشی، قوانین و مقررات، نحوه نظارت، پیامدهای قانونی و تفاوت آن با معاملات بلوکی پرداخته شده است.
چرا معاملات چرخشی تخلف محسوب می‌شوند؟
معاملات چرخشی مصداق دستکاری بازار و تخلف معاملاتی محسوب می‌شوند. این گونه معاملات منجر به ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند واقعی دادوستد سهام یا شکل‌گیری قیمت‌های کاذب می‌شوند. همچنین ممکن است این معاملات، دیگر سرمایه‌گذاران را به انجام معاملاتی سوق دهند که بر اساس اطلاعات غیرواقعی است. این امر به نوعی دادوستد ساختگی به شمار می‌آید. چرا که هدف از ثبت سفارش و انجام معامله، انتقال حقیقی مالکیت نیست، بلکه القای رونق یا رکود غیرواقعی و ایجاد قیمت‌های مصنوعی است. معاملات چرخشی نوعی تابلوسازی به حساب می‌آیند و با نمایش ظاهری حجم‌های معاملاتی و قیمت‌های غیرواقعی، تصویر اشتباهی از روند بازار به سرمایه‌گذار ارائه می‌دهند. به این ترتیب، فرد ممکن است با دیدن تابلوهای بازار تحت تاثیر این جو ایجاد شده، تصمیم به خرید یا فروش سهام بگیرد. در واقع، تابلوسازی می‌تواند رفتار سرمایه‌گذاران را به سمت معاملات نادرست هدایت کند و باعث ایجاد سوبرداشت از وضعیت واقعی سهم شود. این اقدامات به فرایند قیمت‌گذاری اختلال وارد کرده و اصل شفافیت در بازار را زیر سوال می‌برند.
مقررات و فیلترینگ معاملات چرخشی
نظارت بر حسن انجام معاملات اوراق بهادار در بورس تهران بر عهده ناظر بازار است. در ایران، سازمان بورس و اوراق بهادار مسئولیت اجرای قانون در بازار سرمایه بر عهده دارد و دستورالعمل‌های اجرایی مربوط به معاملات عادی و الکترونیک را تدوین می‌کند. قوانین و مقررات بازار سرمایه با هدف ارتقا شفافیت و کارایی بازار تدوین شده‌اند. یکی از مهم‌ترین اقدامات نظارتی، فیلترینگ معاملات مشکوک و عدم تایید آن‌ها است. عدم تایید معاملات عمدتا با استناد به مواد ۳۰ و ۳۱ دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران صورت می‌گیرد. بر اساس این قوانین و دستورالعمل اجرایی معاملات در بورس اوراق بهادار تهران، انجام معاملات چرخشی ممنوع بوده و در صورت وقوع، مورد تایید بورس قرار نمی‌گیرد. در ادامه مهم‌ترین مواد این دستورالعمل شرح داده شده است.
ماده ۳۰ و ۳۱: دستورالعمل اجرایی بورس تهران، عدم تایید معاملات را در مواردی مانند ظن دستکاری قیمتی، استفاده از اطلاعات نهانی، نقض انصاف و ایجاد فشار فروش توسط سهامداران حقوقی مجاز می‌داند. همچنین اگر اقدامات شخص باعث ارائه تصویر گمراه‌کننده از روند معاملات یا ایجاد قیمت‌های کاذب و اغوای دیگران شود، معامله تایید نخواهد شد.
ماده 112: اگر در پایان یک روز معاملاتی مالکیت اوراق بهادار بین خریدار و فروشنده تغییری نکند، معاملات چرخشی در همان روز شناخته شده و بورس آن‌ها را تایید نخواهد کرد.
ماده 113: در صورتی که این نوع معامله به‌طور غیر عمد انجام شود، کارگزار موظف است موضوع را فورا به مدیرعامل بورس گزارش دهد. با این حال، حتی در صورت سهوی بودن، معامله باز هم تایید نمی‌شود.
ماده 114: اگر کارگزار گزارش لازم را ارائه نکند یا بورس تشخیص دهد که معامله عمدی بوده است، پرونده این معامله چرخشی برای رسیدگی به مراجع انضباطی ارسال خواهد شد.
ماده 115: هرگاه بورس به این نتیجه برسد که یک معامله (مستقیم یا غیرمستقیم) در یک بازه زمانی منجر به تغییر واقعی مالکیت نشده و صرفا با هدف شناسایی سود یا زیان انجام شده است، موظف است آن را رد کند.
نقش نهادهای نظارتی در پیگیری معاملات چرخشی
برای شناسایی و کشف معاملات چرخشی و دیگر تخلفات، نهادهای نظارتی از سامانه‌های هوشمند رصد بازار استفاده می‌کنند. این سامانه‌ها با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته، تمامی سفارشات وارد شده و معاملات انجام شده در سیستم را در سه مرحله پیش از معاملات، حین معاملات و پس از آن مورد بررسی قرار می‌دهند. معاملاتی که به صورت هماهنگ انجام می‌شوند توسط الگوریتم‌های نظارتی قابل شناسایی هستند. به طور مثال ثبت سفارش خرید یا فروش با حجم معلاملاتی و قیمت‌های خاص و سپس تکمیل آن توسط کدی دیگر از همان مجموعه، جزو معاملات هماهنگ غیرقانونی به حساب می‌آید. همچنین، ثبت سفارشات با حجم‌های دارای الگوهای خاص نیز می‌تواند ظن تخلف را برانگیزد.
اقدامات قانونی در برابر تخلفات معاملات چرخشی
در صورت مشاهده تخلفات، بسته به میزان و تاثیرگذاری آن‌ها، اقدامات نظارتی متفاوتی اعمال می‌شود. این اقدامات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تذکرهای کتبی یا شفاهی به مشتری یا معامله‌گر
- محدودیت موقت یا دائم در انجام معاملات برخط
- عدم تایید معاملات و ابطال آن‌ها، به گونه‌ای که قیمت‌های ناشی از آن معاملات تعدیل شده و در قیمت نهایی سهم لحاظ نشده
- توقف نماد معاملاتی برای مدت یک تا پنج روز در صورت ظن دستکاری قیمتی یا سواستفاده از اطلاعات نهانی به منظور آگاه‌سازی سهامداران و پیشگیری از زیان‌های احتمالی آتی
- رسیدگی به تخلفات انضباطی اعضای بورس مانند کارگزاران و بازارگردانان توسط هیئت مدیره بورس و پیگیری قضایی جرائم بازاری مانند دستکاری قیمتی، اغوای بازار و معاملات متکی بر اطلاعات نهانی توسط معاونت حقوقی سازمان بورس
تفاوت معاملات چرخشی و معاملات بلوکی
معاملات بلوکی و معاملات چرخشی، هر دو به نوعی با حجم بالای معاملات در بازار سرمایه مرتبط هستند اما از نظر ماهیت، اهداف و قانونی بودن تفاوت‌های اساسی دارند. معاملات بلوکی به خرید و فروش حجم قابل توجهی از سهام یا اوراق مشارکت اطلاق می‌شود که معمولا بین سرمایه‌گذاران بزرگ یا نهادهای مالی صورت می‌گیرد. در مقابل، در معاملات چرخشی مالکیت نهایی دارایی بین طرفین معامله تغییر نمی‌کند. به عبارت دیگر، سهام خریداری شده مجددا به همان شخص یا کد بورسی فروخته می‌شود. این نوع معاملات غیرواقعی و تخلف‌آمیز تلقی شده و غالبا با هدف دستکاری بازار، ایجاد قیمت‌های ساختگی، القای رونق یا رکود کاذب یا پنهان‌کاری مالی انجام می‌شوند.
معاملات بلوکی در یک بازار جداگانه، خارج از سیستم معاملاتی عادی انجام می‌شوند تا نوسانات شدید ناشی از حجم بالای مبادله بر بازار خرد تاثیر نگذارد. قیمت در معاملات بلوکی بر اساس توافق خریدار و فروشنده تعیین می‌شود و از اغلب محدودیت‌های قیمتی و حجمی بازار عادی معاف هستند. هدف اصلی از معاملات بلوکی، انتقال قانونی و کارآمد حجم زیادی از سهام است. اگرچه این معاملات می‌توانند بر قیمت سهم و شاخص کل تاثیرگذار باشد، اما به خودی خود اقدامی قانونی و شفاف محسوب می‌شوند. در مقابل، هدف معاملات چرخشی گمراه کردن عرضه و تقاضا در بازار است. این معاملات به دلیل اخلال در شفافیت و انصاف بازار ممنوع بوده و در صورت شناسایی توسط ناظر بازار و سامانه‌های نظارتی هوشمند، باطل می‌شوند و تحت پیگرد انضباطی یا قضایی قرار می‌گیرند.
جمع‌بندی
معاملات چرخشی به معاملاتی گفته می‌شود که در آن، مالکیت واقعی دارایی تغییر نمی‌کند و سهام پس از خرید دوباره به همان شخص یا کد بورسی فروخته می‌شود. این معاملات به دلیل ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند دادوستد، القای رونق یا رکود کاذب و شکل‌گیری قیمت‌های ساختگی، مصداق دستکاری بازار و تخلف معاملاتی محسوب می‌شوند. معاملات چرخشی نوعی تابلوسازی هستند که با نمایش حجم و قیمت غیرواقعی می‌توانند سرمایه‌گذاران را به خرید یا فروش نادرست ترغیب کنند و در نتیجه روند قیمت‌گذاری عادلانه را مختل سازند. بر اساس دستورالعمل‌های اجرایی بورس، این معاملات غیرقانونی بوده و در صورت شناسایی توسط سامانه‌های نظارتی و ناظر بازار، باطل و مشمول پیگرد انضباطی یا قضایی می‌شوند.
