اوراق قرضه چیست؟ بررسی ویژگی‌ها و انواع آن

اوراق قرضه (Bonds) از مهم‌ترین ابزارهای مالی در بازارهای جهانی به شمار می‌روند. علت انتشار این اوراق نیاز دولت‌ها و شرکت‌ها به تامین مالی پروژه‌های سرمایه‌ای یا پوشش هزینه‌های جاری است. دارندگان اوراق در نقش وام‌دهنده عمل می‌کنند و در مقابل، در فواصل زمانی مشخص بهره دریافت می‌کنند. در سررسید نیز اصل مبلغ سرمایه‌گذاری بازپرداخت می‌شود. این اوراق به دلیل بازدهی مبتنی بر پرداخت‌های از پیش تعیین‌شده و قابل پیش‌بینی، در دسته دارایی‌های ثابت قرار می‌گیرند و ریسک کمتری نسبت به سهام دارند. مفاهیم اصلی در اوراق قرضه شامل مبلغ اسمی، نرخ بهره یا کوپن و مدت سررسید هستند. این اوراق ممکن است با قیمتی کمتر یا بیشتر از ارزش اسمی خود معامله شوند و معمولا از طریق پذیره‌نویسی در اختیار عموم قرار می‌گیرند.

می‌توانید در مقاله «اوراق بهادار» با انواع دیگر اوراق بهادار آشنا شوید.

در این مقاله به بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها، انواع، نحوه خرید و فروش و مزایا و معایب اوراق قرضه پرداخته شده است. همچنین معرفی اوراق قرضه در ایران، بررسی تفاوت اوراق قرضه و مشارکت و تفاوت آن با اوراق قرضه جهانی از موارد بررسی شده در این مقاله هستند.

تاریخچه اوراق قرضه

تاریخچه اوراق قرضه به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. علت شکل‌گیری اولیه این ابزار نیاز دولت‌ها به تامین مالی جنگ‌ها و پروژه‌های عمومی بود و به همین دلیل نخستین نمونه‌ها در روم باستان صادر شد. در قرون وسطی نیز پادشاهان اروپایی از این شیوه استفاده کردند. در قرن هفدهم میلادی، هلند شکل مدرن اوراق قرضه را توسعه داد و این ابزار به تدریج به یکی از ارکان اصلی بازارهای مالی جهانی تبدیل شد.

در ایران، ریشه استفاده از اوراق قرضه به دوره قاجار مرتبط است. در آن زمان دولت برای تامین مالی پروژه‌ها یا پرداخت بدهی‌ها اسناد مالی مشابه منتشر می‌کرد. پس از تاسیس بانک ملی ایران در سال 1307 شمسی، انتشار اوراق به صورت منسجم‌تری ادامه یافت. پس از انقلاب اسلامی در سال 1357، صدور اوراق قرضه با نرخ بهره ثابت متوقف شد و اوراق اسلامی مانند صکوک جایگزین آن شد.

ویژگی‌های اوراق قرضه چیست؟

اوراق قرضه ابزارهای مالی بلندمدتی هستند که به سرمایه‌گذاران امکان دریافت درآمد ثابت از طریق بهره دوره‌ای و بازپرداخت اصل مبلغ اسمی را می‌دهند. علت محبوبیت این اوراق قابلیت نقدشوندگی و امکان خرید و فروش آن‌ها در بازار است. در ادامه به ویژگی این اوراق پرداخته می‌شود.

بازده تا سررسید (YTM): محاسبه نرخ بازده تا سررسید اوراق قرضه (Yield to Maturity یا YTM) شامل تعیین نرخ سالانه‌ای است که سرمایه‌گذار با نگهداری اوراق تا تاریخ سررسید و دریافت تمامی پرداخت‌های بهره و اصل سرمایه، به آن دست می‌یابد.

نرخ بهره: نرخ بهره اوراق قرضه معمولا سالانه تعیین شده و بر اساس ارزش اسمی اوراق محاسبه می‌شود.

ارزش اسمی: ارزش اسمی اوراق قرضه نشان‌دهنده مبلغی است که ناشر در پایان مدت مشخص به دارنده اوراق پرداخت می‌کند و مبنای محاسبه بهره است.

وام‌دهنده و وام‌گیرنده: در معاملات، شرکت یا دولتی که اوراق قرضه را صادر می‌کند، وام‌گیرنده است و سرمایه‌گذاران وام‌دهنده محسوب می‌شوند.

سررسید مشخص: اوراق قرضه دارای سررسید معین هستند که می‌تواند تک‌تاریخ یا سریالی باشد و در تاریخ سررسید اصل سرمایه بازپرداخت می‌شود.

اولویت در بازپرداخت: دارندگان اوراق قرضه در دریافت اصل و فرع سرمایه نسبت به سهامداران اولویت دارند. این ویژگی در شرایط ورشکستگی ناشر اوراق اهمیت بسیار بالایی دارد.

اوراق با وثیقه یا بدون وثیقه: برخی اوراق برای افزایش امنیت سرمایه‌گذاری با وثیقه منتشر می‌شوند، اما شرکت‌های معتبر ممکن است اوراق بدون وثیقه ارائه دهند.

سازوکار مالکیت و حق رای: دارنده اوراق قرضه مالک شرکت نیست و سود تقسیمی سهام به او تعلق نمی‌گیرد. همچنین حق رای ندارد مگر در موارد خاص مانند انتشار اوراق جدید یا نقض تعهدات ناشر دارای حق رای است.

عرضه خصوصی و عمومی: عرضه خصوصی شامل قرارداد بین ناشر و خریدار محدود است و در عرضه عمومی تعداد زیادی سرمایه‌گذار شرکت می‌کنند و یک امین بر اجرای تعهدات ناشر نظارت می‌کند.

انواع اوراق قرضه

اوراق قرضه، به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالی در بازار سرمایه، نقش کلیدی در تامین مالی و مدیریت نقدینگی برای طیف وسیعی از نهادها ایفا می‌کنند. این اوراق، که اساسا نوعی وام با درآمد ثابت محسوب می‌شوند، توسط دولت‌ها، شرکت‌ها و نهادهای محلی منتشر می‌شوند تا سرمایه لازم برای پروژه‌ها، عملیات روزمره یا پوشش کسری بودجه را فراهم آورند. سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق، در ازای مبلغ سرمایه‌گذاری شده، وعده دریافت سود دوره‌ای و بازپرداخت اصل سرمایه در سررسید را دریافت می‌کنند. درک انواع مختلف اوراق قرضه، که بر اساس معیارهای گوناگونی دسته‌بندی می‌شوند، برای سرمایه‌گذاران به منظور انتخاب گزینه‌های متناسب با اهداف و سطح ریسک‌پذیری‌شان ضروری است. در ادامه، به بررسی انواع اوراق قرضه بر اساس سه معیار اصلی شامل ناشر، سررسید و سوددهی پرداخته می‌شود.

انواع اوراق قرضه بر اساس ناشر

این معیار، اوراق قرضه را بر اساس نهادی که اقدام به انتشار آن‌ها می‌کند، تقسیم‌بندی می‌کند که شامل اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شرکتی، اوراق قرضه شهرداری، اوراق قرضه بین‌المللی و اوراق قرضه با پشتوانه دارایی هستند که در ادامه هر یک شرح داده شده است.

اوراق قرضه دولتی (Government bonds): در پاسخ به این سوال که اوراق قرضه دولتی چیست باید عنوان کرد که این اوراق توسط دولت‌ها به منظور تامین مالی برنامه‌های عمومی، پرداخت حقوق و صورت‌حساب‌ها و همچنین جبران کسری بودجه منتشر می‌شوند. به دلیل پشتوانه دولتی، معمولا کم‌ریسک‌ترین نوع اوراق قرضه به شمار می‌روند، هرچند که ریسک آن‌ها به پایداری اقتصادی کشور منتشرکننده وابسته است.

اوراق قرضه شرکتی (Corporate bonds): شرکت‌ها و کسب‌وکارها برای تامین مالی پروژه‌های پرهزینه یا رفع نیازهای نقدینگی خود، اقدام به انتشار این اوراق می‌کنند. این نوع اوراق معمولا ریسک بالاتری نسبت به اوراق دولتی دارند اما در مقابل، اغلب سود بیشتری نیز به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کنند تا جذابیت لازم را برای آن‌ها ایجاد کنند.

اوراق قرضه شهرداری (Municipal bonds): این اوراق توسط شهرداری‌ها و نهادهای محلی برای تامین مالی پروژه‌های زیرساختی مانند ساخت مدارس، بیمارستان‌ها یا جاده‌ها صادر می‌شوند. شهرداری‌ها عمدتا در شرایطی که نیاز مالی آن‌ها از درآمدهای حاصل از جمع‌آوری مالیات فراتر رود، به انتشار اوراق قرضه شهرداری با درآمد ثابت روی می‌آورند. یک مزیت قابل توجه این اوراق در بسیاری از کشورها، معافیت سود آن‌ها از مالیات است.

اوراق قرضه بین‌المللی (International government bonds): این دسته از اوراق توسط دولت‌ها، شرکت‌های چندملیتی و نهادهای مالی در بازارهای مالی جهانی عرضه و معامله می‌شوند و هدف آن‌ها تامین مالی پروژه‌های متنوع در مقیاس بین‌المللی است.

دسته‌بندی اوراق قرضه بر اساس سررسید

دسته‌بندی اوراق قرضه بر اساس سررسید  به مدت زمان باقی‌مانده تا تاریخ بازپرداخت اصل سرمایه به سرمایه‌گذار اشاره دارد و شامل موارد زیر است:

اوراق قرضه کوتاه‌مدت  (Note bonds): سررسید این اوراق قرضه عموما کمتر از یک سال است. این نوع اوراق برای مدیریت نقدینگی و کاهش ریسک ناشی از تغییرات نرخ بهره گزینه‌ای مطلوب به شمار می‌روند.

اوراق قرضه میان‌مدت (Bills bounds): سررسید اوراق قرضه میان‌مدت بین یک تا ده سال تعریف می‌شود. اوراق قرضه میان‌مدت ترکیب مناسبی از نقدشوندگی نسبی و بازدهی مناسب را برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌آورند.

اوراق قرضه بلندمدت (Terms bonds): این اوراق دارای سررسیدی بیش از ده سال هستند و معمولا نرخ بهره بالاتری را به دلیل ریسک بیشتر ناشی از مدت زمان طولانی‌تر سرمایه‌گذاری، ارائه می‌دهند. در این دسته‌بندی، «سند قرضه» معمولا با سررسید ۲ تا ۱۰ ساله و «ورقه قرضه» با سررسید بیش از ۱۰ سال منتشر می‌شود.

اوراق قرضه با سررسید مشخص و سریالی (Serial bonds): متداول‌ترین نوع، اوراقی هستند که دارای یک تاریخ سررسید مشخص هستند. در مقابل، اوراق سریالی می‌توانند تاریخ‌های سررسید متفاوتی داشته باشند که در هر یک از این تاریخ‌ها، بخشی از مبلغ کل ورقه قرضه به سرمایه‌گذار پرداخت می‌شود.

انواع اوراق قرضه بر اساس سوددهی

دسته‌بندی انواع اوراق قرضه بر اساس سوددهی، به نحوه پرداخت سود به سرمایه‌گذاران اشاره دارد و شامل موارد زیر است:

اوراق قرضه با سود ثابت یا کوپنی (Coupon bonds): در این نوع اوراق قرضه، نرخ بهره مشخصی به صورت دوره‌ای (معمولا سالانه یا نیم‌سالانه) به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. این اوراق برای کسانی که به دنبال درآمد ثابت و قابل پیش‌بینی هستند، بسیار مناسب است.

اوراق قرضه با سود شناور (Floating-rate bonds): نرخ بهره در اوراق قرضه با سود شناور بر اساس شاخص‌های اقتصادی خاصی مانند نرخ بهره بین‌بانکی یا تورم تنظیم می‌شود و در بازه‌های زمانی مشخصی تغییر می‌کند. این اوراق برای سرمایه‌گذاری در شرایط ناپایدار اقتصادی که نرخ‌ها متغیر هستند، کاربرد دارند.

اوراق قرضه بدون بهره (Zero-coupon bonds): این اوراق هیچ پرداخت بهره دوره‌ای ندارند. سرمایه‌گذار آن‌ها را با تخفیف نسبت به ارزش اسمی که دارند خریداری می‌کند و در زمان سررسید، مبلغ اسمی کامل را دریافت می‌کنند. سود حاصل از این اوراق در واقع از تفاوت قیمت خرید و قیمت سررسید به دست می‌آید.

اوراق قرضه قابل تبدیل (Convertible bonds): اوراق قرضه قابل بازخرید یا اوراق قرضه قابل تبدیل به دارنده خود امکان تبدیل آن‌ها به سهام شرکت منتشرکننده را در شرایط و قیمت‌های از پیش تعیین شده می‌دهند. این ویژگی می‌تواند برای سرمایه‌گذار جذاب باشد، به خصوص در صورتی که قیمت سهام شرکت افزایش یابد.

اوراق قرضه با پشتوانه دارایی (Asset-backed securities): بازپرداخت اصل و سود این اوراق، به درآمدهای حاصل از یک دارایی خاص مانند اوراق قرضه رهنی، وام‌های رهنی یا اجاره‌بها وابسته است. به عبارت دیگر، جریان نقدینگی تولید شده توسط آن دارایی، تضمین‌کننده بازپرداخت به سرمایه‌گذاران است.

اوراق قرضه در ایران

در ایران، به دلیل آن که اوراق قرضه با نرخ سود ثابت، ماهیت ربوی دارد و مطابق با قوانین بانکداری اسلامی نیست، به شکل رایج جهانی منتشر نمی‌شود. در عوض، اوراق بدهی بر اساس عقود اسلامی (مانند مشارکت، مرابحه، اجاره و استصناع) به عنوان جایگزین عرضه می‌شوند. انواع اوراق بدهی در ایران شامل موارد زیر هستند:

اوراق مشارکت: اوراق مشارکت برای تامین مالی پروژه‌های عمرانی، صنعتی و تولیدی توسط دولت، شهرداری‌ها و شرکت‌های خصوصی منتشر می‌شوند. دارندگان اوراق مشارکت در سود حاصل از پروژه شریک هستند و سود علی‌الحساب دوره‌ای دریافت می‌کنند. سود قطعی پس از اتمام پروژه محاسبه و پرداخت می‌شود.

اسناد خزانه اسلامی (اخزا): اوراق اخزا توسط دولت برای پرداخت بدهی‌های خود به پیمانکاران منتشر می‌شوند و سود دوره‌ای ندارند. خریداران آن‌ها را با مبلغی کمتر از قیمت اسمی خریداری کرده و در سررسید، مبلغ کامل را دریافت می‌کنند.

اوراق صکوک: اوراق صکوک بر پایه عقود مورد تایید فقه اسلامی منتشر می‌شوند و دارندگان آن‌ها به صورت مشاع، مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن هستند. اوراق مرابحه، اوراق اجاره و اوراق استصناع از انواع صکوک هستند.

اوراق گام: اوراق گام (گواهی اعتبار مولد) در ایران ابزاری مالی هستند که توسط بانک مرکزی طراحی شده تا مشکل تامین مالی کوتاه‌مدت بنگاه‌های تولیدی و زنجیره تامین را برطرف کند. این اوراق در واقع نوعی تعهد بانکی قابل معامله در بازار سرمایه هستند که بانک به نام تولیدکننده صادر می‌کند و تولیدکننده می‌تواند آن را به فروشنده مواد اولیه یا سایر ذی‌نفعان منتقل کند. سررسید اوراق گام معمولا تا یک سال است و قابلیت خرید و فروش در بازار ثانویه را دارد. به این ترتیب، هم به تامین نقدینگی واحدهای تولیدی کمک می‌کند و هم شفافیت و انضباط مالی در زنجیره تامین را افزایش می‌دهد.

تفاوت‌اوراق بدهی در ایران با اوراق قرضه جهانی

اوراق قرضه جهانی ماهیت ربوی دارند، در حالی که اوراق بدهی ایران بر اساس قراردادهای شرعی طراحی شده و مجاز هستند. علت تفاوت در سود اوراق قرضه، روش محاسبه آن است. اوراق قرضه سود ثابت و مشخص ارائه می‌دهند، اما اوراق بدهی می‌توانند نرخ سود ثابت یا متغیر داشته باشند و سازوکار پرداخت آن بر اساس اصول شرعی تنظیم می‌شود، مانند صکوک اجاره که سود از اجاره دارایی‌ها به دارندگان اوراق پرداخت می‌شود. همچنین، اوراق قرضه به عنوان وام مستقیم عمل می‌کنند، اما اوراق بدهی از طریق معاملات مجاز شرعی تامین مالی می‌شوند، برای مثال در صکوک مرابحه، ناشر دارایی را خریداری و به سرمایه‌گذاران می‌فروشد. ناشر اوراق قرضه می‌تواند بدون محدودیت از منابع مالی استفاده کند، در حالی که ناشر اوراق مشارکت ملزم به استفاده از سرمایه در طرح‌های مشخص تولیدی یا عمرانی است و باید عملکرد خود را به خریداران توضیح دهد. به دلیل ماهیت سود علی‌الحساب و سهم از سود واقعی پروژه، سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت ریسک کمتری نسبت به اوراق قرضه سنتی دارد که سود آن کاملا به نرخ بهره ثابت وابسته است.

نحوه خرید و فروش اوراق قرضه

در بازار اولیه، اوراق قرضه برای اولین بار توسط ناشر (دولت یا شرکت) به سرمایه‌گذاران عرضه می‌شود. در این مرحله، سرمایه‌گذاران می‌توانند این اوراق را مستقیما از ناشر خریداری کنند. این خرید معمولا از طریق پذیره‌نویسی انجام می‌شود که می‌تواند به‌صورت مذاکره‌ای یا رقابتی باشد.

پس از انتشار اوراق قرضه در بازار اولیه، این اوراق در بازار ثانویه خرید و فروش می‌شوند. در این بازار، سرمایه‌گذاران می‌توانند اوراق قرضه خود را به دیگر سرمایه‌گذاران بفروشند یا اوراق قرضه جدیدی خریداری کنند. بازار ثانویه به‌طور عمده در بازار‌های خارج از بورس (OTC) فعالیت می‌کند و نقدینگی این اوراق را افزایش می‌دهد.

برخی اوراق قرضه به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که قبل از سررسید آن‌ها را به فروش برسانند یا به ناشر بازگردانند. این ویژگی موجب می‌شود که این اوراق از انعطاف بیشتری برخوردار شوند.

مزایا سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه

در این بخش، به مهم‌ترین ویژگی‌ها و مزایایی که سرمایه‌گذاران با خرید اوراق قرضه به دست می‌آورند پرداخته شده است:

درآمد ثابت: اوراق قرضه معمولا به دارنده خود سود ثابت پرداخت می‌کنند که می‌تواند منبعی مطمئن از درآمد باشد.
ثبات قیمتی: این اوراق معمولا نوسانات کمتری نسبت به سهام دارند و به همین دلیل برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال ثبات بیشتر هستند مناسب است.
حق تقدم در صورت ورشکستگی ناشر: در صورت ورشکستگی ناشر، دارندگان اوراق قرضه نسبت به سهامداران اولویت دارند و می‌توانند اصل و فرع سرمایه خود را دریافت کنند.
تنوع در پرتفوی سرمایه‌گذاری: سرمایه‌گذاری در این اوراق به تنوع بیشتر پرتفوی سرمایه‌گذار کمک می‌کند و ریسک کلی آن را کاهش می‌دهد.

معایب سرمایه‌گذاری در اوراق قرضه

در ادامه، ریسک‌ها و محدودیت‌هایی که ممکن است دارندگان اوراق قرضه با آن مواجه شوند، بررسی شده است:

ریسک نرخ بهره: با افزایش نرخ بهره در بازار، قیمت اوراق قرضه کاهش می‌یابد، که می‌تواند زیان برای سرمایه‌گذارانی که قصد فروش زودهنگام دارند ایجاد کند.
ریسک نکول: در اوراق قرضه شرکت‌های خصوصی، احتمال نکول یا ورشکستگی ناشر وجود دارد که می‌تواند منجر به از دست دادن سرمایه اصلی و سود شود.
عدم حق مالکیت یا رای: دارندگان اوراق قرضه هیچ‌گونه حق مالکیت یا حق رای در شرکت‌ها ندارند و نمی‌توانند در تصمیمات شرکت مشارکت کنند.
بازده محدود: به دلیل نرخ سود ثابت، اوراق قرضه معمولا بازده کمتری نسبت به سهام دارند و نمی‌توانند در شرایط رشد اقتصادی سریع مانند سهام سود بیشتری ایجاد کنند.

جمع‌بندی

به طور کلی، اوراق قرضه ابزار مالی است که به وسیله آن‌ها ناشر به سرمایه‌گذاران مبالغ معینی به عنوان بهره پرداخت می‌کند و در زمان سررسید نیز اصل مبلغ سرمایه را بازپرداخت می‌نماید. این اوراق به عنوان یکی از ابزارهای تامین مالی، ویژگی‌هایی نظیر سررسید معین، بهره ثابت یا متغیر و عدم مالکیت در شرکت دارندگان را به همراه دارند. اوراق قرضه می‌توانند به شکل‌های مختلفی همچون اوراق قرضه کوپن صفر، قابل تبدیل یا قابل فراخوان منتشر شوند و به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که با توجه به ریسک‌ها و بازده‌های مختلف، گزینه‌های متنوعی برای سرمایه‌گذاری داشته باشند. از آنجا که نرخ بهره و ریسک‌های بازار تاثیر زیادی بر قیمت اوراق قرضه دارند، بازار این اوراق معمولا پایداری بیشتری نسبت به بازار سهام از خود نشان می‌دهد.

---

سوالات متداول