ارز نیمایی چیست؟

نوسانات نرخ ارز در سامانه نیما یا اصطلاحا ارز نیمایی، در اقتصاد ایران و بازارهای مالی از جمله بورس بسیار با اهمیت است. در ایران به واسطه نظام ارزی چند نرخی، نرخ‌های متعددی برای ارز وجود دارد که از جمله آن می‌توان به نرخ ارز نیما اشاره کرد. در این مقاله با جزییات بیشتر در خصوص چیستی این نرخ و اثرات آن بر بازارهایی همچون بورس پرداخته شده است.

ارز چیست؟

پیش از آنکه که به تعریف ارز نیمایی و سازوکار آن پرداخته شود، ابتدا تعریفی از واژه «ارز» آورده شده است. به طور کلی به هرگونه پول (چک، اسکناس یا حواله) رایج در کشورهای مختلف دنیا که در داخل کشور مورد استفاده و مورد تبادل قرار می‌گیرد، ارز گفته می‌شود. برای تبدیل واحد پولی کشورها به یکدیگر نرخ برابری ارز معنا پیدا می‌کند. برای مثال در کشور ایران نرخ برابری ریال با هر ارز دیگری، با ارزش ریال در برابر آن ارز برابر است. به این معنا که هر ریال ایران نسبت به ارز خارجی چقدر می‌ارزد.

انواع ارز در ایران

در کشور ایران سیاست چند نرخی بودن ارز بسیار رایج است. علیرغم انتقادات بسیار به این نوع سیاست‌گذاری، نرخ‌های متعددی برای ارزهایی از قبیل دلار و یورو وجود دارد که می‌توان به نرخ ارز دولتی، نرخ ارز سنا، نرخ نیمایی، نرخ دلار در بازار آزاد و… اشاره کرد. البته لازم به توضیح است که نرخ ارز در بازار آزاد اگرچه نرخ‌های واقعی‌تری از ارزها را نشان می‌دهد، اما این نرخ‌ها از سوی دولت غیررسمی خوانده می‌شود.

ارز نیمایی مخفف چیست؟

نرخ ارز در «نظام یکپارچه ارزی» که به اختصار «نیما» نامیده می‌شود، نرخی است که به منظور معاملات بازرگانان و تجار مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع واردکنندگان کالاهای اساسی و واسطه‌ای و سرمایه‌ای برای تامین ارز مورد نیاز و صادرکنندگان جهت فروش ارز ماحصل از صادرات خود از ارز نیمایی استفاده می‌کنند.

سامانه ارز نیمایی

تبادلات در نظام یکپارچه ارزی در بستر سامانه‌ای تحت عنوان سامانه نیما صورت می‌گیرد. در واقع واردکنندگان و صادرکنندگان از طریق این سامانه نسبت به خرید و فروش ارز اقدام می‌کنند. صادرکنندگان تامین‌کنندگان ارز و واردکنندگان متقاضیان آن هستند. ثبت‌نام ارز نیمایی در سامانه باید هم از سوی خریداران و هم عرضه‌کنندگان صورت گیرد.

هدف از پیدایش ارز نیمایی

سامانه نیما یا نظام یکپارچه ارزی از تاریخ سوم اردیبهشت 1396 به صورت رسمی در کشور آغاز به کار کرد. یکی از مهم‌ترین اهداف پیدایش این سامانه یا سیستم ارزی تسهیل در تبادلات تجاری واردکنندگان و صادرکنندگان و تامین ارز مورد نیاز آن‌ها است. در واقع باتوجه به نوسانات نرخ ارز در بازار آزاد، سیاست‌گذاران به منظور ایجاد یک نظام ارزی یکپارچه و حفظ منافع تجار در نوسانات، سامانه‌ای تحت عنوان سامانه نیما ایجاد کردند که در آن تبادلات ارز براساس نرخ‌هایی که از سوی بانک مرکزی مشخص می‌شود، صورت می‌گیرد.

یکی دیگر از اهداف اولیه ایجاد این نظام ارزی یکپارچه ثبت واردات و صادرات صورت گرفته در یک پورتال رسمی است. در واقع صادرکنندگان ارزی به عنوان یکی از مهم‌ترین عرضه‌کنندگان ارز به کشور شناخته می‌شوند. هرچه ارز حاصل از صادرات به چرخه تجاری کشور بازگردد، نظام ارزی تقویت خواهد شد. از طرفی تامین ارز کافی برای واردات کالا میسر می‌شود.

نرخ نیمایی چگونه تعیین می‌شود؟

نرخ ارز نیمایی که رایج‌ترین ارز آن دلار است، کمتر از نرخ ارز بازار آزاد و بیشتر از نرخ ارز دولتی، با نوسانات محدود است. نرخ‌گذاری‌ها تحت نظارت بانک مرکزی و براساس مکانیزم عرضه و تقاضا، شرایط اقتصادی و ارزی کشور و تورم تعیین می‌شود. مکانیسم عرضه و تقاضا بدین صورت است که صادرکنندگان ارز با قیمت‌های پیشنهادی، ارز خود را به واردکنندگان به فروش می‌رسانند. این فرآیند توسط کارگزاران که بانک‌ها و صرافی‌ها هستند، صورت می‌گیرد.

انواع ارزهای نیمایی

در حال حاضر عمده ارزهایی که در حوزه بین‌الملل مورد تبادل قرار می‌گیرد، در سامانه نیما خرید و فروش می‌شود. البته در زمان شروع کار این سامانه ارزهایی چون یورو و یوآن چین مورد تبادل قرار می‌گرفت که امروز دامنه ارزی آن گسترش یافته است.

حواله نیمایی چیست؟

حواله به معنای جابه‌جا شدن یا تغییر یافتن است. در واقع برای انتقال پول به جای استفاده از پول فیزیکی (اسکناس یا مسکوکات) از حواله استفاده می‌شود. حواله ارزی عمدتا تبادلات ارز از فرد یا شرکتی در داخل کشور با فرد یا شرکتی در داخل یا خارج از کشور است، بدون آنکه پول فیزیکی جابه‌جا شود و در واقع نوعی دستور پرداخت است. نقل و انتقالات حواله از طریق یک کارگزار رسمی همچون بانک و صرافی صورت می‌گیرد.

اسکناس اما عمدتا برای امور خدماتی همچون ارز مسافرتی، درمانی و … استفاده می‌شود. شاید برای افراد این پرسش ایجاد شود که چرا نرخ ارزی که به صورت اسکناس است با حواله ارزی متفاوت و بیشتر است؟ برای پاسخ به این پرسش باید گفت که گرچه تبادلات حواله ارزی شامل هزینه است، اما هزینه‌های مبادلاتی اسکناس به مراتب بیش از آن است و این اختلاف قیمت در هزینه‌های مبادلاتی است.

مرکز مبادلات ارزی جایگزین سامانه نیما شد؟

براساس سیاست‌های ارزی بانک مرکزی، تامین ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای اساسی و ماشین‌آلات و تجهیزات با نرخ دولتی 28500 تومان از سامانه نیما و سایر حوالجات ارزی برای صادرکنندگان و واردکنندگان از تالار حواله مرکز مبادلات ارزی صورت می‌گیرد. بنابراین می‌توان گفت که تأمین‌کننده ارز سامانه نیما بانک مرکزی است که ارز آن از محل منابع ارزی دولت تامین می‌شود. منابع ارزی دولت نیز از طریق عرضه ارز ماحصل از صادرات شرکت‌های نفت و گاز تحت مدیریت دولت تامین می‌شود.

در مقابل عرضه‌کنندگان ارز در تالار حواله ارز مرکز مبادله، شرکت‌های صادراتی فولادی، فلزی، معدنی و پتروشیمی و سایر شرکت‌های کوچک صادراتی هستند. لازم به ذکر است که قیمت‌گذاری در این تالار براساس مکانیزم عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد. همچنین نرخی که تحت عنوان نرخ نیما در نظر گرفته می‌شود و اساس تامین ارز تاجران و بازرگانان است، نرخ خرید و فروش حواله نیمایی است که از طریق مرکز مبادلات ارزی اعلام می‌شود.

ارز نیمایی به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

به طور کلی به تمامی تجار و بازرگانان یا شرکت‌های تجاری و بازرگانی که کارت بازرگانی دارند و در سامانه تجارت به عنوان یک عضو ثبت‌نام کرده‌اند، ارز نیمایی تعلق می‌گیرد. به بیان دیگر کلیه واردکنندگان و صادرکنندگان کالا که شرایط لازم و رسمی برای تجارت مطابق با قوانین کشور را دارند، مشمول خرید و فروش ارز نیمایی هستند.

البته لازم به توضیح است که نوع کالا نیز در تخصیص ارز نیمایی اهمیت دارد و باید کالاهایی تبادل شوند که مشمول هستند.

ارز نیمایی به چه کالاهایی تعلق می‌گیرد؟

به طور کلی کالاهای وارداتی که مشمول ارز دولتی و نیمایی هستند به دو گروه تقسیم می‌شوند، گروه اول به کالاهای اساسی تعلق دارد که ارز آن از محل منابع ارزی دولت و فروش نفت و گاز و از طریق سامانه نیما تامین می‌شود. این اقلام شامل موارد ذیل هستند:

• برنج
• کود
• صنایع غذایی، شیلات، دام، طیور و دامپزشکی
• سم
• گوشت مرغ
• تخم‌مرغ
• تجهیزات و لوازم پزشکی
• صنایع شیمیایی و پلیمری
• گندم
• واکسن‌ها و کیت‌های پزشکی
• ماده اولیه غذا، شیرخشک، مکمل و…
• کاغذ
• دارو و مواد اولیه دارو
• کنجاله سویا
• لاستیک و مواد اولیه لاستیک
• بذر
• حبوبات
• صنایع منسوجات و پوشاک و کفش
• ماشین‌آلات و تجهیزات تولید و کشاورزی
• روغن‌خام (پالم و آفتابگردان)
• جو
• قند و شکر
• گوشت قرمز
• صنایع سلولزی، چاپ و نوشتار
• محصولات باغی و زراعی
• صنایع معدنی، ریلی، دریایی و هوایی و تجهیزات مرتبط

گروه دوم به کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای همچون نهاده‌های تولید در کشور اختصاص دارد که از محل صادرات محصولات فولادی، فلزی، معدنی و پتروشیمی و صادرات سایر شرکت‌های کوچک از طریق مرکز مبادلات ارزی تامین می‌شوند. این کالاها شامل موارد ذیل است:

• کالاهای الکترونیکی، برقی، مخابراتی و…
• تجهیزات، ماشین‌آلات و قطعات خودروسازان
• واردات انواع پلاستیک و لاستیک
• محصولات و مواد سلولزی و شیمیایی
• محصولات نساجی، پوشاک و چرم
• انواع لوازم خانگی و محصولات فلزی
• مواد غذایی، آشامیدنی و دخانی
• صنایع مواد و کشاورزی
• انواع تجهیزات حمل و نقل
• و…

گروه کالایی سوم و چهارم نیز وجود دارد که به آن‌ها ارز نیمایی و دولتی تعلق نمی‌گیرد.

چگونه ارز نیمایی بگیریم؟

برای تامین ارز مورد نیاز باید از طریق سامانه جامع تجارت اقدام کرد. در این حالت بازرگانان پس از ثبت سفارش باید به بانک عامل مراجعه و بانک عامل نسبت به ثبت درخواست تخصیص ارز، اخذ تاییدیه بانک مرکزی و اخذ تعهد از واردکننده اقدام کند. بعد از اخذ تاییدات لازم از بانک عامل و دریافت گواهی بانک باید وارد سامانه تجارت شد و از طریق منوی عملیات ارزی، گزینه خرید ارز را انتخاب کرد. پس از ثبت درخواست برای ارز، درخواست به سامانه نیما ارسال خواهد شد و صرافی‌های مجاز قیمت‌های پیشنهادی خود را اعلام می‌کنند. پس از تایید قیمت پیشنهادی صرافی‌ها، وجه ریالی باید به حساب صرافی منتخب واریز و صراف باید نسبت به صدور حواله اقدام کند.

معایب ارز نیمایی

نظام ارزی چند نرخی که در کشور ایران رایج است، مورد انتقاد اقتصاددانان، کارشناسان و فعالان مالی در کشور است. بسیاری معتقدند که نظام چند نرخی بساط رانت و فساد را در اقتصاد کشور گسترده می‌کند. در شرایطی که نرخ ارز در بازار غیررسمی روند روبه رشدی دارد و نرخ دلار نیما نسبتا ثابت باقی مانده، شکاف میان این دو نرخ روز به روز بیشتر شده است. رشد شکاف میان نرخ ارز نیمایی با ارز بازار آزاد انگیزه عرضه را از صادرکنندگان می‌گیرد. از طرفی این نرخ زمینه‌های فساد را برای واردکنندگان فراهم می‌کند. یکی دیگر از معایب آن، عدم تخصیص به موقع ارز به واردکنندگان است. هرچه عرضه ارز از سوی صادرکنندگان کاهش یابد، نیاز واردکنندگان به ارز با سرعت کمتری برطرف خواهد شد. از سوی دیگر پیچیدگی در بروکراسی تخصیص ارز در زمینه واردات مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد.

نقش ارز نیمایی بر بورس

شرکت‌های فعال در بازار سهام به دو دسته سهام یا شرکت‌های دلاری و سهام یا شرکت‌های ریالی دسته‌بندی می‌شوند. سهام دلاری به سهامی گفته می‌شود که اثر بسیاری از تغییرات نرخ ارز می‌گیرند. به بیان دیگر این شرکت‌ها بخش یا تمام درآمد و هزینه‌هاشان براساس مبادلات تجاری با سایر کشورها است. سهام دلاری خود به دو دسته سهام واردات‌محور و سهام صادرات‌محور تقسیم می‌شوند. سهام ریالی همان‌طور که از نامش پیداست به سهامی گفته می‌شود که درآمد و هزینه‌های آن ریالی و وابستگی مستقیم به نرخ ارز ندارد.

از آن‌جا که ارز مورد استفاده برای شرکت‌های بورسی، ارز نیمایی است، در نتیجه نوسانات آن اثر بسیاری بر شرکت‌های دلاری دارد. رشد قیمت ارز نیمایی در کوتاه مدت منجر به رشد درآمدهای شرکت‌های صادرات‌محور خواهد شد، اما باید در نظر داشت، رشد نرخ ارز عمدتا به دلیل تورم صورت می‌گیرد و تورم منجر به رشد هزینه‌های تولید نیز خواهد شد. رشد هزینه‌های تولید در شرکت‌های واردات‌محور که بخش یا تمام نهاده‌های تولید از طریق واردات تامین می‌شود، کاهش سودآوری را به دنبال دارد.

بنابراین رشد نرخ ارز نیمایی انتظارات تورمی را افزایش می‌دهد و در کوتاه مدت اثر مثبتی بر درآمدزایی شرکت‌های صادرات‌محور خواهد داشت، اما حتی در کوتاه مدت هم به نفع شرکت‌های واردات‌محور نخواهد بود.

نمودار تغییرات ارز نیمایی و شکاف ارز نیمایی با ارز بازار آزاد

در پایان سال 1402 اختلاف ارز نیمایی و آزاد کمتر از 50 درصد بود. در فروردین 1403 و با افزایش تنش‌های سیاسی ایران با اسراییل و جهش نرخ ارز در بازار آزاد، شکاف قیمتی به بیش 60 درصد رسید.

نمودار ذیل روند قیمتی و شکاف بین این دو نرخ را از ابتدای سال 1397 تا پایان 1402 نشان می‌دهد. در اواخر سال 1401 شاهد جهش قیمت دلار نیما بودیم.