بازار چیست؟ آشنایی با انواع آن
بازارها متشکل از افرادی هستند که منابع مورد نیاز برای خرید و فروش و همچنین درک مشترکی از نحوه انجام معاملات را دارند. بهای تمام‌شده کالاها و خدمات توسط نیروهایی همچون عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. زمانی که این دو عامل اقتصادی در حالت تعادل یا عدم تعادل باشند، قیمت‌ها بر این اساس نوسان می‌کنند. در این مقاله انواع بازار و ویژگی هر یک و همچنین نقش عرضه و تقاضا در آن با جزییات بیشتر تشریح شده است.
تعریف بازار
کلمه بازار از کلمه لاتین Marcatus به معنای تجارت گرفته شده است. به طور کلی به مکانی که دو یا چند نفر برای مبادله کالا یا خدمات با هم در تعامل هستند، بازار گفته می‌شود. طرفین معامله در چنین تعاملی به عنوان خریدار و فروشنده شناخته می‌شوند. به رغم آنکه معاملات عمدتا در یک مکان فیزیکی انجام می‌شوند، اما فضاهای مجازی نیز بستری برای تجارت آنلاین میان معامله‌گران ایجاد می‌کند. بنابراین هدف از پیدایش بازار رفع نیاز به مبادلات کالا و خدمات، تعیین قیمت‌ها با مکانیزم عرضه و تقاضا، بهبود کیفیت زندگی افراد جامعه، توسعه کسب‌وکارها و… بود.
همچنین بازارها عرصه‌های پر جنب‌وجوشی هستند که در آن خریداران و فروشندگان برای تبادل دارایی‌ها، کالاها و خدمات گرد هم می‌آیند. این سیستم‌ها تعامل عرضه و تقاضا را تسهیل، قیمت‌های غالب را تعیین و بر تخصیص درست منابع تأثیر می‌گذارند. این تعامل، بی‌وقفه صورت می‌گیرد و باعث رشد اقتصادی می‌شود.
انواع بازار
بازارها بر اساس رویکردهای مختلف، محدوده جغرافیایی، حجم، ماهیت کالا و دیدگاه اقتصادی، نوع معاملات، مقررات، زمان معاملات و… به انواع مختلفی دسته‌بندی می‌شوند که در ادامه آورده شده است:
دسته‌بندی بازار بر اساس مکان معاملات
فیزیکی: مکان‌هایی در دنیای واقعی هستند که در آن کالاها، خدمات و… خرید و فروش می‌شوند. یک بازار فیزیکی اغلب توسط سازمان یا نهادی اداره می‌شود که قوانینی را برای فروش و نحوه قیمت‌گذاری آن تعیین می‌کند.
غیرفیزیکی یا بازارهای مجازی: نوع غیرفیزیکی که به عنوان مجازی نیز شناخته می‌شود، به بازاری گفته می‌شود که به جای یک مکان فیزیکی در اینترنت یا سایر پلتفرم‌های دیجیتال وجود دارد. معاملات این‌چنینی به مردم اجازه می‌دهند، بدون مراجعه فیزیکی به فروشگاه یا سایر مکان‌های فیزیکی کالاها را بخرند و بفروشند. قیمت‌ها در چنین بازارهایی می‌تواند تحت تاثیر پویایی عرضه و تقاضا باشد که بر قیمت‌ها در بازارهای فیزیکی تاثیر می‌گذارد، اما ممکن است، متاثر از عوامل دیگری مانند رقابت بین فروشندگان یا کمپین‌های تبلیغاتی برای محصولات خاص نیز قرار گیرند.
دسته‌بندی بازار بر اساس محدوده جغرافیایی
خانگی: زمانی که مبادله کالا یا خدمات در محدوده خانواده صورت گیرد، به آن بازار خانگی گفته می‌شود. این روزها کسب‌وکارهای خانگی رشد و توسعه بیشتری داشته و فراگیرتر شده است.
محلی: معامله خریداران و فروشندگان متعلق به یک منطقه یا ناحیه جغرافیایی خاص، همچون مکان‌های معاملاتی در شهرها و روستاها، بازار محلی نامیده می‌شود که در آن خواسته‌ها محدود هستند. در این بازارها عمدتا کالاهای فاسدشدنی مانند میوه، ماهی، سبزیجات، کالاهای سنتی و دستی و… عرضه می‌شوند.
ملی: بازار داخلی کالاها و خدمات در داخل مرزهای یک کشور که تحت نظارت دولت‌ها قرار دارند را بازار ملی می‌گویند که سلامت آن در یک کشور از نظر عرضه و تقاضا اثر بسزایی در رشد اقتصادی آن دارد.
بین‌المللی یا بازار جهانی: در بازار جهانی یا بین‌المللی، خریداران و فروشندگان از کشورهای مختلف با یکدیگر معامله و مبادله می‌کنند.
دسته‌بندی بازار بر اساس نوع کالا
کامودیتی: در این نوع کالای اولیه یا کالاهای پایه همچون نفت، فلزات و… میان معامله‌گران مبادله می‌شوند.
اوراق بهادار: نام این بازر بورس اوراق بهادار است که در آن اوراقی همچون سهام، اوراق قرضه و… معامله می‌شوند.
املاک و مستغلات: در این نوع، مسکن و انواع زمین‌ها با کاربری‌های مختلف مورد مبادله قرار می‌گیرند.
خودرو: در بازار خودرو، انواع خودرو صفر و کارکرده میان خریداران و فروشندگان معامله می‌شود.
کالاهای تولیدی و مصرفی: هرگونه کالا یا محصول نهایی تولیدشده همچون محصولات چرمی، مصالح ساختمانی، ماشین‌آلات و ابزارها و… و کالاهای مصرفی همچون لبنیات و… در این بازار معامله می‌شوند.
طلا: در این نوع انواع شمش‌ها و فرآورده‌های تولیدی طلا میان معامله‌گران دادوستد می‌شود.
دسته‌بندی بازار از جهت تامین مالی
بازار پول: بازار پول نوعی از انواع بازار های مالی است که جهت تامین مالی کوتاه مدت کاربرد بسیار دارد. از جمله ارکان بازار پول می‌توان به بانک‌ها، موسسات و واسطه‌های مالی اشاره کرد.
بازار سرمایه: در بازار سرمایه، اوراقی همچون سهام، اوراق قرضه و دولتی شرکت‌ها مورد معامله قرار می‌گیرد. عمدتا نگاه به سمت بازار سرمایه برای تامین مالی بلندمدت است.
انواع بازار از جهت نوع رقابت
رقابت کامل: بازار رقابت کامل بازاری است که شرایط ذیل را داشته باشد:
- تعداد زیادی از خریداران و فروشندگان در آن وجود دارد.
- قیمت‌ها باید در سراسر آن یکسان باشد.
- خریداران و فروشندگان شناخت کاملی از بازار دارند.
- کالاها را می‌توان بدون محدودیت از مکانی به مکان دیگر منتقل کرد.
- کالاها یکسان یا همگن هستند.
رقابت ناقص: زمانی که هر یک از شرایط بازار رقابت کامل برآورده نشود، رقابت ناقص صورت می‌گیرد. بازاری رقابت ناقص است که شرایط ذیل را داشته باشد:
- محصولات مشابه هستند، اما یکسان نیستند.
- قیمت‌ها یکسان نیست.
- همه خریداران در یک بازار رقابتی ناقص تمام اطلاعات مربوط به محصولات را به طور یکسان در اختیار ندارند.
- محدودیت‌هایی برای جابه‌جایی کالا وجود دارد.
دسته‌بندی بازار از جهت نوع معامله
نقدی (Spot): در این گونه بازارها مبادله کالا و تحویل فیزیکی بلافاصله انجام می‌شود.
آتی (Future): در بازار آتی، قراردادهایی بر سر قیمت برای آینده منعقد می‌شود. در این نوع بازارها تحویل کالا در زمانی مشخص در آینده است و تسویه حساب بر اساس نوع قرارداد در زمان عقد قرارداد یا تاریخی در آینده انجام می‌شود.
دسته‌بندی بازار از جهت نوع قوانین و مقررات
تنظیم‌شده: این بازار از سوی مراجع دولتی یا انجمن‌های صنفی سازماندهی و کنترل می‌شوند. قیمت‌گذاری در آن عمدتا به صورت دستوری یا کنترل‌شده انجام می‌شود.
غیرقانونی یا سیاه: این نوع، بازاری غیررسمی و کنترل‌نشده است که از سوی دلالان و سفته‌بازان ایجاد می‌شود. نکته مهم این است که قیمت‌ها در بازار سیاه بر قیمت‌های بازار رسمی اثرگذار است. در ایران بازار آزاد غیررسمی است و در آن قیمت یک کالا یا خدمات، از طریق مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.
دسته‌بندی بازار بر اساس حجم تجارت
عمده فروشی: در بازار عمده فروشی کالاها به صورت عمده و با حجم بسیار عرضه می‌شوند.
خرده فروشی: در بازار خرده فروشی، کالا از تولیدکننده یا عمده‌فروشان، در مقادیر کم و توسط خرده‌فروشان به مشتریان فروخته می‌شود.
ویژگی‌های یک بازار
ویژگی‌های متعددی برای تشکیل یک بازار وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است:
وجود حداقل یک کالا: برای اینکه یک بازار وجود داشته باشد، باید حداقل یک کالا در آن خرید و فروش شود. کالا به هر قلمی با ارزش اقتصادی گفته می‌شود که بتوان آن را با یک قلم دیگر با ارزش اقتصادی معامله کرد. این می‌تواند شامل محصولات، خدمات، ارزها، سهام، اوراق قرضه، منابع انرژی و حتی دارایی‌های دیجیتال باشد.
وجود خریداران و فروشندگان: یکی دیگر از ویژگی‌های یک بازار، حضور خریدار و فروشنده است. خریداران و فروشندگان باید با یکدیگر ارتباط داشته باشند، این موضوع به این معنی نیست که آن‌ها باید ملاقات فیزیکی داشته باشند، بلکه از طریق وسایل ارتباطی مدرن مانند اینترنت، پست، تلفن و غیره ارتباط میان خریدار و فروشنده برقرار می‌شود.
ایجاد رقابت: برای ایجاد یک بازار، لازم است که میان خریداران و فروشندگان رقابت وجود داشته باشد. عدم وجود رقابت منجر به اخذ قیمت‌های متفاوت برای کالای همگن توسط فروشندگان می‌شود.
تعیین قیمت: برای آنکه ارتباط میان خریدار و فروشنده برای تبادل کالا صورت گیرد، باید یک قیمت واحد تعیین شود. قیمت‌ها عمدتا از طریق مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند، اما گاهی بر اساس سیاست‌گذاری‌های دولت ممکن است قیمت به صورت دستوری تعیین شود.
ایجاد محدوده یا منطقه مشخص: تا پیش از پیشرفت تکنولوژی و وسایل ارتباطی مدرن، بازارها مکان و محدوده مشخص داشتند. پس از آن به محدوده‌ای که میان خریدار و فروشنده رقابت و ارتباط تجاری شکل می‌گیرد، بازار گفته می‌شود. بنابراین باید گفت که بازار عرصه‌ای است که خریداران و فروشندگان برای تجارت کالاها و خدمات در آن گرد هم می‌آیند، حال ممکن است عرصه فیزیکی یا مجازی باشد.
نقش عرضه و تقاضا در بازار چیست؟
عرضه و تقاضا در بازار نقش مهمی دارد. تقاضا مقداری از کالا یا خدماتی است که خریداران مایل به خرید آن با قیمت‌های مختلف هستند، در حالی که عرضه مقدار کالا یا خدماتی است که برای فروش در دسترس است. این دو عامل در کنار هم باعث افزایش یا کاهش قیمت یک محصول می‌شوند. زمانی که تقاضا زیاد و فروشندگان کمی وجود داشته باشد، قیمت‌ها بالا می‌رود. در مقابل وقتی عرضه فراوان و خریداران کمیاب باشند، قیمت‌ها کاهش می‌یابد. میزان تولید، توزیع و قیمت کالاها و خدمات توسط نیروهای عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. این موضوع درست برعکس قیمت گذاری دستوری است که در آن دولت تمام جنبه‌های تولید و توزیع را کنترل می‌کند.
عرضه یک محصول کاملا به تقاضای آن بستگی دارد. عوامل زیادی بر تقاضا و همچنین عرضه یک محصول تاثیر می‌گذارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته شده است:
عوامل موثر بر تقاضا
قیمت محصول: قیمت یک محصول یک عامل مهم بر تقاضا است. اگر قیمت یک محصول افزایش یابد، تقاضا کاهش و کاهش قیمت‌ها منجر به افزایش تقاضا می‌شود.
قیمت جایگزین: قیمت یک محصول جایگزین نیز عامل مهمی بر میزان تقاضا است. به عنوان مثال، اگر قیمت خمیر دندان X بالاتر از خمیر دندان Y باشد، احتمالا مشتریان، خمیر دندان دوم را انتخاب کرده و در نتیجه منجر به کاهش تقاضا برای خمیر دندان X می‌شود.
سطح درآمدها: مقرون به صرفه بودن کالاهای موجود تعیین می‌کند که یک محصول بیشتر بفروشد. اگر بازار در منطقه‌ای واقع شود که وضعیت درآمد ساکنان آن متوسط باشد، محصولات بسیار گران به فروش نمی‌رسند.
سلایق و ترجیحات: ترجیح مشتریان بر میزان تقاضا و در نهایت عرضه اثرگذار است. از این رو تحقیق مناسب قبل از افتتاح یک فروشگاه، مرکز خرید و… بسیار حائز اهمیت است.
عوامل موثر بر عرضه
قیمت: در حالی که تقاضا با قیمت محصول نسبت معکوس دارد، عرضه آن با قیمت رابطه مستقیم دارد. این بدان معناست که قیمت بالاتر به معنای عرضه بیشتر خواهد بود.
هزینه‌های تولید: قیمت تمام شده یک محصول اگر بالا باشد، منجر به کاهش عرضه خواهد شد، زیرا در صورت افزایش هزینه تولید، قیمت محصول از قیمت بازار بیشتر و در نتیجه خریدی صورت نمی‌گیرد. بنابراین، عرضه کاهش می‌یابد. درست برعکس این موضوع نیز در مورد کاهش هزینه‌های تولید و افزایش عرضه وجود دارد.
پیشرفت فناوری: استفاده از فناوری به معنای تولید بیشتر و در نتیجه افزایش عرضه اقلام خواهد بود.
هزینه حمل و نقل: حمل و نقل بهتر محصولات به معنای بهبود و افزایش عرضه محصولات خواهد بود.
عوامل تعیین‌کننده ساختار بازار
تعداد، انواع بنگاه‌های فعال، ماهیت و میزان رقابت برای کالاها و خدمات به ساختار بازار معروف است. اقتصاددانان برای بررسی و تحلیل ماهیت اشکال مختلف بازار و مسائلی که در هنگام خرید و فروش کالاها و خدمات با آن مواجه هستند، بازار را به روش‌های مختلف طبقه‌بندی کرده‌اند. در ادامه عوامل تعیین‌کننده ساختار بازار آورده شده است:
تعداد خریداران و فروشندگان: تعداد خریداران و فروشندگان تاثیر زیادی بر قیمت‌ها دارد. اگر تعداد زیادی خریدار و فروشنده وجود داشته باشد، یک خریدار یا فروشنده نمی‌تواند بر قیمت یک کالا تاثیر بگذارد. با این حال، اگر برای یک کالا تنها یک فروشنده وجود داشته باشد، فروشنده کنترل زیادی بر قیمت آن دارد.
ماهیت کالا: ماهیت کالا تاثیر زیادی بر قیمت کالا دارد. اگر کالایی ماهیت همگن داشته باشد (کالاهای یکسان مانند خودکار، کاغذ و غیره) با قیمت یکسان فروخته می‌شود. اگر کالایی ماهیت ناهمگن داشته باشد (کالاهای غیریکسان، کاملا متفاوت، مانند مارک‌های مختلف خمیر دندان و غیره)، ممکن است با قیمت‌های متفاوتی فروخته شود. با این حال، کالاهایی که جایگزین نزدیکی ندارند، می‌توانند پول بیشتری را از خریداران دریافت کنند.
سهولت در ورود شرکت‌ها: آزادی در ورود و خروج بنگاه‌ها باعث ثبات قیمت‌ها می‌شود. با این حال، محدودیت در ورود شرکت‌های جدید یا خروج بنگاه‌های موجود می‌تواند منجر به تاثیرگذاری شرکت‌ها بر قیمت کالاها و خدمات شود، زیرا آن‌ها هیچ ترسی از رقابت با سایر بنگاه‌های موجود یا جدید ندارند.
آگاهی از شرایط بازار: اگر خریداران و فروشندگان از شرایط موجود آگاه باشند، قیمت یکسان کالا و خدمات در بازار حاکم است. در حالی که اگر خریداران و فروشندگان از شرایط بی‌اطلاع باشند، فروشندگان در موقعیتی قرار می‌گیرند که قیمت‌های متفاوتی را از مشتریان خود دریافت کنند.
جمع‌بندی
بازارها بخش مهمی از اقتصاد هر کشوری هستند، جایی که سرمایه‌گذاران به دنبال فرصت‌ها هستند و دارایی‌ها ارزش پیدا می‌کنند. بنابراین می‌توان گفت که مجموعه‌ای از خریداران و فروشندگان یک کالا یا خدمات خاص، بازارها را شکل می‌دهند. بازارها بر اساس موقعیت مکانی، جغرافیایی، ماهیت کالا، نوع رقابت و… انواع مختلفی دارند که قیمت‌ها در آن بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند، البته در برخی کشورها سیاست‌های دستوری در قیمت‌گذاری دخیل هستند.
