شاخص ریسک ژئوپلیتیک چیست؟ معرفی 6 عامل اثرگذار بر GPR
شاخص ریسک ژئوپلیتیک (GPR) برای سنجش خطرات جهانی طراحی شد. این شاخص با شمارش مقالات خبری درباره رویدادهای نامطلوب ژئوپلیتیک در هشت دسته تهدیدهای جنگی (آغاز یا تشدید جنگ)، مسائل هسته‌ای و تروریسم ایجاد می‌شوند. عدد ریسک ژئوپلیتیک نمایانگر مقدار عددی شاخص GPR است که به صورت روزانه و ماهانه ارائه می‌شود. این عدد برای معامله‌گران و سیاست‌گذاران اهمیت دارد و نشان می‌دهد که مناطق بحرانی یا رویدادهای ژئوپلیتیک چگونه بر اقتصاد و امنیت جهانی اثر می‌گذارند. تحلیل ژئوپلیتیک فرصت‌های مهمی برای تحلیلگران فراهم کرده و روابط علت و معلولی بین رویدادها را روشن می‌کند. این تحلیل‌ها روندهای سیاست و اقتصاد بین‌الملل را ترسیم کرده و تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی را تسهیل می‌کنند.
تاریخچه شاخص GPR
شاخص ریسک ژئوپلیتیک (GPR) که میزان رویدادهای نامطلوب ژئوپلیتیک را اندازه‌گیری می‌کند، توسط داریو کالدرا و ماتئو یاکوویلو طراحی شد. ریشه‌های این مفهوم به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد؛ در سده‌های میانی، اندیشمندان دیدگاه‌های انتقادی درباره حکمرانی و سیاست ثبت کردند و در عصر روشنگری مباحث فلسفی درباره حکمرانی و جغرافیا شکل گرفت که زمینه‌ساز نظریه‌های مدرن ژئوپلیتیک شد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، تحلیل قدرت، رقابت بر منابع و تأثیر جغرافیا بر سیاست در اروپا و آمریکا توسعه یافت و این مفهوم به عنوان ابزاری برای درک روابط بین‌الملل و رقابت‌های جهانی تثبیت شد. با وقوع جنگ جهانی دوم و پیامدهای سیاسی و حقوقی پس از آن، ژئوپلیتیک به مدت چند دهه از ادبیات رسمی کنار گذاشته شد، اما در دوران جنگ سرد و با توجه به رقابت‌های بین کشورها، اهمیت آن دوباره مورد توجه قرار گرفت.
اکنون تحلیلگران و سیاستمداران به بررسی کاربرد ژئوپلیتیک در امنیت، اقتصاد و سیاست پرداختند و مفهوم آن در ادبیات رسانه‌ای و علمی گسترش یافت. به رغم پیچیدگی و مناقشه‌برانگیز بودن تعریف و روش‌شناسی، ژئوپلیتیک توانست جایگاه خود را در علوم سیاسی و روابط بین‌الملل تثبیت کند و همچنان ابزاری مهم برای تحلیل و پیش‌بینی تحولات جهانی باقی بماند.
فرمول شاخص GPR
فرمول ساخت این شاخص به‌صورت زیر است:
تعداد کل مقالات منتشر شده در رسانه‌های منتخب / تعداد مقالات مرتبط با رویدادهای ژئوپلیتیکی منفی
شرح فرمول فوق در ادامه نوشته شده است.
- تعداد مقالات مرتبط با رویدادهای ژئوپلیتیکی منفی: شمارش مقالاتی است که به رویدادهایی مانند جنگ‌ها، تروریسم، بحران‌های دیپلماتیک و تهدیدات بین‌المللی می‌پردازند.
- تعداد کل مقالات منتشر شده: مجموع مقالات منتشر شده در رسانه‌های منتخب در یک دوره زمانی مشخص است.
این شاخص به‌صورت ماهانه محاسبه می‌شود و می‌تواند برای تحلیل روندهای بلندمدت و مقایسه دوره‌های مختلف زمانی مورد استفاده قرار گیرد.
در ژئوپلیتیک چه مواردی بررسی می‌شود؟
هیچ اجماع کلی در مورد معنا و دامنه کارکرد شاخص GPR وجود ندارد. این عدم اجماع از تنوع نظریات و دیدگاه‌ها ناشی می‌شود. دیدگاه‌های علمی و غیرعلمی در این زمینه متفاوت هستند و گاهی در روش‌شناسی با یکدیگر تضاد دارند. تعریف، مباحث و روش‌شناسی ژئوپلیتیک به کمال نرسیده است و توافق فراگیر بر سر آن وجود ندارد. بخشی از تحلیل‌ها بر رابطه سه عنصر سیاست، قدرت و جغرافیا متمرکز است. هر یک از این سه عنصر شامل موضوعات جانبی مانند سیاست اقتصادی، نظامی، امنیتی، فرهنگی و سیاسی هستند. قدرت اقتصادی، نظامی، دیپلماسی، فرهنگی، سخت، نرم و فناورانه نیز در این طیف جای می‌گیرند.
جغرافیای جمعیت، منابع، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نیز در این حوزه اهمیت دارند. ژئوپلیتیک مفهومی پیچیده است که برای ساده‌سازی امور پیچیده روزمره به کار می‌رود. این امور شامل روابط بین‌الملل، رقابت‌ها، همکاری‌های منطقه‌ای و روندهای جاری می‌شوند. هنوز تصمیم واحدی در مورد اینکه ژئوپلیتیک یک مفهوم، گفتمان، رویکرد یا علم است، وجود ندارد. مسائل مهم در ژئوپلیتیک شامل موارد زیر هستند:
1. مسائل جمعیتی و فرهنگی: کاهش یا رشد جمعیت، جابه‌جایی جمعیت و ماندگاری زبان‌ها
2. امنیت: مدیریت تهدیدات تروریستی، کنترل سلاح‌های کشتار جمعی و کاهش خطرات اشاعه هسته‌ای
3. منابع: بهداشت، دسترسی به آب آشامیدنی، انرژی و منابع طبیعی
4. شبکه‌های جهانی: قطبی شدن، شکاف دیجیتال و در هم تنیدگی اقتصادی
5. مسائل زیست‌محیطی: گرمایش جهانی و اثرات آن
6. تجزیه‌طلبی‌ها: منطقه‌گرایی و جنبش‌های اتحادی
برای تحلیل منسجم شاخص GPR، جمع‌آوری اطلاعات پویا ضروری است. جمع‌آوری اطلاعات معتبر نیازمند آشنایی با زبان و مناطق محلی است. این روش دیدگاه‌های محلی را به بهترین شکل فراهم می‌کند. بیشتر سازمان‌های رسانه‌ای این اطلاعات را نادیده می‌گیرند و بر داستان‌ها و رویدادهای فردی تمرکز دارند. حوزه ژئوپلیتیک بر دلایل وقوع رویدادها تمرکز می‌کند و اعتبار اطلاعات را افزایش می‌دهد. این روش مناطق بی‌ثباتی را پیش از وقوع شناسایی می‌کند و به متخصصان امکان اتخاذ راهکارهای پیشگیرانه می‌دهد.
عوامل تاثیرگذار بر شاخص GPR چیست؟
ژئوپلیتیک یک حوزه مطالعاتی چندبخشی است. این مفهوم ابعاد گوناگونی از جمله زیست‌محیطی، فرهنگی، علمی، فناوری، اجتماعی، جمعیتی و سیاسی دارد. هر یک از این ابعاد اهداف و منابع استراتژیک خاص خود را دارند و امکان ادغام آنها نیز وجود دارد. در ادامه ابعادی که بر ژئوپلیتیک اثرگذارند نوشته شده است.
1. بعد جغرافیایی بر ژئوپلیتیک
جغرافیا بر بافت ژئوپلیتیک اثر می‌گذارد. موقعیت جغرافیایی یک کشور، بخش‌های اقتصادی پررونق و تمرکز قدرت را تعیین می‌کند. هر چه منطقه بزرگ‌تر باشد، امنیت در آن اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. جغرافیا نیازهای نظامی را نیز شکل می‌دهد. مناطق با سواحل طولانی، نیروی دریایی قوی نیاز دارند و سرزمین‌های وسیع، ارتش قوی می‌طلبند. هیچ منطقه‌ای بدون توجه به چالش‌های جغرافیایی، استراتژی‌های ژئوپلیتیکی خود را توسعه نمی‌دهد.
2. بعد سیاسی بر ژئوپلیتیک
بعد سیاسی به شیوه مدیریت و اداره کشور اشاره می‌کند. پویایی سیاسی بر اثربخشی نهادی، ثبات اجتماعی و استراتژی‌های بین‌المللی اثر می‌گذارد. تغییرات در سیستم‌های سیاسی، بخش‌های نظامی و اقتصادی را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. پویایی سیاسی شالوده تحلیل‌ها و استراتژی‌های شاخص GPR است و نحوه رفتار دولت و ملت را بررسی می‌کند.
3. بعد اقتصادی بر ژئوپلیتیک
اقتصاد نقش اصلی در تعیین ثبات و قدرت کلی کشور دارد. اقتصاد قوی، پایه یک نظام قدرتمند و ثبات اجتماعی بالا را فراهم می‌کند. ثبات اقتصادی و دسترسی به منابع، رفتار ژئوپلیتیکی کشور را شکل می‌دهد. کشورهایی که ذخایر نفتی مازاد دارند، از درآمد فروش نفت برای تامین سایر نیازهای خود استفاده می‌کنند.
4. بعد نظامی بر ژئوپلیتیک
بعد نظامی امنیت مرزها را تضمین و قدرت کشور را در خارج از مرزها ایجاد می‌کند. یک ارتش قوی، عامل اصلی در پیش‌بینی قدرت ژئوپلیتیکی است و نحوه تعامل با همسایگان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. کشورهایی که در معرض تهدید نیروهای نظامی خارجی هستند، از اتحادهای بین‌المللی یا ایجاد ارتش مستقل استفاده می‌کنند تا پویایی قدرت متعادل شود.
5. بعد تکنولوژیکی بر ژئوپلیتیک
توانمندی‌های فناوری، قدرت فرهنگی، اقتصادی و نظامی کشور را تقویت می‌کند. فناوری‌هایی مانند کامپیوترها، گوشی‌های هوشمند و حمل و نقل عمومی، قابلیت‌های یک کشور را افزایش می‌دهند. کشورهایی که قطب فناوری شناخته می‌شوند، قدرت خود را از طریق مالکیت معنایی، ایجاد وابستگی‌ها و شبکه‌های حیاتی گسترش می‌دهند.
6. بعد فرهنگی بر ژئوپلیتیک
بعد فرهنگی تعامل گروه‌های مردم و رفتار دولت و ملت را توضیح می‌دهد. این تعامل، پایه سازماندهی جوامع بشری مدرن و ایجاد فرهنگ ملی جدید را فراهم می‌کند. مردم خود را بر اساس ملت و منطقه‌ای که از آن سرچشمه می‌گیرند، تعریف می‌کنند. ارزش‌ها و اهداف دولت تحت‌تاثیر اهمیت فرهنگی آن کشور قرار می‌گیرد. نیروهای فرهنگی با گذر زمان یکدیگر را هدایت می‌کنند و پیچیدگی ریسک ژئوپلیتیک را نشان می‌دهند.
اثرات اقتصادی ریسک ژئوپلیتیک
ریسک شاخص GPR پیامدهای منفی گسترده‌ای برای اقتصاد دارد. افزایش آن ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد و قیمت سهام نیز با آن افت می‌کند. سطح اشتغال کاهش می‌یابد و ضریب ریسک بالاتر با احتمال فجایع اقتصادی بیشتر همراه است. این وضعیت خطرات نزولی بزرگ‌تری برای اقتصاد جهانی ایجاد می‌کند.
شاخص ریسک ژئوپلیتیک تغییرات اقتصادی را نشان می‌دهد. در زمان جنگ‌های جهانی و بحران‌های مهم، این شاخص به شدت افزایش یافت و با اختلالات اقتصادی هم‌زمان بود. همچنین ریسک ژئوپلیتیک بر تورم تاثیر دارد و می‌تواند تورم را افزایش دهد. کشورهایی با نرخ تورم پایین، در چنین شرایطی پناهگاهی مناسب محسوب می‌شوند.
بازار فارکس به شدت تحت‌تاثیر رویدادهای ژئوپلیتیک قرار می‌گیرد. این بازار جهانی، محل خرید و فروش ارز توسط معامله‌گران و موسسات بزرگ است و روزانه تریلیون‌ها تراکنش ثبت می‌کند. جهانی بودن و پیوستگی بازار باعث می‌شود رویدادهای ژئوپلیتیک نرخ ارزها را در سراسر جهان تحت‌تاثیر قرار دهند. تاثیر این رویدادها بر تمامی ارزها یکسان نیست و دلار آمریکا بیشترین و ین ژاپن کمترین تاثیر را می‌پذیرد.
رویدادهای ژئوپلیتیک می‌توانند سیاست‌های جدید ایجاد کنند یا سیاست‌های موجود را تغییر دهند. برای مثال، یک رویداد ممکن است رشد اقتصادی کشور را محدود کند و چشم‌انداز اقتصادی و نرخ ارز را تغییر دهد. برخی مقررات جدید مانند افزایش مالیات یا کاهش هزینه‌ها نیز می‌توانند بر بازار و نرخ ارز اثرگذار باشند. بلایای طبیعی یا شیوع بیماری‌های همه‌گیر، میزان عرضه کالا و خدمات را تغییر می‌دهند و این تغییرات بر نرخ ارز اثر می‌گذارند.
راهکارهای کاهش ریسک شاخص GPR
ضریب ریسک ژئوپلیتیک شاخصی برای سنجش شدت و تاثیر رویدادهای ژئوپلیتیک است. افزایش این ضریب معمولا به کاهش سرمایه‌گذاری، کاهش قیمت سهام و کاهش اشتغال منجر می‌شود و نشان‌دهنده نیاز به آمادگی و اتخاذ راهکارهای کاهش ریسک است. برای محدود کردن اثرات منفی ریسک ژئوپلیتیک، اقداماتی وجود دارند. حذف کامل تاثیر رویدادهای ژئوپلیتیک بر ریسک‌های مالی ممکن نیست، اما می‌توان آنها را کاهش داد. مشاوره با متخصصان سرمایه‌گذاری و اقامت می‌تواند به انتخاب برنامه‌های مناسب کمک کند و افراد را از آشفتگی‌های ژئوپلیتیکی دور نگه دارد. برای مثال ایجاد فاصله میان محل اقامت و کشورهایی که مستعد تحولات ژئوپلیتیکی هستند، یکی از مهم‌ترین روش‌ها است. داشتن مکان جایگزین (پلان B) برای مواقع افزایش ریسک ژئوپلیتیک یا شیوع بیماری همه‌گیر اهمیت دارد. کشورهای با تورم پایین، پناهگاه‌های اقتصادی مهمی محسوب می‌شوند.
برخی کشورها برنامه‌های اقامت از طریق سرمایه‌گذاری ارائه می‌دهند. یونان با ویزای طلایی، مالتا با برنامه اقامت دائم و امارات متحده عربی، گزینه‌های مطمئن برای سرمایه‌گذاری بلندمدت هستند. برنامه‌های تابعیت از طریق سرمایه‌گذاری نیز در شرق کارائیب، مالتا و وانواتو امکان کاهش ریسک ژئوپلیتیک را فراهم می‌کنند.
علاوه بر اقدامات مهاجرتی، مدیریت سرمایه اهمیت دارد. به‌روز ماندن و دنبال کردن اخبار بین‌المللی، توانایی تحلیل پیامدهای رویدادها را افزایش می‌دهد. تنوع‌بخشی به پورتفوی سرمایه‌گذاری، ریسک مواجهه با رویدادهای ژئوپلیتیک را کاهش می‌دهد. اجتناب از معامله ارزهای پرریسک، ثبات سرمایه را تقویت می‌کند. استفاده از پلتفرم‌های پوشش ریسک (هجینگ) نیز می‌تواند سود سرمایه را در محدوده مشخص حفظ کند.
شاخص ریسک ژئوپلیتیکی (GPR) در ایران
نمودار زیر روند شاخص ریسک ژئوپلیتیکی (GPR) ایران را در بازه زمانی مشخص نشان می‌دهد. این شاخص بر اساس داده‌های خبری و تحلیل رسانه‌های بین‌المللی توسط BBVA Research توسعه یافته و میزان توجه رسانه‌ها به رویدادهای ژئوپلیتیکی منفی را اندازه‌گیری می‌کند. افزایش شاخص در برخی مقاطع، نشان‌دهنده وقوع یا شدت گرفتن تنش‌های سیاسی و امنیتی در منطقه و افزایش نگرانی‌های بین‌المللی است. کاهش شاخص نیز بیانگر دوره‌هایی با ثبات نسبی و کاهش پوشش رسانه‌ای منفی است.
جمع‌بندی
آگاهی از تاثیر رویدادهای ژئوپلیتیک بر بازارها حیاتی است. معامله‌گران فارکس باید ضمن دنبال کردن اخبار، توانایی تحلیل آنها را نیز تقویت کنند. عدد ریسک ژئوپلیتیک و شاخص ریسک ژئوپلیتیک ابزارهایی مهم برای این تحلیل هستند. ریسک ژئوپلیتیک ایران به طور خاص در لیست ۴۴ کشور تحت پوشش شاخص GPR قرار ندارد. با این حال، اصول و روش‌های مدیریت ریسک ژئوپلیتیک قابل اعمال در ایران هستند و تحلیلگران می‌توانند از آنها برای پیش‌بینی اثرات رویدادهای منطقه‌ای و جهانی استفاده کنند.
