ابزار مالی چیست؟ بررسی کاربردها و انواع آن

ابزار مالی قراردادی است که برای طرفین آن حقوق و تعهدات مالی ایجاد می‌کند. این قرارداد ممکن است برای یک طرف منجر به ایجاد دارایی مالی و برای طرف دیگر موجب شناسایی بدهی مالی یا ابزار مالکانه شود. ویژگی متمایز ابزارهای مالی نسبت به سایر دارایی‌ها و بدهی‌ها، وجود ماهیت قراردادی در آن‌ها است. این قرارداد از پشتوانه قانونی برخوردار است و لزوما به‌صورت مکتوب تنظیم نمی‌شود. در استانداردهای بین‌المللی حسابداری، ابزارهای مالی تعریفی مشخص دارند و می‌توانند در قالب اسناد واقعی یا به‌صورت الکترونیکی و مجازی وجود داشته باشند. این ابزارها پایه و اساس بسیاری از مبادلات مالی و سرمایه‌گذاری‌های امروزی را تشکیل می‌دهند.

در این مقاله به بررسی تعریف ابزارهای مالی، پیشینه، انواع، و کاربردهای آن‌ها پرداخته شده است.

پیشینه و استانداردهای حسابداری ابزارهای مالی

کمیته استانداردهای بین المللی حسابداری (IASC) در سال ۱۹۸۸ یک پروژه مشترک اجرا کرد. نتیجه آن پروژه در سپتامبر ۱۹۹۱ انتشار یافت. اولین استاندارد ابزار مالی جامع (IAS 32) با عنوان «ابزارهای مالی: افشا و ارائه» در ژوئن ۱۹۹۵ انتشار یافت. استاندارد بین المللی حسابداری شماره ۳۹ درباره شناسایی و اندازه گیری ابزارهای مالی در دسامبر ۱۹۹۸ انتشار یافت.

هیئت استانداردهای بین المللی حسابداری (IASB) در سال ۲۰۰۵ استاندارد IAS 32 را در قالب دو استاندارد جداگانه ارائه کرد. این استانداردها IAS 32 «ابزارهای مالی: ارائه» و IFRS 7 «ابزارهای مالی: افشا» را شامل می‌شوند. استاندارد بین المللی گزارشگری مالی شماره ۹ (IFRS 9) در سال ۲۰۱۸ جایگزین IAS 39 شد. استاندارد شماره ۳۶ ایران مشابه استاندارد IAS 32 تدوین شده است. استاندارد شماره ۳۷ ایران نیز مشابه استاندارد IFRS 7 است. ایران تا پیش از این، استاندارد حسابداری با این موضوع نداشت.

کاربردهای ابزارهای مالی

ابزارهای مالی نقش مهمی در کارایی و پویایی نظام مالی دارند. این ابزارها زمینه انتقال سرمایه، مدیریت ریسک و تامین مالی را فراهم می‌کنند و باعث تخصیص بهینه منابع در اقتصاد می‌شوند. مهم‌ترین کاربردهای ابزارهای مالی در ادامه بیان شده است.

نقل و انتقال سرمایه: ابزارهای مالی زمینه انتقال موثر سرمایه در سطح اقتصاد را ایجاد می‌کنند. این ابزارها وجوه مازاد را از افراد یا نهادهایی که دارای منابع هستند به سوی کسانی هدایت می‌کنند که به سرمایه نیاز دارند. چنین انتقالی برای تامین منابع مالی پروژه‌های سرمایه‌گذاری ضروری است.

توزیع و تعدیل ریسک: ابزارهای مالی امکان توزیع و کنترل ریسک میان عرضه‌کنندگان و متقاضیان سرمایه را فراهم می‌کنند. از طریق این ابزارها، ریسک سیستماتیک جریان‌های نقدی میان طرفین تقسیم می‌شود و میزان ریسک سرمایه‌گذاری در دارایی‌های واقعی کاهش می‌یابد. ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله به سرمایه‌گذاران کمک می‌کنند تا در برابر کاهش ارزش دارایی‌های خود از پوشش ریسک استفاده کنند.

تجمیع پس‌اندازها: ابزارهای مالی بستر لازم برای انباشت پس‌اندازهای خرد خانوار را ایجاد می‌کنند. این تجمیع منابع، امکان تامین مالی طرح‌های بزرگ اقتصادی را فراهم می‌کند. از طریق این فرایند، خانوارها می‌توانند پس‌اندازهای خود را در قالب سرمایه‌گذاری‌های مولد به کار بگیرند.

تامین مالی بلندمدت: ابزارهای مالی وسیله‌ای موثر برای تشکیل سرمایه و تامین منابع مالی شرکت‌ها محسوب می‌شوند. شرکت‌ها از طریق انتشار سهام، اوراق مشارکت یا اوراق قرضه می‌توانند سرمایه مورد نیاز خود را جذب کنند. تامین مالی از این مسیر، رشد و توسعه اقتصادی را امکان‌پذیر می‌کند.

پوشش ریسک قیمتی: اوراق مشتقه برای مقابله با خطر نوسان قیمت دارایی‌ها طراحی شده‌اند. قراردادهای آتی و اختیار معامله به سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان کمک می‌کنند تا در برابر تغییرات نامطلوب قیمت‌ها از دارایی‌های خود محافظت کنند. صنایع تولیدی و بخش کشاورزی از مهم‌ترین کاربران این ابزارها هستند.

مدیریت دارایی غیرمستقیم: ابزارهای مالی شرایطی فراهم می‌کنند تا افراد بدون نیاز به دانش تخصصی یا صرف زمان زیاد، سرمایه‌گذاری کنند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری منابع سرمایه‌گذاران را جمع‌آوری و مدیریت می‌کنند. همچنین سبدگردان‌ها با استفاده از تجربه و تحلیل بازار، خرید و فروش اوراق بهادار را به‌صورت حرفه‌ای انجام می‌دهند.

انواع ابزار مالی بر اساس ماهیت

ابزارهای مالی بر اساس ماهیت به دو گروه اصلی قابل تقسیم هستند. گروه اول ارزش خود را مستقیم از بازار کسب می‌کند. گروه دوم ارزش خود را از یک دارایی دیگر می‌گیرد. این دو گروه تفاوت‌های بنیادین با یکدیگر دارند.

ابزارهای نقدی: ارزش این ابزارها به طور مستقیم از راه بازارها تعیین می‌شود. سهام، اوراق قرضه، سپرده‌ها و وام‌ها در این دسته قرار می‌گیرند.

ابزارهای مشتقه: ارزش این ابزارها از یک دارایی پایه مانند سهام یا شاخص به دست می‌آید. قراردادهای اختیار معامله و پیمان‌های آتی نمونه‌هایی از ابزار مشتقه هستند. این ابزارها شامل موارد قابل معامله در بورس یا فرابورس می‌شوند.

انواع ابزارهای مالی بر اساس کلاس دارایی

ابزارهای مالی بر اساس نوع دارایی به سه گروه اصلی ابزارهای بدهی، ابزارهای سرمایه‌ای (مالکیتی) و ابزارهای ترکیبی تقسیم می‌شوند. هر یک از این گروه‌ها ویژگی‌ها و کارکردهای خاص خود را دارند که در ادامه معرفی می‌شوند.

ابزارهای سرمایه‌ای (مالکیتی): این ابزارها نشان‌دهنده‌ی مالکیت در یک شرکت هستند. سرمایه‌گذاران با خرید این ابزارها، در تصمیم‌گیری‌های کلیدی شرکت مشارکت می‌کنند و در سود و زیان آن سهیم می‌شوند. شرکت‌ها از طریق فروش این ابزارها سرمایه‌ی مورد نیاز خود را تامین می‌کنند. بازده این ابزارها وابسته به عملکرد مالی شرکت است. سهام عادی و سهام ممتاز از مهم‌ترین نمونه‌های ابزارهای سرمایه‌ای به شمار می‌روند.

ابزارهای مبتنی بر بدهی (استقراضی): در این نوع ابزارها، سرمایه‌گذار در واقع به ناشر وام می‌دهد و در مقابل، ناشر متعهد به بازپرداخت اصل مبلغ و پرداخت بهره در دوره‌های زمانی مشخص می‌شود. اوراق قرضه، گواهی سپرده (CD) و اوراق تجاری از نمونه‌های ابزارهای بدهی کوتاه‌مدت هستند. ابزارهای بدهی بلندمدت معمولا بیش از یک سال سررسید دارند و غالبا به شکل اوراق قرضه بلندمدت منتشر می‌شوند.

ابزارهای ترکیبی: این ابزارها ویژگی‌های هر دو نوع ابزار بدهی و سرمایه‌ای را در خود دارند. هدف از طراحی آن‌ها، بهره‌مندی از مزایای مشترک این دو نوع ابزار است. برای نمونه، اوراق قرضه قابل تبدیل به سهام و سهام ممتاز با ویژگی‌های خاص از جمله ابزارهای ترکیبی محسوب می‌شوند.

انواع ابزارهای مالی بر اساس استانداردهای حسابداری

استانداردهای بین‌المللی حسابداری، ابزارهای مالی را در سه گروه اصلی دارایی مالی، بدهی مالی و ابزار مالکانه طبقه‌بندی می‌کنند. در ادامه، هر یک از این دسته‌ها به اختصار معرفی می‌شود.

دارایی مالی: دارایی‌های مالی شامل وجه نقد، ابزارهای مالکانه صادرشده توسط سایر واحدهای تجاری، و همچنین حقوق قراردادی برای دریافت وجه نقد یا سایر دارایی‌های مالی است. به عبارت دیگر، هر نوع حق قراردادی که منجر به جریان ورودی منافع اقتصادی برای واحد تجاری شود، دارایی مالی محسوب می‌شود.

بدهی مالی: بدهی مالی عبارت از تعهد قراردادی یک بنگاه اقتصادی برای پرداخت وجه نقد یا انتقال سایر دارایی‌های مالی به طرف مقابل است. این طبقه همچنین شامل تعهداتی است که واحد تجاری را ملزم به مبادله دارایی‌ها یا بدهی‌ها در شرایطی می‌کند که ممکن است برای آن نامطلوب باشد.

ابزار مالکانه: ابزارهای مالکانه نشان‌دهنده‌ی منافع باقیمانده در دارایی‌های واحد تجاری پس از کسر تمامی بدهی‌ها هستند. به بیان ساده‌تر، این ابزارها بیانگر سهم مالکان از خالص دارایی‌های شرکت‌اند. نمونه‌ی متداول ابزار مالکانه، سهام عادی منتشرشده توسط خود واحد تجاری است.

ابزارهای مالی ویژه

در دنیای امروز مهندسی مالی، ابزارهای متنوعی طراحی و به کار گرفته می‌شوند که هر یک برای هدف یا کارکرد خاصی ساخته شده‌اند. این ابزارها علاوه بر طبقه‌بندی‌های اصلی، بر اساس کارکردها و ساختارهای ویژه نیز دسته‌بندی می‌شوند. در ادامه، مهم‌ترین انواع آن‌ها معرفی می‌شوند.

ابزارهای مدیریت ریسک: ابزارهای مشتقه برای مقابله با ریسک نوسان قیمت به وجود آمده‌اند. این ابزارها مانند قراردادهای آتی‌ به صنایع کمک می‌کنند تا بتوانند ریسک را پوشش دهند.

ابزارهای ارز خارجی (فارکس): ابزارهای ارز خارجی نوع منحصر به فردی از ابزار مالی به شمار می‌آیند. این ابزارهای مالی مواری مانند قراردادهای آتی یا اختیار معامله بر روی جفت ارزها را شامل می‌شوند.

ابزار مالی اسلامی (صکوک): اوراق صکوک بر پایه عقود اسلامی بنا شده‌اند. اوراق مرابحه و اوراق منفعت نمونه‌هایی از این ابزارهای نوین مالی هستند.

ابزارهای مالی بازار سرمایه ایران

بازار سرمایه ایران از مجموعه‌ای از ابزارهای ویژه برای مدیریت ریسک و تامین مالی استفاده می‌کند. در حوزه مدیریت ریسک، ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله (آپشن) به کار گرفته می‌شوند.

اختیار معامله یا آپشن به خریدار حق می‌دهد که دارایی را در زمان مشخصی بخرد یا بفروشد، در حالی که قرارداد آتی فروشنده را موظف می‌سازد دارایی پایه را در سررسید تحویل دهد. از سوی دیگر، سهام و اوراقی مانند اوراق مشارکت که در عمل جایگزین اوراق قرضه شده‌اند. مهم‌ترین ابزارهای تامین مالی بلندمدت شرکت‌ها به شمار می‌روند. توسعه و به‌کارگیری این ابزارها باعث تسهیل جریان سرمایه و ارتقای ظرفیت تامین مالی بنگاه‌ها می‌شود.

افشا و مدیریت ریسک ابزارهای مالی

بر اساس استاندارد حسابداری شماره ۳۷، واحدهای تجاری موظف‌اند ماهیت و میزان ریسک‌های مرتبط با ابزارهای مالی خود را افشا کنند. این افشا باید هم به‌صورت کیفی و هم کمی انجام شود. افشای کیفی شامل بیان اهداف، سیاست‌ها و رویه‌های مدیریت ریسک است، در حالی که افشای کمی اطلاعات عددی درباره‌ی میزان آسیب‌پذیری واحد تجاری در برابر ریسک‌ها را ارائه می‌دهد.

سه نوع ریسک اصلی که باید مورد افشا قرار گیرند شامل ریسک اعتباری، ریسک نقدینگی و ریسک بازار هستند. ریسک اعتباری زمانی ایجاد می‌شود که یکی از طرفین نتواند به تعهدات خود عمل کند. ریسک نقدینگی به دشواری واحد تجاری در تامین وجوه لازم برای ایفای تعهدات مالی خود مربوط است. ریسک بازار نیز به تغییر در ارزش ابزارهای مالی بر اثر نوسان قیمت‌ها در بازار اشاره دارد.

علاوه بر افشای این موارد، واحد تجاری باید تحلیل حساسیت مربوط به ریسک‌های بازار را نیز ارائه کند تا مشخص شود تغییرات احتمالی در قیمت‌ها تا چه اندازه می‌تواند بر نتایج مالی و وضعیت واحد تجاری تاثیر بگذارد.

جمع بندی

ابزارهای مالی به عنوان قراردادهایی با ارزش مبادله‌ای، نقشی اساسی در کارکرد نظام اقتصادی دارند. این ابزارها انتقال وجوه میان بخش‌های مختلف اقتصاد و مدیریت ریسک‌های سیستماتیک را تسهیل می‌کنند. استانداردهای حسابداری و مالی، چارچوب‌های مشخصی را برای شناسایی، ارائه و افشای این ابزارها تعیین کرده‌اند تا شفافیت و مقایسه‌پذیری اطلاعات مالی افزایش یابد. افزایش آگاهی و دانش در زمینه ابزارهای مالی، موجب تقویت کارایی بازار سرمایه و ارتقای جایگاه آن در اقتصاد ملی می‌شود. حرکت به سوی اقتصاد بازارمحور، مستلزم توسعه و به‌کارگیری ابزارهای نوین مالی از جمله قراردادهای آتی و اختیار معامله است که نقش مهمی در تداوم فعالیت صنایع دارند.