تفاوت پول و شبه پول چیست؟ معرفی هر یک و کاربردهای آن
در اقتصاد مفاهیم مختلفی وجود دارند که هر یک کارکرد و ویژگی‌های خاص خود را دارند. از جمله این مفاهیم، پول و شبه‌پول هستند که اگرچه هر دو بخشی از نقدینگی محسوب می‌شوند اما در ماهیت، سطح نقدشوندگی و نقش اقتصادی تفاوت‌های بنیادینی دارند. تفاوت پول و شبه پول در ماهیت و نقش آن‌ها در اقتصاد معنا پیدا می‌کند. پول به عنوان ابزار اصلی مبادله، نقدشوندگی فوق‌العاده بالایی دارد و به طور مستقیم در خرید و فروش کالا و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در حالی است که شبه پول، دارایی‌هایی با نقدشوندگی پایین‌تر هستند که بیشتر برای نگهداری ارزش درارایی یا سرمایه‌گذاری به کار می‌روند و مستقیما در معاملات روزمره استفاده نمی‌شوند.
در این مقاله به بررسی تفاوت پول و شبه‌پول از طریق تعریف این ابزارها، مقایسه کاربردها و نقش هر یک در اقتصاد پرداخته شده است.
پول چیست؟
پول یک مفهوم بنیادین در نظام اقتصادی است که فراتر از شکل معمول آن مانند اسکناس و سکه عمل می‌کند. پول به هر چیزی گفته می‌شود که سه وظیفه اصلی را در یک اقتصاد انجام دهد. وظیفله اول یعنی به عنوان وسیله‌ای برای مبادله کالاها و خدمات به کار می‌رود و فرآیند خرید و فروش را تسهیل کند. وظیفه دوم بیان می‌کند که پول به عنوان معیاری برای سنجش و تعیین ارزش کالاها و خدمات مختلف عمل می‌کند و امکان مقایسه دقیق ارزش‌ها را فراهم می‌سازد. در آخر یکی از سه وظیفه اصلی پول، ذخیره ارزش است. این یعنی افراد می‌توانند پول را نگهداری کنند تا در آینده از آن استفاده کنند. این ویژگی باعث می‌شود که نگهداری ارزش دارایی‌ها بسیار ساده‌تر و عملی‌تر از ذخیره کردن خودِ کالاها باشد.
یکی از اشکال رایج پول، پول فیزیکی (اسکناس و سکه) است که نقدشوندگی بسیار بالایی دارد و مستقیما در معاملات روزمره استفاده می‌شود. پول تحریری یا اعتباری شکل دیگری از پول است که شامل موجودی حساب‌های بانکی جاری یا دیداری می‌شود و به آسانی از طریق سیستم‌های الکترونیکی قابل انتقال و استفاده برای پرداخت است. پول کالایی نیز شکل دیگری از پول است که به کالاهای با ارزش مانند طلا، نقره یا سایر مربوط است. در گذشته پول کالایی بر پایه ارزش واقعی این کالاها به کار گرفته می‌شد. پول برخلاف برخی دیگر از دارایی‌ها، خود به خود بهره‌ای تولید نمی‌کند. این ابزار مالی به دلیل وجود واحدهای مختلف، قابلیت تقسیم‌پذیری دارد که انجام معاملات با اندازه‌های گوناگون را ممکن می‌سازد. پول به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصادی، نقشی حیاتی در تسهیل مبادلات و ثبات اقتصادی ایفا می‌کند.
شبه پول چیست؟
شبه پول به دسته‌ای از دارایی‌های مالی اطلاق می‌شود که در مقایسه با پول، نقدشوندگی کمتری دارند و به طور مستقیم در تمام مبادلات روزمره مانند پول نقد استفاده نمی‌شوند اما قابلیت تبدیل سریع و آسان به پول نقد را دارند. این دارایی‌ها معمولا برای نگهداری ارزش در بلندمدت یا به قصد سرمایه‌گذاری نگهداری می‌شوند و برخلاف پول، اغلب به دارنده خود سود یا بهره پرداخت می‌کنند. شبه پول شامل مواردی مانند سپرده‌های مدت‌دار، سپرده‌های پس‌انداز، اوراق قرضه، سهام و سایر دارایی‌های مالی مشابه است. شبه پول بخشی مهم از نقدینگی کل در اقتصاد محسوب می‌شود و مدیریت آن برای سیاست‌گذاران اقتصادی به‌خصوص بانک مرکزی، از اهمیت بالایی برخوردار اس. همچنین این ابزار بر متغیرهایی مانند تورم و نقدینگی کل اقتصاد تاثیر می‌گذارد. تبدیل شبه پول به پول نقد ممکن است نیازمند گذشت زمان یا پرداخت کارمزد باشد که این خود نشان‌دهنده نقدشوندگی پایین‌تر آن نسبت به پول است.
با توجه به تعاریف بالا پول ابزاری با نقدشوندگی بسیار بالا است که مستقیما در مبادلات روزمره به کار می‌رود. در مقابل، شبه پول نقدشوندگی کمتری دارد و به طور مستقیم برای خرید و فروش استفاده نمی‌شود. پول بهره‌ای ایجاد نمی‌کند اما شبه پول معمولا سود یا بازده به همراه دارد. پول برای پرداخت فوری و انجام معاملات طراحی شده است در حالی‌که شبه پول بیشتر برای حفظ ارزش در بلندمدت یا اهداف سرمایه‌گذاری نگهداری می‌شود. تبدیل پول به کالا یا خدمات سریع و بیدون نیاز به صرف هزینه است اما تبدیل شبه پول به پول نقد ممکن است زمان‌بر یا مشمول پرداخت کارمزد باشد.
بررسی تفاوت پول و شبه پول در ساختار عرضه پول
پول و شبه پول از نظر عرضه پول در اقتصاد در دو دسته‌بندی مختلف قرار می‌گیرند. عرضه پول به مجموع کل پول موجود در یک اقتصاد اشاره دارد که در اختیار مردم، شرکت‌ها و مؤسسات برای انجام معاملات و سرمایه‌گذاری‌ها قرار دارد. این پول شامل پول نقد مانند اسکناس، سکه و انواع سپرده‌های بانکی است. عرضه پول شامل دارای دو دسته اصلی با نام M1 و M2 است که ساختار آن در تصویر زیر قابل مشاهده است.
پول جزو M1 به حساب می‌آید که M۱ شامل اسکناس‌ها، سکه‌ها و سپرده‌های دیداری است که می‌توان آن‌ها را بلافاصله برای معاملات روزمره استفاده کرد. شبه‌پول در دسته M2 قرار می‌گیرد که M۲ علاوه بر M۱، شامل دارایی‌هایی مانند سپرده‌های مدت‌دار و حساب‌های پس‌انداز است که نقدشوندگی کمتری دارند.
مقایسه تفاوت کاربردهای پول و شبه پول
یکی دیگر از راه‌های رایج برای بررسی تفاوت پول و شبه پول توجه به کاربردهای هر یک است. این دو ابزار در مبادله و معامله، ذخیره ارزش، واحد محاسبه یا معیار ارزش، سرمایه‌گذاری و کسب درآمد و همچنین مدیریت اقتصادی کاربرد دارند که در ادامه به هر یک از این موارد پرداخته می‌شود.
- ابزار مبادله و معامله
پول به عنوان ابزار اصلی برای مبادله کالاها و خدمات در معاملات روزمره شناخته می‌شود. افراد از این ابزار برای خرید کالاها، خدمات و پرداخت بدهی‌ها استفاده می‌کنند. وجود پول امکان برآورده کردن نیازها را بدون نیاز به مبادله کالا به کالا فراهم کرده است.
در مقابل شبه پول کارکرد مستقیمی در معاملات ندارند اما می‌تواند به عنوان یک ابزار مالی در انجام امور مالی و اقتصادی به کار رود. در برخی شرایط خاص شبه پول از طریق تبدیل به پول نقد یا استفاده به‌عنوان وثیقه، در انجام امور مالی و اقتصادی کاربرد دارد و به‌طور غیرمستقیم در تسهیل مبادلات موثر خواهد بود.
- ذخیره ارزش
پول ابزاری برای ذخیره ارزش است که به افراد امکان می‌دهد ارزش حاصل از فروش محصولات خود را برای استفاده در آینده حفظ کنند. این قابلیت برای کالاهایی که نگهداری سخت یا پر هزینه‌ای دارند روش مناسبی است. همچنین نگهداری پول نسبت به نگهداری کالاها برای آینده منطقی‌تر است و نیاز به مکان، هزینه و مراقبت کمتری دارد.
شبه پول نیز به عنوان ابزاری برای ذخیره‌سازی ارزش عمل می‌کند که معمولا این ذخیره‌سازی برای بلندمدت انجام می‌شود. سود یا بازده اقتصادی حاصل از شبه پول، این ابزار را به گزینه‌ای مناسب برای ذخیره ارزش در افق‌های زمانی میان‌مدت تا بلندمدت تبدیل کرده است. ابزارهایی مانند سپرده‌های مدت‌دار، اوراق مشارکت و سایر دارایی‌های مالی شبه‌پولی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با کاهش ریسک افت ارزش پول در برابر تورم، توانایی ذخیره ارزش دارایی را تقویت می‌کنند.
- واحد محاسبه یا معیار ارزش
پول برای سنجش و تعیین ارزش کالاها و خدمات به کار می‌رود. این ویژگی پول به افراد امکان می‌دهد تا مقایسه دقیقی بین ارزش‌های مختلف داشته باشند و ارزش کالاها را در بازار شناسایی کنند. این وظیفه پول باعث شده تا کالاها و خدمات بر اساس یک معیار واحد ارزش‌گذاری شوند و مشکلات عدم برابری ارزش در مبادلات کالا به کالا از بین برود.
در مقابل، شبه‌پول فاقد نقش مستقل به‌عنوان واحد محاسبه است. این ابزارها دارای ارزش مالی هستند اما نقش آن‌ها در تعیین و سنجش ارزش سایر کالاها و خدمات محدود است. به بیان دیگر، شبه‌پول‌ها بر پایه ارزش پول محاسبه می‌شوند نه اینکه خود به‌عنوان مبنای محاسبه به‌کار روند.
- ابزاری برای سرمایه‌گذاری و درآمد
پول نقد فاقد کارکرد سرمایه‌گذاری مستقیم و درآمدزایی است. نگهداری پول به‌صورت اسکناس یا مانده‌های جاری نقدشوندگی بالایی دارد و در معاملات روزمره ضروری است، اما به دلیل عدم تولید بازده و کاهش ارزش در برابر تورم، گزینه‌ای غیربهینه برای سرمایه‌گذاری در نظر گرفته می‌شود.
در حالی که شبه‌پول نقش کلیدی در فرایند سرمایه‌گذاری و ایجاد درامد دارد. به طور مثال افراد ممکن است به دلیل بازدهی بالای حساب‌های مدت‌دار، پول خود را در این نوع حساب‌ها نگهداری کنند و به دلیل سرمایه‌گذاری بلندمدت به دارندگان آن بهره یا سود پرداخت می‌شود. سپرده‌های مدت‌دار یا دارایی‌هایی مانند اوراق بهادار و سهام نیز در صورت سوددهی به صاحبانشان سود می‌دهند. بازده حاصل از نگهداری شبه‌پول، به‌ویژه در شرایط تورمی می‌تواند ابزاری برای جبران کاهش قدرت خرید پول نقد و افزایش ثروت فردی باشد. به این ترتیب شبه‌پول به‌عنوان گزینه‌ی مناسبی برای مدیریت دارایی‌های غیرمصرفی تلقی می‌شود و نقشی مهم در سیاست‌های مالی و تنظیم نقدینگی نیز دارد.
- ابزاری برای مدیریت اقتصادی
پول به‌عنوان یکی از اجزای اصلی نقدینگی، نقش مستقیم و تعیین‌کننده‌ای در سیاست‌های پولی و مدیریت اقتصادی دارد. معمولا افزایش حجم پول در گردش موجب افزایش تقاضای کل و رشد تولید ناخالص داخلیمی‌شود. البته در صورتی که این تغییرات با ظرفیت‌های تولیدی هماهنگ نباشد، ممکن است که سطح عمومی قیمت‌ها افزایش پیدا کند و سبب بروز تورم شود. از سوی دیگر، کاهش پول در گردش می‌تواند برای کاهش فشارهای تورمی و مهار تقاضای مازاد به‌کار رود.
شبه‌پول یکی از ابزارهای کلیدی در سیاست‌گذاری پولی و مدیریت اقتصاد کلان به‌شمار می‌رود. شبه پول به سیاست‌گذاران اقتصادی مانند بانک مرکزی در ایران کمک می‌کند تا با کنترل میزان آن در اقتصاد به مدیریت نقدینگی، ثبات اقتصادی، مدیریت تورم و رشد اقتصادی بپردازند. تغییرات در میزان و ترکیب شبه پول نسبت به پول، برای پیش‌بینی و مدیریت تورم و اقتصاد کلان اهمیت دارد و می‌تواند نشان‌دهنده انتظارات تورمی افراد باشد.
تغییرات در میزان و ترکیب شبه پول نسبت به پول، برای پیش‌بینی و مدیریت تورم و اقتصاد کلان اهمیت دارد و می‌تواند نشان‌دهنده انتظارات تورمی افراد باشد.
بررسی نقش پول و شبه پول در اقتصاد
پول و شبه پول هر کدام وظایف و کاربردهای متمایزی در سیستم اقتصادی دارند که در ادامه نقش هر یک در اقتصاد را متفاوت از دیگری کرده است. در ادامه به بررسی نقش پول و شبه پول در اقتصاد پرداخته می‌شود.
- نقش پول در اقتصاد
پول به عنوان یک رکن اساسی اقتصاد، وظایف مهمی را بر عهده دارد. اصلی‌ترین نقش آن این است که به عنوان ابزار اصلی برای معاملات روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد. افراد و شرکت‌ها از پول برای خرید نیازهایشان، پرداخت خدمات و تسویه بدهی‌های خود استفاده می‌کنند. علاوه بر این، پول به عنوان ابزاری برای ذخیره ارزش عمل می‌کند. این قابلیت به افراد اجازه می‌دهد تا ارزش حاصل از فعالیت‌های اقتصادی خود را برای استفاده در زمان آینده نگهداری کنند. پول همچنین به عنوان یک واحد محاسبه یا معیار ارزش در اقتصاد عمل می‌کند. این ویژگی امکان سنجش و مقایسه ارزش کالاها و خدمات مختلف را فراهم آورده و به شناسایی ارزش آن‌ها در بازار کمک می‌کند. پول نقدشوندگی بسیار بالایی دارند و دارای سرعت گردش بالایی در اقتصاد است. همچنین، قابلیت تقسیم‌پذیری پول به دلیل وجود واحدهای مختلف (مانند اسکناس‌ها و سکه‌ها) معامله با حجم‌های گوناگون را ممکن می‌سازد.
- نقش شبه پول در اقتصاد
شبه‌پول عمدتا برای ذخیره‌سازی ارزش در بلندمدت، سرمایه‌گذاری و پس‌انداز به کار می‌رود. دارندگان شبه پول به دلیل نگهداری در تایم‌فریم‌های طولانی سود دریافت می‌کنند. این امر می‌تواند افراد را به نگهداری پول در حساب‌های مدت‌دار با بازدهی بالاتر ترغیب کند. بررسی و مدیریت میزان و ترکیب شبه پول در اقتصاد برای سیاست‌گذاران اقتصادی به ویژه بانک مرکزی، اهمیت حیاتی دارد. تغییرات در حجم و نسبت شبه پول می‌تواند نشان‌دهنده انتظارات تورمی افراد باشد و در پیش‌بینی و مدیریت تورم و اقتصاد کلان نقش دارد. افزایش شبه پول می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی منجر شود. این دارایی‌ها به عنوان یک ابزار مهم در تسهیل تبادلات مالی و اقتصادی عمل می‌کنند و به عنوان معیاری برای سیاست‌گذاری‌های مالی و پولی مورد استفاده قرار می‌گیرند. شبه پول همچنین به افراد و شرکت‌ها کمک می‌کند تا اعتبار بیشتری دریافت کرده و برای تعهدات ضروری خود به پول نقد دسترسی داشته باشند.
جمع‌بندی
پول و شبه‌پول دو دارایی مالی با ویژگی‌های متفاوت هستند که کاربردهای متمایزی در اقتصاد دارند. پول به عنوان ابزار اصلی مبادله، واحد سنجش ارزش و ابزار ذخیره ارزش کوتاه‌مدت، از نقدشوندگی بسیار بالایی برخوردار است. این ابزار مالی مستقیما در معاملات روزمره به کار می‌رود. در مقابل، شبه‌پول دارای نقدشوندگی پایین‌تری نسبت به پول است و بیشتر برای نگهداری ارزش در بلندمدت، سرمایه‌گذاری و کسب بازدهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبه‌پول همچنین ابزاری مهم برای سیاست‌گذاران اقتصادی جهت مدیریت نقدینگی و کنترل تورم محسوب می‌شود. در نتیجه، پول ابزاری برای تسهیل جریان معاملات جاری است و شبه‌پول ابزاری برای پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و ابزاری مهم در سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی به شمار می‌رود.
