بازار جبرانی چیست؟ راهنمای جامع بازار جبرانی بورس، آتی کالا و سهام

بازار جبرانی بازاری است که پس از پایان جلسه معاملاتی عادی و به‌منظور بستن موقعیت‌های مازاد معامله‌گران کال مارجین تشکیل می‌شود. اگر حساب معاملاتی فردی در وضعیت کال مارجین قرار بگیرد و او تا پایان جلسه موفق به واریز وجه یا بستن موقعیت‌های خود نشود، موقعیت‌های باقی‌مانده وارد بازار جبرانی می‌شوند و توسط سامانه معاملاتی بسته می‌شوند. این بازار به معامله‌گر کمک می‌کند تا از وضعیت کال مارجین خارج شود و مانع نقض قوانین بورس کالا شود.

زمان تشکیل بازار جبرانی چگونه است؟

بازار جبرانی بخشی از ساختار رسمی معاملات آتی در بورس کالای ایران است که طبق دستورالعمل اجرایی، حدود یک ساعت پس از پایان جلسه معاملاتی عادی آغاز می‌شود. زمان دقیق این بازار توسط بورس کالا از طریق سامانه معاملاتی اعلام می‌شود تا شفافیت و هماهنگی میان همه فعالان بازار برقرار شود. این فاصله زمانی به کارگزاران و اتاق پایاپای فرصت می‌دهد تا موقعیت‌های باز مشتریان کال مارجین را شناسایی کنند و سفارش‌های لازم برای بستن این موقعیت‌ها را آماده کنند.

در ادامه، سفارش‌ها به‌صورت سیستمی و بر اساس فهرست اتاق پایاپای وارد سامانه می‌شوند و با مکانیزم حراج تک‌قیمتی در چند دوره متوالی معامله می‌شوند. هدف اصلی این فرآیند، تسویه موقعیت‌های باز و تامین وجه تضمین جبرانی است تا حساب‌ها دوباره با مقررات بورس منطبق شوند و ریسک نکول مدیریت شود.

دامنه نوسان در بازار جبرانی چگونه تعیین می‌شود؟

دامنه نوسان قیمت در بازار جبرانی به‌صورت پلکانی و طی شش دوره حراج تک‌قیمتی ۱۰ دقیقه‌ای تعیین می‌شود. این دامنه در دوره اول معادل ۳ درصد مثبت و منفی نسبت به قیمت روز جاری است و در ادامه به‌ترتیب به ۶، ۹، ۱۲، ۱۸ و نهایتا ۲۷ درصد افزایش می‌یابد.

اگر پس از پایان این شش دوره همچنان موقعیت‌های معامله‌گران کال مارجین بسته نشده باشد، کمیته آتی با توجه به شرایط بازار اختیار دارد تعداد دوره‌های حراج تک‌قیمتی را افزایش داده و دامنه نوسان جدیدی را مشخص کند. این سازوکار انعطاف‌پذیر طراحی شده تا امکان بستن تمامی موقعیت‌های باز فراهم شود و از باقی ماندن حساب‌های کال مارجین جلوگیری شود.

فرآیند ثبت سفارش در بازار جبرانی چیست؟

ثبت سفارش در بازار جبرانی به‌صورت سیستمی و بر اساس دستورالعمل اجرایی انجام می‌شود. این فرآیند چند مرحله مشخص دارد:

ثبت سفارش کال مارجین‌ها: اگر مشتری دارای موقعیت باز خرید و در وضعیت کال مارجین باشد، سامانه به طور خودکار سفارش فروش برای او ثبت می‌کند. در مقابل، اگر موقعیت باز فروش داشته باشد، سفارش خرید به نام او وارد سامانه می‌شود. این کار با هدف بستن موقعیت‌های مازاد و خروج از وضعیت کال مارجین انجام می‌شود.

ثبت سفارش سایر معامله‌گران: در سمت مقابل این سفارش‌ها، سایر معامله‌گران مجاز هستند سفارش خود را وارد کنند. آن‌ها می‌توانند در بازه زمانی تعیین‌شده (۱۰ دقیقه برای هر دوره حراج تک‌قیمتی) سفارش خرید یا فروش ثبت کنند و در جریان مچینگ قرار بگیرند.

انجام مچینگ و تکرار دوره‌ها: پس از پایان مهلت ۱۰ دقیقه‌ای هر دوره، عملیات مچینگ انجام می‌شود و سفارش‌ها بر اساس اولویت قیمت و زمان معامله می‌شوند. اگر همه موقعیت‌های کال مارجین بسته نشود، دوره بعدی با دامنه نوسان گسترده‌تر آغاز می‌شود و این روند تا بسته شدن کامل موقعیت‌ها ادامه می‌یابد.

چه کسانی می‌توانند در بازار جبرانی معامله کنند؟

در بازار جبرانی، امکان معامله برای همه فعالان بازار اما با محدودیت‌های مشخص فراهم است:

سمت مخالف سفارش‌های کال مارجین: تمام معامله‌گران می‌توانند در سمت مخالف سفارش‌های ثبت‌شده توسط کال مارجین‌ها اقدام به ثبت سفارش کنند. برای مثال، اگر سفارش کال مارجین در سمت فروش باشد، سایر معامله‌گران فقط مجاز به ثبت سفارش خرید هستند.

عدم امکان معامله در سمت مشابه: در همان سمتی که سفارش‌های کال مارجین قرار گرفته است، دیگر معامله‌گران اجازه ثبت سفارش ندارند. این محدودیت برای جلوگیری از دستکاری جریان معاملات و حفظ عدالت معاملاتی در بازار جبرانی اعمال می‌شود.

مقایسه بازار جبرانی سهام با بازار جبرانی آتی

بازار جبرانی در ادبیات مالی هم در سهام و هم در قراردادهای آتی کالا به‌کار می‌رود، اما کارکرد و ماهیت آن در این دو بازار متفاوت است. در معاملات آتی، بازار جبرانی ابزاری رسمی برای مدیریت ریسک و خروج از وضعیت کال مارجین است، درحالی‌که در بازار سهام بیشتر به معنای فرصت تکمیلی برای اصلاح یا ثبت سفارش‌ها استفاده می‌شود. جدول زیر خلاصه‌ای از این تفاوت‌ها را نشان می‌دهد:

برای مثال، فرض شود معامله‌گری در قرارداد آتی زعفران چند موقعیت باز خرید دارد و به دلیل کاهش موجودی حساب در وضعیت کال مارجین قرار می‌گیرد. اگر او تا پایان جلسه عادی نتواند موجودی را افزایش دهد یا موقعیت مازاد را ببندد، سفارش‌های او وارد بازار جبرانی می‌شود. در اولین دوره، سفارش فروش با دامنه ۳ درصد ثبت می‌شود و اگر معامله نشود، در دوره دوم با دامنه ۶ درصد و به همین ترتیب تا دوره ششم ادامه خواهد داشت تا همه موقعیت‌های مازاد بسته شوند.

قوانین و ضوابط بازار جبرانی بورس

طبق بند ۷ دستورالعمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی برگزار می‌شود. این بازار برای مدیریت ریسک و خروج معامله‌گران از وضعیت کال مارجین طراحی شده و بر اساس چند اصل کلیدی اداره می‌شود:

زمان تشکیل: بازار جبرانی یک ساعت پس از پایان معاملات روزانه آغاز می‌شود. این فاصله زمانی به کارگزاران و اتاق پایاپای فرصت می‌دهد تا موقعیت‌های باز مشتریان کال مارجین را شناسایی و برای آن‌ها سفارش‌های لازم ثبت کنند.

نحوه برگزاری: معاملات در بازار جبرانی در قالب شش دوره متوالی و هر دوره ۱۰ دقیقه‌ای به‌صورت حراج تک‌قیمتی انجام می‌شود. در هر دوره فرصت ثبت سفارش وجود دارد و پس از پایان زمان، عملیات مچینگ صورت می‌گیرد.

دامنه نوسان: دامنه نوسان در این بازار به‌صورت پلکانی افزایش می‌یابد. از ۳ درصد در دوره اول آغاز می‌شود و به‌ترتیب به ۶، ۹، ۱۲، ۱۸ و نهایتا ۲۷ درصد در دوره ششم می‌رسد. در صورت باقی‌ماندن موقعیت‌ها، کمیته آتی اختیار دارد تعداد دوره‌ها را افزایش دهد و دامنه جدیدی تعیین کند.

ثبت سفارش‌ها: سفارش مشتریان کال مارجین به‌صورت سیستمی و بر اساس فهرست اتاق پایاپای در سامانه معاملاتی ثبت می‌شود. اگر مشتری موقعیت خرید داشته باشد، سفارش فروش به نام او ثبت می‌شود (و برعکس). سایر معامله‌گران صرفا در سمت مخالف این سفارش‌ها می‌توانند سفارش وارد کنند.

اثر بر قیمت تسویه: معاملات انجام‌شده در بازار جبرانی هیچ تاثیری بر قیمت تسویه روزانه ندارند. این موضوع برای جلوگیری از انحراف قیمت‌های رسمی بازار در نظر گرفته شده است.

اهمیت برای معامله‌گران: آشنایی با قوانین بازار جبرانی برای فعالان آتی کالا اهمیت بالایی دارد. چراکه ورود به این بازار معمولا با افزایش ریسک و دامنه نوسان همراه است و معامله‌گر باید تصمیم بگیرد که پیش از پایان معاملات عادی با واریز وجه یا بستن موقعیت‌ها از ورود به بازار جبرانی اجتناب کند.

جمع‌بندی

بازار جبرانی ابزاری برای کنترل ریسک و جلوگیری از زیان‌های انباشته است. معامله‌گرانی که پیش از پایان جلسه عادی اقدام به تامین وجه تضمین یا بستن موقعیت نمی‌کنند، ناچارند وارد این بازار شوند و با شرایط سخت‌گیرانه‌تری موقعیت خود را ببندند. آشنایی با ضوابط بازار جبرانی به معامله‌گران کمک می‌کند پیش از رسیدن به این مرحله تصمیم بهتری بگیرند و مدیریت سرمایه خود را حرفه‌ای‌تر انجام دهند.

سوالات متداول