اقتصاد اجتماعی چیست؟ ارتباط آن با طبقات و ساختارهای جامعه
اقتصاد اجتماعی رویکردی در علم اقتصاد است که به بررسی تعامل میان ساختارهای اجتماعی و رفتارهای اقتصادی میپردازد. این حوزه به عنوان شاخهای کاملا مستقل با مرزهای مشخص تعریف نمیشود و در بسیاری از مباحث با حوزههایی مانند اقتصاد سیاسی همپوشانی دارد. این حوزه به بررسی تصمیمهای اقتصادی گروهها و طبقات مختلف جامعه در سطح کلان میپردازد و آثار این تصمیمها را بر رفاه جمعی و الگوهای توزیع نابرابریها تحلیل میکند. هدف اقتصاد اجتماعی، تحلیل سازوکارهایی است که پیوند میان کنشهای اجتماعی و پیامدهای اقتصادی را شکل میدهند و از این طریق، شناخت دقیقتری از وضعیت رفاهی و اقتصادی جامعه ارائه میدهد.
مبانی و رویکردهای نظری اقتصاد اجتماعی
اقتصاد اجتماعی به بررسی تصمیمهای اقتصادی گروهها و طبقات مختلف جامعه در سطح کلان میپردازد و این تصمیمها را در چارچوب عقلانیت محدود تحلیل میکند؛ به این معنا که کنشهای اقتصادی لزوما بر پایه عقلانیت کامل شکل نمیگیرند و تحت تاثیر محدودیتهای اطلاعاتی، اجتماعی و رفتاری قرار دارند.
آثار این تصمیمها بر رفاه جمعی و الگوهای توزیع نابرابریها نیز در همین چارچوب مورد بررسی قرار میگیرد. این شاخه علمی با اقتصاد نهادی نیز ارتباط نزدیک دارد. اقتصاد نهادی نقش نهادهایی مانند قوانین، آداب و هنجارهای اجتماعی را در شکلگیری رفتار اقتصادی مطالعه میکند. اقتصاد اجتماعی با تکیه بر همین اصول، تمرکز عمیقتری بر تاثیر هنجارها بر گروههای مختلف جامعه قرار میدهد و نشان میدهد که چگونه این عوامل مسیر کنشهای اقتصادی را تغییر میدهند.
ارتباط اقتصاد اجتماعی با روانشناسی اجتماعی و اقتصاد رفتاری نیز قابل توجه است. این حوزهها فرض منطقی بودن کامل افراد در شرایط اقتصادی را به چالش میکشند. اقتصاد اجتماعی با ترکیب دیدگاههای این رشتهها بررسی میکند که چگونه هویت اجتماعی، فرهنگ و نابرابریهای ساختاری تصمیمهای اقتصادی گروههای گوناگون را شکل میدهند و چه پیامدهایی برای فعالیتهای اقتصادی دارند.
اقتصاد اجتماعی برای تحلیل اثر عوامل اجتماعی بر رفتار اقتصادی از دادههای چندرشتهای بهره میگیرد. این رشته از اطلاعاتی برگرفته از تاریخ، فلسفه، جامعهشناسی و علوم سیاسی استفاده میکند تا تصویر گستردهتری از واقعیت اقتصادی ارائه دهد. نظریههای این حوزه به دلیل تمرکز بر عواملی که در اقتصاد سنتی کمتر مورد توجه بودهاند، گاهی غیرمتعارف به نظر میرسند. این نظریهها اثرات محیط زیست و شرایط اکولوژیک را نیز بر ثروت، الگوهای مصرف و رفتار اقتصادی در جامعه بررسی میکنند.
تاثیرات اقتصاد اجتماعی
مطالعه اقتصاد اجتماعی نشان میدهد که تحلیل رفتارها و تصمیمهای سیاستگذاران و نیز شیوه دسترسی افراد به منابع، نقش مهمی در کیفیت رفاه جامعه دارد.
- افزایش سواد مالی و طراحی برنامههای آموزشی
بسیاری از افراد سواد مالی کافی ندارند و همین مسئله دولتها و سازمانهای غیردولتی را به طراحی برنامههای آموزشی برای مدیریت اعتبار، پسانداز و بودجهبندی سوق داده است. پایه بسیاری از این طرحها در یافتههای اقتصاد اجتماعی قرار دارد.
- شناسایی و کاهش نابرابری درآمدی و تحرک اقتصادی
یکی از مهمترین نتایج این پژوهشها شناسایی عوامل مرتبط با نابرابری درآمد و تحرک اقتصادی است. تفاوت در شبکههای اجتماعی، فرصتهای شغلی و دسترسی آموزشی باعث ایجاد شکاف در ثروت و درآمد میشود. افرادی که در خانوادههای مرفه متولد میشوند، معمولا دسترسی گستردهتری به فرصتهای شغلی، مراقبتهای درمانی و آموزش باکیفیت دارند و این دسترسی بهتر به تداوم نابرابری اقتصادی منجر میشود. تحلیل این روندها سیاستگذاران را به سمت اتخاذ حمایتهای هدفمند هدایت میکند؛ برای نمونه، بورسیههای آموزشی ویژه گروههای کمبرخوردار در همین راستا ایجاد میشود.
- شکلدهی به رفتار مصرفکننده
رفتار مصرفکننده نیز یکی از حوزههایی است که اقتصاد اجتماعی در آن نقش پررنگی ایفا میکند. تاثیر همسالان، تبلیغات و هنجارهای اجتماعی الگوهای پسانداز و مصرف را شکل میدهد. در جوامعی که امنیت مالی اهمیت بیشتری دارد، گرایش به پسانداز افزایش پیدا میکند. در مقابل، اقتصادهای مصرفمحور با بدهیهای بالاتر و هزینههای بیشتر همراه هستند. ارزشهای فرهنگی و ساختارهای اجتماعی نیز بر تصمیمهای مالی تاثیر میگذارند. برخی گروهها انباشت ثروت بلندمدت را در اولویت قرار میدهند، در حالی که دیگران بیشتر بر رفع نیازهای فوری تمرکز میکنند؛ این تفاوتها از سطح امنیت اقتصادی و میزان حمایتهای اجتماعی ناشی میشود.
- تدوین سیاستهای حمایتی دولت
سیاستهای دولتی نیز بر پایه اصول اقتصاد اجتماعی شکل میگیرند و تلاش میکنند میان رفاه اجتماعی و رشد اقتصادی تعادل برقرار کنند. قوانینی مانند مزایای بیکاری، حداقل دستمزد و خدمات درمانی عمومی با هدف حمایت از اقشار کمدرآمد تدوین میشوند و نقشی مهم در کاهش فقر دارند.
ارتباط اقتصاد اجتماعی با طبقات و ساختارهای جامعه
اقتصاد اجتماعی پیوند میان ساختارهای اقتصادی و طبقات اجتماعی را بررسی میکند و نشان میدهد که منابع و شرایط اجتماعی چگونه بر تصمیمهای مالی اثر میگذارند. طبقات اجتماعی به گروههایی از افراد با موقعیت مشابه در جامعه اشاره دارند و عواملی مانند درآمد، حرفه و سطح تحصیلات خانواده در تعیین این طبقات نقش دارند.
طبقه اقتصادی میزان دسترسی افراد به منابع حیاتی مانند شغل و مراقبتهای بهداشتی را مشخص میکند. افراد مرفه معمولا فرصتهای بیشتری برای پیشرفت در اختیار دارند، در حالی که اقشار کمدرآمد اغلب برای تامین نیازهای اساسی با دشواری روبهرو میشوند. این تفاوت در دسترسی، نابرابریهای اقتصادی را تشدید میکند و تحرک اجتماعی رو به بالا را با مانع مواجه میسازد. همچنین کودکانی که از پیشینه اقتصادی ضعیفتری برخوردارند، معمولا با مهارتهای پایینتر خواندن و زبان وارد مدرسه میشوند. این شکاف آموزشی در سالهای بعد به موفقیت تحصیلی کمتر و درآمد پایینتر در بزرگسالی منجر میشود. از سوی دیگر، سیستمهای آموزشی در مناطق کمبرخوردار اغلب با کمبود منابع مواجهاند و همین مسئله نابرابری آموزشی را تقویت میکند.
طبقه اجتماعی از طریق هنجارها و ارزشهای فرهنگی نیز بر رفتار اقتصادی اثر میگذارد. برخی گروههای اجتماعی بر انباشت ثروت در بلندمدت تمرکز دارند، در حالی که گروههای دیگر بیشتر به رفع نیازهای مالی فوری توجه نشان میدهند. این تفاوت در اولویتها از سطح امنیت اقتصادی و نوع حمایتهای دولتی یا اجتماعی که افراد دریافت میکنند، سرچشمه میگیرد. قومیت و پیشینه فرهنگی نیز بر موقعیت اجتماعی اقتصادی اثر میگذارند. اعضای گروههای اقلیت که با تبعیض تاریخی روبهرو بودهاند، موانع بیشتری در دسترسی به آموزش، فرصتهای شغلی و خدمات اجتماعی تجربه میکنند. این نابرابریها پیامدهایی مانند وضعیت سلامت ضعیفتر و نرخ بیکاری بالاتر را به همراه دارد.
کاربردها و نمونههای عملی اقتصاد اجتماعی
سیاستهای دولتی نیز غالبا بر پایه اصول اجتماعی اقتصادی شکل میگیرند. برای نمونه، مزایای بیمه بیکاری در سال ۲۰۲۰ نرخ فقر را در ایالات متحده ۱.۴ درصد کاهش داد و مانع از سقوط حدود ۴.۷ میلیون نفر به زیر خط فقر شد.
توسعه اقتصادهای چرخشی نمونهای از مدلهای تولید و مصرف با رویکرد محیطزیستی است که در برخی مباحث با اقتصاد اجتماعی همپوشانی دارد. هدف این مدل، کاهش زباله و آلودگی از طریق حفظ مواد در چرخه تولید و مصرف است. بازیافت و استفاده مجدد از مواد، محور اصلی این ساختار را تشکیل میدهد. بر اساس برآوردها، نرخ جهانی بازیافت منابع در سال ۲۰۲۴ حدود ۷.۲ درصد بوده که نسبت به رقم ۹.۱ درصد در سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است.
کسبوکارهای اجتماعی نیز نمونهای از اجرای عملی اصول اقتصاد اجتماعی هستند. این شرکتها در کنار حفظ سودآوری، اهداف اجتماعی را در اولویت قرار میدهند. برای مثال، شرکت Warby Parker برای هر جفت عینک فروختهشده یک عینک به افراد نیازمند اهدا میکند و از این طریق مسئولیت اجتماعی را با فعالیت اقتصادی تلفیق میکند.
جمعبندی
اقتصاد اجتماعی رابطه میان رفتارهای اجتماعی و فعالیتهای اقتصادی را بررسی میکند و تحلیل میکند که گروههای مختلف جامعه تصمیمهای مالی خود را چگونه اتخاذ میکنند. این شاخه علمی نظریههای مرسوم اقتصادی را برای فهم مسائل اجتماعی به کار میگیرد و بر این فرض تکیه دارد که افراد تصمیمهای خود را بر اساس انگیزهها به صورت منطقی انتخاب میکنند.
مطالعات اقتصاد اجتماعی بر رفتارهای مالی، سیاستگذاریهای دولتی و میزان دسترسی به منابع اثر میگذارند. شناسایی نابرابریهای درآمدی و چالشهای مربوط به تحرک اقتصادی از مهمترین دستاوردهای این مطالعات است. به طور کلی، اقتصاد اجتماعی ابزاری موثر برای شناسایی و کاهش نابرابریهای ساختاری به شمار میآید و نقش مهمی در حرکت به سوی نظامهای اقتصادی پایدارتر و فراگیرتر ایفا میکند.
