هجوم بانکی (Bank run) چیست و چه اثراتی دارد؟
هجوم بانکی (Bank run) زمانی رخ می‌دهد که تعداد زیادی از مشتریان یک موسسه مالی به دلیل نگرانی از ناتوانی در بازپرداخت سپرده‌ها، به طور هم‌زمان وجوه خود را برداشت کنند. بانک‌ها تنها بخش اندکی از دارایی‌های خود را به صورت نقد نگه می‌دارند و بیشتر سپرده‌ها در قالب وام یا سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود. بنابراین، در صورت برداشت‌های گسترده، بانک ناچار به فروش سریع دارایی‌ها با قیمت پایین خواهد شد؛ اقدامی که زیان مالی ایجاد می‌کند و احتمال ورشکستگی را افزایش می‌دهد. در ادامه به تاریخچه هجوم بانکی پرداخته خواهد شد.
تاریخچه هجوم بانکی
فعالیت‌های بانکی در قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی با طلاسازان اروپا آغاز شد. این طلاسازان رسیدهای کاغذی برای طلا صادر می‌کردند که نمونه‌ای اولیه از بانکداری با ذخیره کسری بود. بانکداران می‌توانستند بیش از طلای موجود در خزانه، رسید قابل بازخرید صادر کنند، چرا که معمولا تنها بخش کوچکی از طلا هر روز مطالبه می‌شد. با این حال، در شرایط آشفتگی‌های سیاسی، بسیاری از مردم هم‌زمان طلای خود را طلب می‌کردند و این وضعیت به بحران می‌انجامید.
در تاریخ مدرن، هجوم بانکی (حمله به بانک) اغلب با رکود بزرگ مرتبط است. سقوط بازار سهام در سال ۱۹۲۹ میلادی، وحشت گسترده‌ای در میان سپرده‌گذاران آمریکایی ایجاد کرد و آنان برای نگهداری نقدینگی، دارایی‌های خود را از بانک‌ها برداشت کردند. در اوایل دهه ۱۹۳۰، هزاران بانک با هجوم‌های متوالی مواجه شدند که اثر دومینووار بر اقتصاد داشت. برای نمونه، اولین ورشکستگی بانکی به دلیل برداشت گسترده در سال ۱۹۳۰ در تنسی رخ داد و اخبار ورشکستگی یک بانک، وحشت را به سایر بانک‌ها نیز منتقل می‌کرد. در دسامبر همان سال، بانک ایالات متحده هدف هجوم بانکی قرار گرفت و شایعه‌ای درباره عدم توانایی یا تمایل بانک به فروش سهام موجب شد مشتریان بیش از ۲ میلیون دلار برداشت کنند. در این دوره، نرخ ورشکستگی بانک‌ها به شدت افزایش یافت و تقریبا ۴۰ درصد بانک‌های آمریکایی ورشکست شدند؛ با این حال، هجوم بانکی تنها عامل اصلی کمتر از ۱۵ درصد از این ورشکستگی‌ها بود.
بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ نیز با هجوم‌های بانکی مهمی همراه بود. موسسه واشنگتن میوچوال (WaMu)، بزرگترین ورشکستگی بانکی در تاریخ آمریکا، در عرض دو هفته با خروج ۱۶.۷ میلیارد دلار سپرده مواجه شد. در سال ۲۰۲۳، بانک‌های سیلیکون ولی (SVB) و سیگنچر بانک با ورشکستگی‌های بزرگی مواجه شدند که دومین و سومین بزرگترین شکست بانکی در تاریخ آمریکا محسوب می‌شوند. این وقایع نمونه‌هایی از هجوم بانکی خاموش در عصر دیجیتال هستند؛ در این نوع هجوم، سپرده‌گذاران وجوه خود را به صورت الکترونیکی و بدون حضور فیزیکی برداشت می‌کنند.
دلایل وقوع هجوم بانکی
عموما دلیل هجوم بانکی (Bank run)، از دست رفتن اعتماد مشتریان به یک موسسه مالی است. هرگاه شک و تردید نسبت به توانایی بانک در بازپرداخت سپرده‌ها ایجاد شود، ترس عمومی شکل گرفته و زمینه هجوم بانکی فراهم می‌شود. یکی از دلایل اصلی، ساختار عملیاتی بانک‌ها است. بانک‌ها تنها بخش اندکی از دارایی‌های خود را به صورت نقد نگه می‌دارند و بیشتر سپرده‌ها را به وام یا سرمایه‌گذاری اختصاص می‌دهند. در واقع، ماهیت فعالیت همه بانک‌ها به همین صورت است؛ آن‌ها سپرده‌ها را جمع‌آوری کرده و عمدتا در قالب وام یا سرمایه‌گذاری به کار می‌گیرند، بنابراین نمی‌توانند در یک زمان تمام سپرده‌ها را بازپرداخت کنند. همین ویژگی می‌تواند در شرایط خاص به بروز bank run منجر شود. برداشت‌های گسترده و ناگهانی، بانک را با کمبود نقدینگی روبه‌رو می‌کند و مجبور به فروش سریع دارایی‌ها، گاهی با قیمت‌های پایین، می‌شود. این اقدام نه تنها زیان مالی ایجاد می‌کند، بلکه نگرانی مشتریان را افزایش داده و چرخه برداشت‌ها را تشدید می‌کند.
عوامل بیرونی نیز در این رخداد نقش مهمی دارند. انتشار شایعات منفی، اخبار بد یا گمانه‌زنی‌ها در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند اعتماد عمومی را کاهش دهد. حتی شایعات بی‌اساس ممکن است وحشت گسترده و برداشت‌های انبوه ایجاد کنند. شرایط اقتصادی کلان مانند سقوط بازار سهام یا بحران مسکن نیز می‌تواند ترس عمومی را تشدید کند.
در دوران دیجیتال، سرعت انتشار اطلاعات و امکان برداشت الکترونیکی وجوه، هجوم بانکی را پیچیده‌تر و سریع‌تر کرده است. مشتریان می‌توانند بدون حضور فیزیکی در بانک، به سرعت وجوه خود را منتقل کنند؛ این موضوع ریسک تشدید هجوم‌های بانکی مدرن را افزایش می‌دهد. برای صرافی‌های ارز دیجیتال، سومدیریت دارایی‌ها یا عدم شفافیت در اثبات ذخایر نیز می‌تواند اعتماد را از بین برده و هجوم بانکی ایجاد کند. همچنین، تمرکز بانک‌ها در یک مکان واحد در گذشته، ریسک ورشکستگی آن‌ها در صورت بروز مشکل را افزایش می‌داد.
اثرات هجوم بانکی
هجوم بانکی پیامدهای گسترده‌ای دارد که می‌تواند هم موسسات مالی و هم سپرده‌گذاران را تحت‌تاثیر قرار دهد و حتی به بحران‌های اقتصادی بزرگ‌تر منجر شود. این اثرات ممکن است کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشند.
۱. تاثیرات هجوم بانکی بر موسسات مالی
در ادامه به تاثیرات هجوم بانکی بر بانک‌ها و صرافی‌های ارز دیجیتال پرداخته خواهد شد.
- کمبود نقدینگی و ورشکستگی: برداشت هم‌زمان سپرده‌ها، بانک را با کمبود نقدینگی مواجه می‌کند و در صورت ادامه وضعیت، ممکن است به ورشکستگی منجر شود. حتی بانک‌های مالی سالم نیز در مواجهه با برداشت‌های گسترده ممکن است ذخایر نقدی خود را از دست بدهند و ورشکسته شوند. اغلب این شرایط ناشی از وحشت عمومی است، اما می‌تواند به نکول واقعی بینجامد.
- فروش اضطراری دارایی‌ها: بانک‌ها برای تامین نقدینگی، دارایی‌های خود را با قیمت‌های پایین‌تر از ارزش واقعی می‌فروشند. این اقدام نه تنها زیان مالی ایجاد می‌کند، بلکه نگرانی مشتریان را افزایش داده و چرخه برداشت‌ها را تشدید می‌کند.
- کاهش اعتماد و اعتبار: هجوم بانکی به شدت به شهرت و اعتماد موسسه آسیب می‌رساند و ممکن است مشکلات نقدینگی بیشتری به ویژه در صورت عدم توانایی بانک در جذب کمک مالی ایجاد کند.
- بدهی و زیان سرمایه‌گذاران: هجوم کنترل‌نشده می‌تواند سهامداران، دارندگان اوراق قرضه و سپرده‌گذاران با موجودی بالاتر از سقف بیمه را متضرر کند. در صورتی که بدهی‌ها بیش از نقدینگی بانک باشد، ورشکستگی رخ می‌دهد.
- مداخله نهادهای نظارتی: در چنین شرایطی، نهادهای نظارتی مانند FDIC ممکن است برای جلوگیری از گسترش وحشت و تضمین بازپرداخت سپرده‌ها، بانک را تعطیل و دارایی‌های آن را تصاحب کنند.
۲. تاثیر هجوم بانکی بر سپرده‌گذاران
حمله به بانک (Bank run) بر سپرده‌گذاران نیز تاثیر می‌گذارد که در ادامه به برخی از موارد آن اشاره شده است:
- ریسک از دست دادن سرمایه: سپرده‌گذاران، به ویژه آن‌هایی که موجودی‌شان بیش از حد بیمه شده است، ممکن است سرمایه خود را از دست بدهند. در صرافی‌های ارز دیجیتال، به دلیل نبود مقررات و بیمه، کل سرمایه مشتریان در معرض خطر قرار می‌گیرد.
- دسترسی محدود یا از دست رفته به وجوه: در زمان هجوم بانکی، مشتریان ممکن است برای مدتی نتوانند به وجوه خود دسترسی پیدا کنند.
- وحشت و تاثیرات روانی: وحشت می‌تواند به سرعت گسترش یابد و در صرافی‌های ارز دیجیتال، ارزش پلتفرم یا دارایی‌ها را در چند ساعت یا چند روز کاهش دهد.
۳. اثر حمله به بانک بر اقتصاد کلان و سیستم مالی
هجوم بانکی تاثیراتی بر اقتصاد کلان و سیستم مالی دارد که این اثرات در ادامه نوشته شده‌اند:
- اثر دومینو و بحران مالی گسترده: هجوم بانکی در چندین بانک می‌تواند وحشت سراسری ایجاد کند که به بحران مالی و رکود اقتصادی منجر شود. اخبار ورشکستگی یک بانک، ترس را به سایر بانک‌ها منتقل کرده و برداشت‌ها را افزایش می‌دهد.
- کاهش عرضه پول: اگر سپرده‌ها به جای واریز مجدد، به صورت نقد از سیستم بانکی خارج شوند، عرضه پول کاهش یافته و فعالیت اقتصادی کند می‌شود.
- اختلال در بازار وام و نرخ بهره: هجوم بانکی (Bank run) می‌تواند بازار وام را مختل و نرخ بهره و ارز را تغییر دهد.
- نکول گسترده: در هجوم بانکی، تعهدات مالی میان افراد و بنگاه‌ها نیز دچار اختلال می‌شود. هنگامی که نقدینگی کاهش یابد و اعتماد از بین برود، چک‌ها و سایر ابزارهای اعتباری با نکول گسترده مواجه می‌شوند و این وضعیت فشار بیشتری بر اقتصاد وارد می‌کند.
راهکارهای مقابله و جلوگیری از هجوم بانکی
پس از تجربه‌های تاریخی مانند رکود بزرگ، کشورها و موسسات مالی تدابیری برای کاهش خطر هجوم بانکی و مدیریت پیامدهای آن اتخاذ کرده‌اند. این اقدامات شامل پیشگیری و مدیریت بحران در هنگام وقوع هجوم هستند.
۱. کند کردن روند هجوم بانکی و تعطیلی موقت
بانک‌ها می‌توانند با ایجاد تاخیرهای مصنوعی در فرآیند برداشت، زمان لازم برای مدیریت نقدینگی و آرام کردن وحشت مشتریان را به دست آورند. در بانکداری دیجیتال، این تاخیر ممکن است از طریق مشکلات فنی کنترل‌شده یا محدود کردن تراکنش‌ها اعمال شود. همچنین، تعطیلی موقت بانک می‌تواند در شرایط اضطراری از برداشت انبوه جلوگیری کند و فرصتی برای بازگرداندن اعتماد عمومی فراهم کند. نمونه تاریخی آن، تعطیلی بانکی ملی در سال ۱۹۳۳ توسط فرانکلین دی. روزولت است که به بانک‌ها اجازه داد وضعیت مالی خود را ارزیابی کرده و نقدینگی کافی کسب کنند.
۲. قرض گرفتن پول
در صورت کمبود نقدینگی، بانک‌ها می‌توانند از سایر بانک‌ها یا بانک مرکزی وام دریافت کنند. بانک مرکزی نقش «آخرین پناهگاه وام‌دهی» را ایفا می‌کند تا از ورشکستگی زنجیره‌ای جلوگیری شود. برنامه‌های حمایتی نیز مانند برنامه تامین مالی مدت‌دار بانکی فدرال رزرو در سال ۲۰۲۳ برای موسسات نیازمند نقدینگی یا صندوق‌های بازیابی در بازار کریپتو، به ثبات سیستم مالی کمک می‌کنند.
۳. بیمه سپرده‌ها
ایجاد طرح‌های بیمه سپرده مانند FDIC در آمریکا، سپرده‌های بانکی را تا سقف مشخصی محافظت می‌کند و از هجوم بانکی جلوگیری می‌کند. FDIC وظیفه دارد ثبات سیستم مالی را حفظ کند و در صورت ورشکستگی بانک، روند بازگرداندن وجوه سپرده‌گذاران را تسهیل کند. این پوشش در برخی موارد فراتر از سقف بیمه نیز اعمال شده است. برای اتحادیه‌های اعتباری، NCUA بیمه مشابه ارائه می‌دهد، در حالی که صرافی‌های ارز دیجیتال معمولا فاقد بیمه سپرده هستند و سرمایه مشتریان در معرض ریسک کامل قرار دارد.
۴. سپرده‌های مدت‌دار
بانک‌ها می‌توانند با تشویق مشتریان به استفاده از سپرده‌های مدت‌دار، وجوه را برای مدت مشخصی محبوس کنند. این روش به بانک‌ها امکان می‌دهد حتی در صورت برداشت سایر سپرده‌ها، مقاومت بیشتری در برابر هجوم بانکی داشته باشند.
۵. الزامات ذخیره
نگهداری درصد مشخصی از سپرده‌ها به صورت نقد، که در پاسخ به آشفتگی‌های دهه ۱۹۳۰ اعمال شد، بانک‌ها را قادر می‌سازد تا بخشی از نقدینگی لازم برای پاسخ به برداشت‌ها را همیشه در اختیار داشته باشند.
۶. اقدامات خاص برای صرافی‌های ارز دیجیتال
کاربران باید پیش از انتخاب صرافی، تحقیقات لازم را انجام دهند و از معتبر بودن آن اطمینان حاصل کنند. صرافی‌ها می‌بایست بتوانند مدارکی دال بر اثبات ذخایر ارائه دهند تا نشان دهند دارایی‌های کافی برای پوشش سپرده‌ها دارند. نگهداری دارایی‌ها در کیف پول شخصی، تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری‌ها و دنبال کردن اخبار موثق نیز می‌تواند ریسک هجوم بانکی را کاهش دهد.
جمع‌بندی
هجوم بانکی (حمله به بانک) زمانی رخ می‌دهد که ترس از ناتوانی بانک در بازپرداخت سپرده‌ها، تعداد زیادی از مشتریان را به برداشت هم‌زمان وجوه وادار کند. این پدیده عمدتا ناشی از بی‌اعتمادی عمومی، شایعات، سومدیریت و شرایط اقتصادی نامطلوب است و می‌تواند منجر به کمبود نقدینگی، ورشکستگی بانک‌ها و بحران مالی گسترده شود. دولت‌ها و نهادهای نظارتی با ابزارهایی مانند بیمه سپرده‌ها، تعطیلی موقت بانک‌ها، وام‌دهی اضطراری و سپرده‌های مدت‌دار، تلاش کرده‌اند اثرات هجوم بانکی را کاهش دهند. هدف نهایی این اقدامات حفظ اعتماد عمومی، ثبات سیستم مالی و جلوگیری از بحران‌های اقتصادی است.
