شاخص توسعه انسانی چیست و چه ابعادی دارد؟ + دسته‌بندی کشورها در آن

در دنیای معاصر توسعه مفهومی فراتر از رشد اقتصادی دارد. دیگر صرف افزایش درآمد سرانه یا تولید ناخالص داخلی نمی‌تواند به‌ تنهایی نشان‌دهنده بهبود شرایط زندگی در یک کشور باشد. تجربه کشورهای مختلف نشان داده که بدون توجه به ابعاد انسانی توسعه، دستیابی به پیشرفت پایدار ممکن نیست. از همین‌رو شاخص توسعه انسانی به‌ عنوان ابزاری جامع و چند بعدی وارد ادبیات توسعه شده است تا تصویر دقیق‌تری از وضعیت واقعی جوامع ترسیم کند. این شاخص که نخستین‌بار در سال ۱۹۹۰ توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد معرفی شد، توجه سیاست‌گذاران را از صرف اعداد اقتصادی به کیفیت زندگی انسانی معطوف می‌سازد. در این مقاله، تلاش می‌شود با واکاوی ابعاد مفهومی این شاخص، جایگاه آن در نظام ارزیابی توسعه کشورها بررسی شود.

مفهوم شاخص توسعه انسانی

شاخص توسعه انسانی (HDI) که مخفف عبارت Human Development Index است، ابزاری آماری برای سنجش میزان پیشرفت کشورها در ابعاد اجتماعی و اقتصادی به شمار می‌رود. ایده اصلی آن بر این اصل استوار است که توسعه واقعی زمانی محقق می‌شود که مردم بتوانند از زندگی سالم، طولانی و همراه با آگاهی بهره‌مند شوند و از استاندارد مناسبی در کیفیت زندگی برخوردار باشند. به همین منظور شاخص توسعه انسانی بر سه بعد اساسی سلامت، آموزش و استاندارد زندگی تمرکز دارد. این شاخص با ترکیب داده‌های مربوط به این سه حوزه نمایی کلی و جامع از وضعیت توسعه انسانی در یک کشور ارائه می‌دهد. در نهایت شاخص توسعه انسانی عددی بین صفر تا یک خواهد بود که هر چه عدد بدست آمده HDI به یک نزدیک‌تر باشد، نشان‌دهنده وضعیت بهتر توسعه انسانی در آن کشور است.

پیش از رواج شاخص توسعه انسانی، سطح توسعه کشورها معمولا با معیارهایی مانند درآمد ناخالص ملی سنجیده می‌شد. اما نهادهای بین‌المللی بر این باور هستند که شاخص‌های صرفا اقتصادی، تصویر کاملی از واقعیت زندگی مردم ارائه نمی‌دهند. در ادامه تصویری از وضعیت HDI کشورهای جهان قابل مشاهده است.

ابعاد شاخص توسعه انسانی چیست؟

شاخص توسعه انسانی مطابق با تصویر زیر بر سه بعد اصلی سلامت، آموزش و استاندارد زندگی تمرکز دارد. این ابعاد به‌ صورت ترکیبی ارزیابی می‌شوند تا تصویری جامع از وضعیت زندگی افراد ارائه شود. هر یک از این ابعاد، نمایانگر بخشی اساسی از کیفیت زندگی است که در ادامه به هر یک پرداخته می‌شود.

سلامت: با استفاده از امید به زندگی در بدو تولد سنجیده می‌شود. این معیار نشان می‌دهد که در زمان تولد، به‌ طور میانگین انتظار می‌رود یک فرد چند سال زندگی کند. عوامل متعددی مانند کیفیت خدمات بهداشتی، دسترسی به مراقبت‌های درمانی و شرایط محیطی بر این شاخص تاثیر می‌گذارند.

آموزش: در این بخش دو شاخص اصلی میانگین سال‌های تحصیل برای بزرگسالان و سال‌های مورد انتظار تحصیل برای کودکان مورد سنجش قرار می‌گیرند. شاخص اول، نشان‌دهنده تعداد سال‌هایی است که جمعیت بزرگسال به‌ طور متوسط تحصیل کرده‌اند. شاخص دوم، میزان تحصیلات پیش‌بینی‌شده برای کودکی در سن ورود به مدرسه را نشان می‌دهد. این دو شاخص در کنار یکدیگر سطح سواد و دسترسی به فرصت‌های آموزشی در جامعه را نشان می‌دهند.

استاندارد زندگی: این بُعد از طریق درآمد ناخالص ملی سرانه سنجیده می‌شود. این معیار، متوسط درآمد هر فرد را با در نظر گرفتن برابری قدرت خرید اندازه‌گیری می‌کند. کشورهایی که سطح درآمد سرانه بالاتری دارند، معمولا از کیفیت زندگی بهتری نیز برخوردار هستند.

نحوه محاسبه شاخص توسعه انسانی (HDI)

برای محاسبه شاخص توسعه انسانی، هر بُعد ابتدا به صورت عدد در بازه صفر تا یک نرمال‌سازی می‌شوند. سپس با استفاده از میانگین هندسی، مقدار نهایی شاخص توسعه انسانی به دست می‌آید.

1. سلامت: برای نرمال‌سازی امید به زندگی، عدد ۲۰ سال به‌ عنوان حداقل و ۸۵ سال به‌عنوان حداکثر در نظر گرفته می‌شود. سپس اختلاف بین امید به زندگی کشور و عدد ۲۰، بر فاصله میان دو مقدار ۲۰ و ۸۵ تقسیم می‌شود. نتیجه‌ی این فرمول عددی بین صفر و یک است که نشان می‌دهد کشور مورد نظر در چه سطحی از شاخص امید به زندگی قرار دارد. برای مثال کشور الف امید به زندگی ۷۰ سال دارد. برای محاسبه شاخص نرمال‌شده سلامت، ابتدا اختلاف بین مقدار واقعی (۷۰ سال) و مقدار حداقل (۲۰ سال) محاسبه می‌شود. این عدد برابر با ۵۰ خواهد بود. سپس این عدد بر اختلاف بین مقدار حداکثر (۸۵ سال) و حداقل (۲۰ سال) یعنی ۶۵ تقسیم می‌شود. نتیجه حاصل عددی نزدیک به ۷۶۹ هزارم خواهد بود.

2. آموزش: در این بخش هر یک از شاخص‌های میانگین سال‌های تحصیل برای بزرگسالان و سال‌های مورد انتظار تحصیل برای کودکان به‌ صورت جداگانه نرمال‌سازی می‌شوند. برای شاخص میانگین سال‌های تحصیل (افراد ۲۵ ساله و بالاتر)، مقدار حداکثر ۱۵ سال و برای سال‌های مورد انتظار تحصیل (کودکان در سن ورود به مدرسه)، مقدار حداکثر ۱۸ سال در نظر گرفته می‌شود. مقدار حداقل برای هر دو شاخص، صفر تعیین شده است. نرمال‌سازی این شاخص‌ها با استفاده از فرمول خطی زیر انجام می‌گیرد تا مقادیر آن‌ها در بازه صفر تا یک قرار گیرد:

شاخص نرمال‌شده = (مقدار واقعی – حداقل مقدار) ÷ (حداکثر مقدار – حداقل مقدار)

در پایان، با محاسبه میانگین حسابی این دو شاخص نرمال‌شده، مقدار نهایی بُعد آموزش در شاخص توسعه انسانی به دست می‌آید. برای مثال شاخص بُعد آموزش برای کشور فرضی «ب» از طریق میانگین ساده دو شاخص نرمال‌شده به‌دست می‌آید. با در نظر گرفتن مقادیر ۰٫۵۳۳ و ۰٫۷۲۲ برای میانگین سال‌های تحصیل و سال‌های مورد انتظار تحصیل، مجموع این دو برابر با ۱٫۲۵۵ است که با تقسیم بر دو، مقدار تقریبی ۰٫۶۲۸ حاصل می‌شود. این عدد، وضعیت کشور «ب» را در بُعد آموزش در بازه صفر تا یک نشان می‌دهد.

3. استاندارد زندگی: از طریق درآمد ناخالص ملی سرانه بر اساس برابری قدرت خرید ارزیابی می‌شود. در این بُعد، به جای استفاده مستقیم از مقدار درآمد، از لگاریتم آن استفاده می‌شود تا حساسیت شاخص نسبت به اختلاف‌های شدید درآمدی کاهش یابد. در این فرمول، برای نرمال‌سازی ابتدا لگاریتم درآمد واقعی محاسبه می‌شود. سپس، اختلاف بین لگاریتم درآمد واقعی و لگاریتم حداقل درآمد ۱۰۰ دلار، بر اختلاف بین لگاریتم حداکثر درآمد ۷۵,۰۰۰ دلار و لگاریتم حداقل درآمد تقسیم می‌شود. نتیجه‌ی این نسبت عددی بین صفر و یک خواهد بود که موقعیت درآمد واقعی را در بازه مشخص‌شده نشان می‌دهد.

برای مثال کشور فرضی «ج» دارای درآمد ناخالص ملی سرانه ۱۵ هزار دلار بر حسب برابری قدرت خرید است. با در نظر گرفتن مقادیر حداقل ۱۰۰ دلار و حداکثر ۷۵ هزار دلار، این مقدار از طریق نرمال‌سازی لگاریتمی به عددی بین صفر تا یک تبدیل می‌شود. این عدد، جایگاه کشور «ج» را در بُعد استاندارد زندگی نشان می‌دهد. در این روش، استفاده از لگاریتم به‌ منظور بازتاب اهمیت کاهشی افزایش درآمد صورت می‌گیرد.

در نهایت، سه بُعد نرمال‌شده با استفاده از میانگین هندسی ترکیب می‌شوند تا امتیاز نهایی شاخص توسعه انسانی برای هر کشور حاصل شود. این روش باعث می‌شود که تاثیر هر بُعد به‌ صورت متوازن در شاخص نهایی لحاظ شود. عدد حاصل همواره بین صفر و یک قرار دارد. عددی که به یک نزدیک‌تر باشد، نمایانگر سطح بالاتری از توسعه انسانی است.

تفسیر نتایج شاخص توسعه انسانی و دسته‌بندی کشورها

مقادیر بالای HDI معمولا نشانه‌ای مثبت محسوب می‌شوند. این وضعیت نشان می‌دهد که کشور از خدمات بهداشتی، آموزشی و فرصت‌های اقتصادی مناسبی برخوردار است. در مقابل، مقادیر پایین HDI معمولا منعکس‌کننده درآمد سرانه پایین و سطوح بالای فقر انسانی است. کشورهای با رتبه‌های بالای شاخص توسعه انسانی در گزارش‌های سازمان ملل عمدتا کشورهایی توسعه‌یافته محسوب می‌شوند. بر اساس مقدار HDI، کشورها در چهار دسته اصلی توسعه انسانی بسیار بالا، بالا، متوسط و پایین طبقه‌بندی می‌شوند.

بر اساس داده‌های منتشرشده در وب‌سایت بررسی جمعیت جهان به نشانی worldpopulationreview در سال 2023، کشور ایسلند با شاخص توسعه انسانی 0.972 در صدر کشورهای دارای سطح بسیار بالا از توسعه انسانی قرار داشته و بوسنی با شاخص 0.804 پایین‌ترین رتبه را در میان کشورهای این گروه به خود اختصاص داده است.

میان کشورهایی که در رده توسعه انسانی بالا قرار دارند، ایران با شاخص ۰.۷۹۹ بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده است، در حالی که نائورو با شاخص ۰.۷۰۳ پایین‌ترین جایگاه را در این گروه دارد.

در دسته کشورهای با توسعه انسانی متوسط، بوتان با شاخص ۰.۶۹۸ بالاترین رتبه را دارا است و لسوتو با شاخص ۰.۵۵۰ کم‌ترین رتبه را در این گروه دارد.

در گروه کشورهای با سطح توسعه انسانی پایین، پاکستان با شاخص ۰.۵۴۴ بالاترین رتبه را در این دسته دارد. همچنین سودان جنوبی با شاخص ۰.۳۸۸ پایین‌ترین رتبه HDI را در سطح جهان به خود اختصاص داده است.

روند تغییرات شاخص توسعه انسانی ایران از سال 1990 تا 2023 در تصویر زیر قابل مشاهده است. بین این سال‌ها، مقدار شاخص توسعه انسانی ایران از ۰.۶۲۶ به ۰.۷۹۹ تغییر کرده است که نشان‌دهنده رشد ۲۷.۶ درصدی خواهد بود.

محدودیت‌ها و انتقادات شاخص توسعه انسانی

شاخص توسعه انسانی (HDI) به‌رغم کاربرد گسترده و پذیرش جهانی به عنوان ابزاری برای سنجش سطح توسعه کشورها، با انتقاداتی نیز مواجه شده است. برخی معتقدند این شاخص نمایی کامل و دقیق از توسعه انسانی ارائه نمی‌دهد و گاه به روشی ساده‌سازی شده و ناقص محدود می‌شود. مهم‌ترین نکات انتقادی شامل موارد زیر هستند:

۱. عدم پوشش جنبه‌های کیفی زندگی: HDI به طور عمده بر داده‌های کمی تمرکز دارد و برخی ابعاد مهم کیفی مانند احساس امنیت، مشارکت اجتماعی را در بر نمی‌گیرد. همچنین، تفاوت در کیفیت آموزش یا دلایل حضور افراد در مدرسه (اجبار یا انتخاب) در محاسبات لحاظ نشده است.

2. نقض اصول طراحی شاخص‌های ترکیبی: یکی از اصول اساسی در ساخت شاخص‌های چندبعدی، اجتناب از وارد کردن مولفه‌هایی است که همبستگی بالایی با یکدیگر دارند. در HDI ارتباط نزدیک بین درآمد، آموزش و بهداشت ممکن است باعث دو بار شمرده شدن برخی عوامل شده و دقت شاخص را کاهش دهد.

۴. مشکل در مقایسه داده‌ها: چون هر کشور ممکن است روش یا تعریف متفاوتی برای محاسبه سال‌های تحصیل و امید به زندگی داشته باشد، نتایج به دست آمده قابل مقایسه دقیق نیستند.

۵. انتقاد از وزن‌دهی برابر به ابعاد شاخص: دادن وزن یکسان به سه بخش آموزش، سلامت و درآمد، با این فرض که هر کدام اهمیت برابری دارند، مورد تردید است و برخی معتقدند وزن‌ها باید بر اساس اولویت‌ها و شرایط ویژه هر کشور تعیین شود.

با در نظر گرفتن این محدودیت‌ها دفتر گزارش توسعه انسانی سازمان ملل اقدام به معرفی شاخص‌های مکمل مانند شاخص نابرابری جنسیتی و شاخص‌های مرتبط با نابرابری‌های اجتماعی دیگر کرده است تا ابعاد گسترده‌تری از رفاه و نابرابری اجتماعی و اقتصادی را پوشش دهند. همچنین، برای درک دقیق‌تر وضعیت توسعه انسانی، توصیه می‌شود HDI به همراه شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی دیگر مانند نرخ رشد اقتصادی، فرصت‌های شغلی و کیفیت زندگی تحلیل شود.

ارتباط شاخص توسعه انسانی با بازار سرمایه

شاخص توسعه انسانی (HDI) معیاری کلی برای سطح زندگی افراد در هر کشور است. اما می‌تواند به طور غیرمستقیم بر بازار سرمایه تاثیر بگذارد. رابطه بین HDI و بازار سرمایه را می‌توان به صورت زیر توضیح داد:

• پیوند با قدرت اقتصاد
  کشورهایی که دارای HDI بالاتری هستند، معمولا سیستم‌های آموزشی و بهداشتی پیشرفته و درآمدهای بالاتری دارند که این موارد اغلب با اقتصاد قوی‌تر و بازارهای مالی پایدارتر هم‌زمان خواهد بود.

• تاثیر بر بهره‌وری و نوآوری
  سطح بالای توسعه انسانی می‌تواند بهره‌وری و نوآوری را افزایش دهد که به رشد اقتصادی کمک می‌کند.

• رشد اقتصادی و عملکرد شرکت‌ها
  افزایش بهره‌وری و نوآوری، رشد اقتصادی را تسریع می‌کند و این رشد به نوبه خود عملکرد شرکت‌های فعال در بازار سهام را تقویت می‌کند.

• جذابیت برای سرمایه‌گذاران
  سرمایه‌گذاران ممکن است بازارهای کشورهایی با HDI بالا را به دلیل پتانسیل رشد اقتصادی پایدار و کیفیت بالای زندگی فرصت‌های جذاب‌تری برای سرمایه‌گذاری بدانند.

البته باید توجه داشت که رابطه میان HDI و بازار سهام غیرمستقیم است و عملکرد بازار تحت تاثیر عوامل متعددی مانند سیاست‌های دولتی، نرخ بهره، تورم و تحولات جهانی قرار دارد. علاوه بر این موانعی مانند ناپایداری سیاست‌های خارجی که توسعه HDI را محدود می‌کنند می‌توانند به‌صورت هم‌زمان بر محیط سرمایه‌گذاری و بازار سهام اثر منفی داشته باشند.

در نهایت شاخص توسعه انسانی (HDI) ابزاری کلیدی برای سنجش توسعه کشورها است که بر سه بعد اصلی سلامت، آموزش و استاندارد زندگی تمرکز دارد. اگر چه این شاخص با برخی محدودیت‌ها و نقدها همراه است، اما همچنان معیاری مهم برای درک بهتر رفاه انسانی به شمار می‌رود و دیدگاهی فراتر از صرف رشد اقتصادی ارائه می‌کند.