بانکداری اسلامی چیست؟
از زمان راه‌اندازی اولین بانک اسلامی در 60 سال پیش، امور مالی منطبق با شریعت اسلام به عنوان یکی از بخش‌های بانکی با سرعت در حال رشد است. اما به راستی بانکداری اسلامی چیست و چه تفاوتی با خدمات بانکی مرسوم دارد؟ این مقاله به این پرسش پاسخ می‌دهد.
در این خصوص مقاله بانکداری چیست؟ را بخوانید…
تعریف بانکداری اسلامی
بانکداری اسلامی شیوه‌ای از بانکداری است که براساس دین و شریعت پایه‌ریزی شده است. الگوی بانکداری اسلامی براساس اصول شرعی مبتنی بر قرآن ایجاد شده و سه فعالیت اصلی؛ خدمات بانکی، بیمه و تامین مالی را پوشش می‌دهد. این نوع بانکداری تقریبا تمام خدمات بانک‌های متعارف را ارائه می‌دهند، با این تفاوت که این بانک‌ها، هیچ بهره‌ای نمی‌دهند و نمی‌گیرند. همچنین هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری در اموری که برای جامعه مضر است؛ مانند سرمایه‌گذاری در مشروبات الکلی، دخانیات، قمار و غیره را انجام نمی‌دهند.
اصول بانکداری اسلامی
در بانکداری اسلامی دو اصل اساسی وجود دارد که در ادامه آورده شده است:
مشارکت (تقسیم سود و زیان): بانک‌های اسلامی از واژه مشارکت برای کسب سود استفاده می‌کنند، به این معنی که وام‌گیرنده به جای پرداخت بهره، در واقع سود خود را با بانک تقسیم می‌کند. بنابراین هنگامی که مشتریان پول خود را در بانک سپرده‌گذاری می‌کنند، بانک‌ها با آن پول، سرمایه‌گذاری‌های منطبق با شریعت را انتخاب و سپس سود و ریسک را به طور مساوی با مشتری تقسیم می‌کنند.
ممنوعیت دریافت بهره: “بهره” که در زبان عربی به عنوان ربا شناخته می‌شود، در بانکداری اسلامی ممنوع است. همچنین هرگونه سرمایه‌گذاری مرتبط با قمار، مشروبات الکلی، سیگار، گوشت خوک، مواد مخدر، اسلحه، یا سایر فعالیت‌هایی که ممکن است بر جامعه تاثیر منفی بگذارد، غیرمجاز است.
با توجه به موارد ذکر شده، اصول بانکداری اسلامی در موارد ذیل خلاصه می‌شود:
- ثروت باید از تجارت مشروع و سرمایه‌گذاری مبتنی بر دارایی ایجاد شود. (استفاده از پول برای اهداف کسب درآمد ممنوع است.)
- سرمایه‌گذاری باید برای جامعه منافع اجتماعی و اخلاقی داشته باشد.
- ریسک میز همچون سود باید تقسیم شود.
- از تمام فعالیت‌های مضر ( حرام ) باید پرهیز کرد.
چرا بهره از نگاه بانکداری اسلامی حرام است؟
همان‌طور که گفته شد، بهره به عنوان ربا شناخته می‌شود و عمل منع ربا ناشی از این اصل اسلامی است که پول تنها وسیله‌ای برای مبادله است که به خودی خود هیچ ارزشی ندارد، بنابراین نمی‌تواند پول بیشتری تولید کند، حال این بهره از طریق وام دادن باشد، یا به سپرده‌ها بهره تعلق گیرد. براین اساس بهره، غیراخلاقی و ربوی تلقی می‌شود. در مالی اسلامی این باور وجود دارد که ثروت باید از طریق تجارت واقعی به دست آید و از پولی که کسب می‌شود، باید استفاده مولد کرد. بنابراین سیستم بدون بهره بانکداری اسلامی دارای مزایای اخلاقی نسبت به سیستم بانکداری سنتی‌تر است.
بانکداری اسلامی با استفاده از فعالیت‌های تجاری قصد دارد با بخش‌های واقعی نظام اقتصادی پیوند ایجاد کند. از آنجایی که پول با دارایی‌های واقعی مرتبط است، بنابراین مستقیماً در توسعه اقتصادی نقش دارد.
نحوه فعالیت بانکداری اسلامی با حذف نرخ بهره چگونه است؟
برای پاسخ باید گفت که در بانکداری اسلامی رابطه سپرده‌گذار و بانک به صورت قرض‌دهنده و قرض‌گيرنده نیست، بلکه رابطه وکیل و موکلی میان آنان برقرار است. در واقع سپرده‌گذاری در بانک، تحت عنوان قرض در نظر گرفته شود، بلکه تحت عقودی مانند وکالت صورت می‌گیرد. براین اساس سپرده‌گذار، پول خود را با عقد وکالت در اختیار بانک قرار داده و بانک نیز به عنوان وکیل پول را به چرخه اقتصاد وارد کرده و در اموری مانند مضاربه، اجاره به شرط تملیک، معاملات اقساطی و … استفاده می‌کند و در نتیجه، سود حاصل از آن را پس از کسر حق‌الوکاله خود به مشتری تحویل می‌دهد.
در این میان بانک موظف است، سود علی‌الحسابی که در زمان عقد قرارداد با مشتری تعیین شده را در موعد مشخص به او پرداخت کند. اما براساس قوانین بانک مرکزی، در پایان قرارداد و پس از محاسبات دقیق، اگر سود قطعی از سود علی‌الحساب بیشتر باشد، بانک موظف است، مابه‌تفاوت آن را در پایان قرارداد به مشتری پرداخت کند.
در خصوص وام و تسهیلات بانکی اما در بانکداری اسلامی، بانک‌ها از عقودی همچون جعاله، مضاربه و … استفاده و با شخص وام‌گیرنده مشارکت می‌کنند. در این حالت در واقع بانک پول را به مضاربه گذاشته و وام‌گیرنده مقداری از سود حاصل از مضاربه و … به همراه اصل وام به بانک باز می‌گرداند.
ابزارهای مالی بانکداری اسلامی
بنابر قوانین بانکداری،اسلامی، بهره از عملیات مالی و بانکی حذف و ابزاری با نام عقود اسلامی جایگزین آن شده است. بنابراین ابزارهای اسلامی بازار پول، همگی مبتنی بر عقود اسلامی مانند اجاره، مشاركت، مضـاربه و… هستند که در ادامه به صورت مختصر تشریح شده‌اند:
مضاربه (بازرگانی داخلی، صادراتی و وارداتی): مضاربه عقدی است که براساس آن یکی از طرفین به عنوان مالک (بانک) تامین سرمایه (نقدی) را بر عهده می‌گیرد، با این شرط که طرف دیگر (عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصله هر دو طرف شریک باشند.
مشارکت مدنی (بازرگانی، تولیدی، صادراتی، مسکن و ساختمان): مشارکت مدنی در واقع مشارکت (نقدی و یا غیر‌نقدی) اشخاص حقیقی و حقوقی متعدد به صورت مشاع و به قصد انتفاع در امور بازرگانی، تولیدی و … است.
فروش اقساطی (مواد اولیه، ماشین‌آلات و مسکن): فروش اقساطی عبارت از واگذاری کالا با نرخ مشخص از شخصی (حقیقی یا حقوقی) به شخصی دیگر (حقیقی یا حقوقی) است، که تمام یا قسمتی از بهای مزبور به اقساط مساوی یا غیرمساوی در سر رسیدهای معین دریافت می‌شود.
سلف: سلف قراردادی است که براساس آن بانک محصولات تولیدی مشتری را خریداری و بهای آن کالا را نقدای پرداخت و کالا را در آینده تحویل می‌گیرد.
اجاره به شرط تملیک: اجاره به شرط تملیک عقد اجاره‌ای است که در آن شرط می‌شود که مستاجر (مشتری) در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد، در پایان مدت اجاره مالک دارایی تحت اجاره شود.
قرض الحسنه (ازدواج، تعمیر و تامین مسکن، کمک هزینه درمان و کمک هزینه تحصیلی): قرض الحسنه عقدی است که براساس آن بانک (به عنوان قرض‌دهنده) مبلغ معینی را طبق شرایط مقرر به اشخاص (به عنوان قرض‌گیرنده) واگذار می‌کند.
جعاله: جعاله در واقع الزام یک شخص (جاعل یا کارفرما) به پرداخت مبلغ یا اجرتی مشخص (جعل) در مقابل انجام عملی معین طبق قرارداد است.
جمع‌بندی
بانکداری متعارف بر بخش عمده‌ای از عملیات بانکی در سطوح بین‌المللی تسلط دارد. با این حال، در سی سال گذشته، برخی از کشورهای مسلمان، بانکداری اسلامی را آغاز کرده‌اند که به موازات سیستم بانکداری متعارف پیش می‌رود. همان‌طور که در این مقاله ذکر شد، این نوع بانکداری از اصول اسلامی منطبق بر دین و شریعت در عملیات خود استفاده می‌کند. در واقع مهم‌ترین تفاوت بین سیستم بانکداری متعارف و بانکداری اسلامی این است که در بانکداری اسلامی ربا و سفته‌بازی ممنوع است.
