تسویه معاملات بورس چگونه است؟
برای بسیاری از سرمایه‌گذاران، انجام معاملات یک فرآیند فوری است. گاهی ممکن است که معامله‌گران با خروج از موقعیتی، بلافاصله قصد شروع یک معامله جدید را داشته باشند، اما برای این کار با محدودیت مواجه می‌شوند. نکته‌ای که باید به آن توجه شود آن است که دو تاریخ مهم در هر معامله‌ای وجود دارد. تاریخ معامله روزی است که یک معامله با موفقیت انجام می‌شود. این در حالی است که تاریخ تسویه معاملات زمانی است که آن معامله رسمی می‌شود. بنابراین تا زمان تسویه معاملات، معامله‌گران برای آغاز معامله جدید محدودیت خواهند داشت. اما تسویه معاملات بورس چیست و چگونه انجام می‌شود؟ در این مقاله به این پرسش‌ها پاسخ داده شده است.
تسویه معاملات چیست؟
عبارت «تسویه حساب» به معنای ایجاد تعادل و موازنه در حساب است. به زبان ساده‌تر این عبارت در مواقعی استفاده می‌شود که حساب مالی افراد پرداخته شده و دیگر کسی در یک معامله، طلبکار یا بدهکار نباشد. در بازار سهام که محلی برای خرید و فروش اوراق بهادار است یا سایر بازارهای مالی، از عبارت تسویه معاملات در زمان تبادل پول و اوراق استفاده می‌شود.
بنابراین تسویه حساب در معاملات یک فرآیند دو طرفه است که در آن اوراق بهادار از سوی فروشنده به خریدار تحویل داده می‌شود و فروشنده پول نقد دریافت می‌کند. عمدتا تاریخ معامله با حرف «T» نشان داده می‌شود و تاریخ تسویه به طور معمول «تعداد روز برای تسویه + T» طول می‌کشد.
انواع تسویه معاملات در بورس
به طور کلی، معامله‌گران برای انجام معاملات بورسی باید در ابتدا از طریق ثبت‌نام در یک کارگزاری معتبر اقدام کنند. کارگزار واسط بین خریدار و فروشنده است و این دو را به یکدیگر وصل می‌کند. افراد برای معامله باید پنل معاملاتی کارگزاری خود را شارژ مالی کنند. از طرفی معاملات آنان ممکن است به صورت اعتباری نیز از طریق کارگزاری انجام شود. بنابراین فرآیند تسویه حساب مشتری با کارگزاری به دو صورت نقدی و اعتباری انجام می‌شود که تنها تفاوت بین معاملات نقدی و اعتباری، زمان پرداخت است.
تسویه نقدی: به طور کلی تراکنش‌های نقدی به پرداخت‌های فوری پس از خرید اشاره دارد. در حسابداری کلمه نقدی صرفا به این معنی است که معامله بلافاصله تسویه شده است. برای تسویه نقدی، سهامداران با شارژ حساب کارگزاری خود، می‌توانند به همان میزان سهام یا سایر اوراق بهادار خریداری کنند. در این حالت پس از انجام معامله مبلغ از حساب آنان کسر خواهد شد.
تسویه اعتباری: پرداخت برای تراکنش اعتباری در تاریخی در آینده تسویه می‌شود. به این صورت که افراد بر اساس شرایط تعیین‌شده کارگزاری و میزان اعتبار خود از کارگزاری مبلغی به عنوان اعتبار دریافت می‌کنند، به این معنی که تا مبلغ مشخصی می‌توانند سهام یا سایر اوراق بهادار را خریداری کنند، بدون آنکه نیاز به شارژ نقدی حساب باشد. در واقع کارگزار به اعتبار مشتری، وجه نقد معامله را به فروشنده پرداخت می‌کند و مشتری زمانی در آینده حساب اعتباری خود را تسویه می‌کند.
فرآیند تسویه معاملات بورس چگونه است؟
احتمالا برای همه افراد این موقعیت ایجاد شده باشد که پس از فروش سهام خود خیلی سریع و آنی به وجه نقد خود دسترسی ندارند و حتی بلافاصله نمی‌توانند با پول ماحصل از فروش سهام خود وارد برخی معاملات دیگر شوند. این در حالی است که سهام خریداری شده از پرتفوی فروشنده به پرتفوی خریدار منتقل می‌شود. در این حالت چه اتفاقی می‌افتد؟
در این خصوص باید گفت که فرآیند تسویه معاملات در بازارهای بورس و فرابورس به این صورت است که خریدار و فروشنده درخواست خرید یا فروش خود را از طریق کارگزار خود ثبت می‌کنند. پس از تطبیق خریدار و فروشنده با یکدیگر، کارگزار به عنوان واسط میان خریدار و فروشنده، وجه نقد فروشنده را از حساب معاملاتی او کسر و در اختیار شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار قرار می‌دهد تا این نهاد وجوه معامله را در سیستم مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه ثبت کند. این نهاد در زمان مشخص شده پول را پس از کسر کارمزد به کارگزار بازگردانده و کارگزار بر اساس درخواست فروشنده، حساب او را شارژ یا وجه مورد نظر را به حساب بانکی فروشنده واریز می‌کند، در این حالت تسویه معاملات صورت می‌گیرد. البته تسویه معاملات برای بورس‌های نظیر بورس کالا اندکی متفاوت است.
نحوه تسویه و پایاپای معاملات بورس کالا
فرآیند تسویه در اتاق پایاپای بورس کالا صورت می‌گیرد. اتاق پایاپای در واقع یک واحد سازمانی از شرکت است که وظیفه آن تسویه و پایاپای کردن قراردادهای معامله شده در بورس است. تسویه معاملات در بورس کالا فرآیندی است که طی آن حقوق و تعهدات طرفین معامله محاسبه و به ترتیبی که در دستورالعمل بورس کالا آمده، وجوه حاصل از معامله تسویه و اسناد مربوطه مبادله می‌شود. به طور کلی تاریخ تسویه معاملات در بورس کالا سه روز کاری بعد از روز انجام معامله است. همچنین فرآیند تسویه به دو روش نقدی و اعتباری انجام می‌شود.
پس از انجام معاملات و ارائه گواهی انجام معامله به اتاق پایاپای، صورتحسابی که شامل اطلاعات قرارداد از جمله ارزش قرارداد، مالیات، کارمزدهای مصوب اعم از کارمزدهای کارگزار، بورس، حق نظارت سازمان و سایر هزینههای مصوب است، از سوی اتاق پایاپای صادر می‌شود. اعضای اتاق پایاپای که شامل کارگزار، معامله‌گر و… هستند، موظفند تا براساس صورتحساب صادره نسبت به تسویه معاملات خود طی مهلت تسویه و بر اساس ضوابط اقدام کنند. اگر تسویه کاملا توسط کارگزار خریدار انجام شده باشد، اتاق پایاپای نسبت به صدور اعلامیه تسویه وجوه آن معامله اقدام می‌کند.
پس از صدور اعلامیه، کارگزار فروشنده حواله خرید کالا را طبق ضوابط دستورالعمل تسویه بورس کالا صادر می‌کند که پس از آن اتاق پایاپای، نسبت به واریز وجوه مربوط و کارمزدها به حساب ذینفعان اعم از فروشنده، بورس و… و همچنین ارایه حواله خرید کالا به کارگزار خریدار اقدام می‌کند.
تسویه معاملات بعد از چند روز کاری انجام می‌شود؟
به طور کلی زمان تسویه معاملات اوراق بهادار و سایر ابزارهای معاملاتی در بورس، یک تا ۳ روز است. نکته مهم که باید به آن توجه داشت، آن است که فروشندگان بلافاصله بعد از انجام معامله و فروش اوراق، واحدهای صندوق یا هر دارایی دیگر، تنها امکان معامله دارایی دارد که زمان تسویه معاملات آن مطابق با دارایی باشد که به فروش رسیده است. برای مثال اگر زمان تسویه سهام فروخته شده، T+2 باشد، معامله‌گر نمی‌تواند نسبت به خرید و فروش دارایی با زمان تسویه T+1 اقدام کند و باید حتما زمان تسویه T+2 یا بیشتر باشد.
در جدول ذیل زمان تسویه معاملات سهام و سایر اوراق بهادار آورده شده است:
جمع‌بندی
تسویه معاملات یک فرآیند دو طرفه است که در مرحله نهایی معامله قرار می‌گیرد. درست زمانی که خریدار اوراق بهادار و فروشنده مبلغ معامله را دریافت کردند، معامله تسویه می‌شود. تاریخ معامله با حرف «T» نشان داده می‌شود، این در حالی است که تسویه حساب نهایی لزوما در همان روز اتفاق نمی‌افتد و به صورت یک روز (عددی) در کنار حرف T قرار می‌گیرد. تسویه ممکن است به صورت نقدی یا اعتباری انجام شود که تفاوت این دو در زمان پرداخت است.
