بازار آتی چیست؟ انواع قراردادهای آتی

بازار آتی یکی از انواع بازارهای مالی است که همان‌طور که از نام آن پیدا است، حکایت از معاملات یک کالا یا دارایی در آینده را دارد. در بازار آتی قراردادها بر اساس شرایطی برای تحویل یا تسویه نقدی یک دارایی مشخص، مانند سهام، مواد خام یا محصولات، در تاریخ مشخصی در آینده تنظیم می‌شود. در این مقاله علاوه بر تشریح بازار آتی، انواع قرارداد در این بازار و شرایط معامله در آن تشریح شده است.

تعریف بازار آتی

کلمه «آتی» به معنای آینده است. بنابراین بازار آتی، بازاری است که تبادلات کالا و پول در زمانی مشخص در آینده صورت می‌گیرد. برای مثال فردی محصول یا کالای شخص دیگری را بر اساس قیمت‌های فعلی و پیش‌بینی‌های خود خریداری می‌کند، اما تحویل کالا و تبادل پول در زمانی توافق شده در آینده صورت می‌گیرد. بستری که این معاملات در آن صورت می‌گیرد همان بازار آتی است. بازار آتی مکانیزمی را برای معامله‌گر فراهم می‌کند تا ریسک معاملات را نسبت به بازار نقدی کاهش دهد.

قرارداد آتی چیست؟

پرسشی که در خصوص بازار آتی مطرح می‌شود آن است که اگر معامله‌گران به تعهدات خود پایبند نباشد چه اتفاقی می‌افتد؟ در این‌جا باید گفت که معاملات در بازار آتی بر اساس انعقاد قراردادهایی استاندارد صورت می‌گیرد که به آن قرارداد آتی گفته می‌شود. یک قرارداد آتی شرایطی را برای تحویل یا تسویه نقدی یک دارایی مشخص در زمانی معین در آینده ارائه می‌کند. ارزش قرارداد از ارزش دارایی پایه مشتق می‌شود. صرف‌نظر از نرخ‌های رایج بازار در تاریخ سررسید، خریدار یا فروشنده باید دارایی پایه را به قیمت از پیش تعیین شده خریداری کرده یا بفروشد. منشا قراردادهای آتی در تجارت کالاهای کشاورزی بوده است. این قراردادها دارای استاندارهای مشخصی است که جزییاتی همچون تعیین نوع و اندازه دارای پایه، قیمت دارایی پایه، زمان سررسید و میزان وجه تضمین و… دارد.

انواع قرارداد آتی

قراردادهای آتی انواع مختلفی دارند که شامل قرارداد آتی گروه کالایی و قرارداد آتی گروه مالی می‌شود. در ادامه به تشریح انواع قرارداد های آتی پرداخته شده است:

قرارداد آتی گروه کالایی: ارزش قرارداد آتی بر اساس یک دارایی پایه تعیین می‌شود. زمانی که دارایی پایه در قرارداد آتی یک کالا باشد، آن را قرارداد آتی کالا می‌نامند. کالاها دارایی‌های فیزیکی مانند محصولات کشاورزی، فلزات، انرژی و… هستند. سرمایه‌گذاران موظف به فروش یا خرید مقدار معینی از کالاها در سررسید مشخص در قرارداد آتی هستند. همچنین قیمت کالای اساسی در قرارداد از پیش تعیین شده است.

قرارداد آتی گروه مالی: این قراردادهای آتی شامل ابزارهایی همانند ارز، اوراق قرضه، سهام و… می‌شوند که در ادامه قرارداد آتی ارز و سهام تشریح شده‌اند:

• قرارداد آتی ارز: قراردادهای آتی ارز مشتقاتی هستند که معاملات آن بر اساس جفت ارز صورت می‌گیرد. مشابه قراردادهای آتی کالا، معاملات آتی ارز نیز بسیار استاندارد تنظیم می‌شود. قراردادهای آتی ارز سرمایه‌گذار را ملزم به فروش یا خرید مقدار معینی از یک ارز در ازای ارز دیگری می‌کند. ریسک‌های مربوط به ارز را می‌توان با کمک چنین مشتقاتی مدیریت کرد.

• قرارداد آتی سهام: زمانی که دارایی پایه‌ای در بورس زیربنای قراردادهای آتی سهام باشد، آن را قرارداد آتی سهام می‌نامند. در این قرارداد قیمت، زمان سررسید و مقدار سهام از پیش تعیین شده است. این قرارداد به محافظت و مدیریت ریسک پرتفوی افراد در برابر افزایش یا کاهش قیمت سهام کمک می‌کند.

سازوکار قرارداد آتی در ایران

همان‌طور که گفته شد، قرارداد آتی به قراردادی گفته می‌شود که در آن یک دارایی پایه در زمانی مشخص در آینده با قیمت توافق شده معامله می‌شود. این قرارداد یک قرارداد دو طرفه است، به این معنی که معامله‌گران آن هم از رشد قیمت‌ها و هم از افت قیمت‌ها می‌توانند سود کسب کنند و لازمه آن برآورد درست بازار است. معاملات آتی در ایران از طریق بورس کالای ایران انجام می‌شود. برای آنکه طرفین قرارداد به تعهدات خود پایبند باشند، موظف‌اند تا مبلغی را به عنوان وجه تضمین در اتاق پایاپای بورس کالا قرار دهند. در ایران اولین معاملات آتی در سال 1387 با معامله شمش طلای یک اونسی آغاز شد. بعدها قراردادهای آتی سکه امامی رواج پیدا کرد. طی سال‌های اخیر قراردادهای آتی کالاهایی همچون مفتول مس، شمش طلا، زیره سبز، کنجاله سویا و… به بورس کالا افزوده شده است.

مزایا و معایب بازار آتی

بازار آتی مزایا و معایبی به دنبال دارد که در ادامه به آن پرداخته شده است:

مزایای بازار آتی

اهرم: اهرم یک ابزار در بازارهای مالی برای افزایش بازده بالقوه یک سرمایه‌گذاری است. معاملات آتی با اهرم معامله می‌شود که به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا موقعیت‌های بزرگتر را با هزینه اولیه کمتر باز کنند. با این حال، اگر قیمت دارایی در جهت ناخواسته حرکت کند، زیان را افزایش می‌دهد.

تنوع بخشی: معاملات آتی را در سایر کشورها می‌توان در بازارهای مختلفی همچون سهام، بازار ارزهای مختلف، ارزهای دیجیتال و… انجام داد. در ایران معاملات در بازار آتی عمدتا با آتی کالایی‌ها و سهام شناخته می‌شود.

پوشش ریسک: سرمایه‌گذاران می‌توانند با استفاده از معاملات آتی برای محافظت از سودهای تحقق نیافته یا به حداقل رساندن زیان احتمالی استفاده کنند.عملا در این معاملات می‌توان در جهت‌های مختلف موقعیت گرفت و از رشد و ریزش بازار سود برد به نحوی که موقعیت محافظت شده باشد.

معایب بازار آتی

پیچیدگی: در حالی که هر کسی می‌تواند معاملات بازار آتی را انجام دهد، اما قراردادهای آتی پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. موفقیت در بازار آتی زمان و تلاش زیادی نیاز دارد که این به معنای نظارت بر بازار و پیگیری رویدادهای جاری است.

اهرم بیش از حد: اهرم یک شمشیر دو لبه است. از یک طرف، تقویت بازده با هزینه نقدی کمتر می‌تواند سودمند باشد. از طرفی اگر قیمت‌ها برخلاف پیش‌بینی افراد تغییر کند، متحمل زیان بیشتری می‌شوند. به عبارت دیگر، اهرم ضرر را نیز تقویت خواهد کرد.

مدیریت سررسید قرارداد آتی: اکثر قراردادهای آتی دارای تاریخ سررسید هستند که معامله‌گران باید آن را در نظر بگیرند. با نزدیک شدن به سررسید قرارداد، قیمت آن ممکن است به سرعت ارزش خود را از دست بدهد. برای مبارزه با این موضوع، سرمایه‌گذاران اغلب با نزدیک شدن به تاریخ سررسید، قراردادهای آتی خود را به یک قرارداد طولانی‌تر منتقل می‌کنند.

تحویل فیزیکی: اگر افراد نتوانند اصطلاحا موقعیت‌های خود را ببندند یا آن‌ها را با قراردادهای جبرانی مبادله کنند، در معرض خطر تحویل فیزیکی دارایی اصلی قرار خواهند گرفت. در این زمان، افراد باید قیمت توافق شده را بپردازند.

علاوه بر مواردی که گفته شد، معاملات آتی بورس کالا شامل مزایای ذیل است:

• تضمین معاملات توسط اتاق پایاپای بورس
• نقدشوندگی بالای معاملات
• هزینه‌های جانبی اندک معاملات

مراحل انجام معامله در بورس آتی کالا

برای ورود به بازار آتی بورس کالا پیش از هرکاری باید کد معاملاتی اخذ شود. برای این کار افراد با مراجعه به کارگزاران دارای مجوز معاملاتی قراردادهای آتی در بورس کالا و ارائه مدارک لازم، نسبت به اخذ کد معاملاتی اقدام می‌کنند. همچنین پس از آن باید کد معاملات آنلاین قراردادهای آتی را از طریق کارگزار مربوطه دریافت کنند. پس از آنکه معامله‌گران کد معاملاتی دریافت کرد، باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین در حساب عملیاتی واریز کنند. همچنین پس از واریز وجه تضمین، سفارش خرید یا فروش خود را به کارگزاری ارسال و موقعیت خرید یا فروش در بازار آتی را دریافت کنند. هر قراردادی یک تاریخ سررسید دارد که مشتری تا زمان سررسید می‌تواند موقعیت‌های خود را به دفعات معامله و از این راه سود کسب کند.

تفاوت قرارداد آتی و اختیار معامله

اختیار معامله یا آپشن و قراردادهای آتی انواع متمایز قراردادهای مشتقه با میزان ریسک، نوع استراتژی‌ها و مقررات متفاوت هستند. درک تفاوت‌های کلیدی بین آن‌ها برای ارزیابی صحیح اینکه کدام ابزار برای سرمایه‌گذاری افراد مناسب‌تر است، مهم است. در قرارداد آتی میزان سود و زیان آن با اهرم است، درحالی که در اختیار معامله سود و زیان ممکن است بی‌نهایت باشد. از جهت میزان ریسک، قرارداد آتی ریسک بیشتری نسبت به قرارداد اختیار معامله دارد. در قرارداد اختیار معامله میزان ریسک بسته به نوع استراتژی محدودتر است. از جهت میزان تعهد، در قرارداد آتی دو طرف معامله موظف به ایفای تعهدات خود هستند اما در اختیار معامله فردی که اختیار خرید یا فروش دارد، مختار است و تعهدی ندارد.

از طرفی تفاوت قرارداد آتی و سلف نیز این است که قرارداد سلف عمدتا برای تامین مالی منعقد می‌شود، اما قرارداد آتی یک نوع روش معاملاتی با استفاده از اهرم و برای کسب بازدهی بیشتر است.

نتیجه‌گیری

قرارداد آتی توافقی میان خریدار و فروشنده برای معامله یک کالا، اوراق و… در آینده است. خریدار و فروشنده کالا در مورد قیمت، کمیت، کیفیت و سایر شرایط مرتبط توافق می‌کنند. قراردادهای آتی به خریداران و فروشندگان این امکان را می‌دهد که نوسانات قیمت را کاهش و ریسک معاملات را مدیریت کنند.