تعرفه چیست؟ معرفی انواع و نحوه عملکرد آن
تعرفه به مالیاتی اطلاق می‌شود که دولت‌ها بر کالاهای وارداتی یا صادراتی وضع می‌کنند. این ابزار یک سیاست‌گذاری اقتصادی مهم است که هم جنبه درآمدی برای دولت دارد و هم نقش تنظیم‌گر در تجارت خارجی ایفا می‌کند. هدف از اعمال تعرفه‌ها تاثیرگذاری بر جریان‌های تجارت بین‌المللی، محافظت از صنایع داخلی و واکنش به اقدامات ناعادلانه سایر کشورها است. با گران‌تر شدن کالاهای خارجی، تعرفه‌ها کالاهای تولید داخل را از نظر قیمت برای مشتریان جذاب‌تر می‌کنند. تعرفه‌ها علاوه بر تاثیر مستقیم بر قیمت کالاهای خارجی، می‌توانند بر سطح رقابت‌پذیری اقتصاد، تراز تجاری و روابط سیاسی کشورها نیز اثرگذار باشند. در این مقاله به معرفی تعرفه، تاریخچه، انواع، نحوه اعمال، اهداف، پیامدها و اهمیت این مفهوم پرداخته شده است.
تاریخچه تعرفه در جهان و ایران
ریشه واژه تعرفه به ایتالیایی “tariffa” و سپس به زبان عربی با کلمه “تعریف” راه یافته است که به معنای اطلاع‌رسانی یا موجودی هزینه‌های پرداخت‌شده به کار می‌رفته است. تاریخچه تعرفه‌ها به دوران باستان و تمدن‌های اولیه بازمی‌گردد. اولین نمونه‌های مشخص از تعرفه‌ها در تجارت بین‌المللی در دوران سومری‌ها و سپس در امپراطوری‌های بزرگ همچون مصر باستان و روم باستان مشاهده می‌شود. در این دوره‌ها، دولت‌ها به منظور جمع‌آوری منابع مالی و حمایت از صنایع داخلی خود، بر واردات کالاها تعرفه وضع می‌کردند.
اما در تاریخ مدرن، مهم‌ترین تحول در زمینه تعرفه‌ها به قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی برمی‌گردد. یکی از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخ تعرفه‌ها، لغو قوانین غلات (Corn Laws) در انگلستان در سال ۱۸۴۶ بود که به طور چشمگیری تعرفه‌ها را کاهش داد و در نتیجه، کشورها شروع به ایجاد سیاست‌های تجاری باز و آزاد کردند. این دوران، عصر انقلاب صنعتی بود که تجارت جهانی را تحت تاثیر قرار داد. پس از آن، در سال ۱۹۴۷، “گات” (General Agreement on Tariffs and Trade) در راستای تسهیل تجارت جهانی و کاهش تعرفه‌ها به طور عمده در سطح بین‌المللی ایجاد شد.
در ایران، تعرفه‌ها به‌طور رسمی از دوران قاجار آغاز شد. اولین قانون تعرفه ایران در سال ۱۸۸۴ (۱۲۶۳ هجری شمسی) تحت عنوان «قانون گمرکات» به تصویب رسید و برای کالاهای وارداتی و صادراتی تعرفه تعیین شد. در این دوره، ایران برای نخستین بار تعرفه‌ها را به طور رسمی به‌عنوان منبع درآمد برای دولت و ابزاری برای تنظیم بازار استفاده کرد. بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تعرفه‌ها به طور چشمگیری تغییر کرد و به ابزاری برای حمایت از تولیدات داخلی و تنظیم واردات استفاده شد. طی دهه‌های اخیر، ایران با توجه به نیازهای اقتصادی و روابط بین‌المللی خود، تعرفه‌های گمرکی را تغییر داده و به‌روزرسانی کرده است.
انواع تعرفه
تعرفه‌ها بر اساس شیوه محاسبه و هدف‌گذاری می‌توانند به انواع مختلفی تقسیم شوند. این تعرفه‌ها معمولا به منظور تنظیم واردات، حمایت از تولید داخلی، یا اعمال فشارهای تجاری بین‌المللی در نظر گرفته می‌شوند. در ادامه به شرح انواع مختلف تعرفه‌ها پرداخته می‌شود:
تعرفه خاص (Specific Tariff): در این روش، تعرفه صرف نظر از قیمت بازار آن کالا به صورت مبلغی ثابت بر هر واحد از کالای وارداتی وضع می‌شود. این نوع تعرفه معمولا برای کالاهای یکنواخت و رایج که قیمت آنها ثابت است، مانند مواد اولیه یا کالاهای مصرفی، استفاده می‌شود. محاسبه و مدیریت این نوع تعرفه ساده‌تر از سایر انواع تعرفه است.
تعرفه ارزش‌محور (Ad Valorem Tariff): این نوع تعرفه به صورت درصدی از ارزش کل کالا تعیین می‌شود. یعنی برای هر کالا درصدی از قیمت آن به عنوان تعرفه دریافت می‌شود. تعرفه ارزش‌محور با تغییرات قیمت کالا در بازار حساس است. یعنی اگر قیمت کالا افزایش یابد، میزان تعرفه دریافتی نیز افزایش می‌یابد. این نوع تعرفه معمولا برای کالاهایی که تنوع قیمتی بالایی دارند و در بازار تغییرات زیادی در قیمت آنها اتفاق می‌افتد، کاربرد دارد.
تعرفه ترکیبی (Compound Tariff): در این نوع تعرفه، همزمان از دو روش تعرفه خاص و تعرفه ارزش‌محور برای یک کالای وارداتی استفاده می‌شود. به این معنا که علاوه بر دریافت مبلغ ثابت برای هر واحد کالا، درصدی از ارزش کالا نیز به عنوان تعرفه دریافت می‌شود. این روش به دولت اجازه می‌دهد هم کنترل قیمت کالا و هم درآمدزایی را به طور همزمان داشته باشد و معمولا برای کالاهایی که هر دو جنبه اهمیت دارند، اعمال می‌شود.
تعرفه مختلط (Mixed Tariff): تعرفه‌های مختلط به صورت شرطی یا متناوب اعمال می‌شوند. یعنی بسته به شرایط از پیش تعیین‌شده، یکی از دو نوع تعرفه خاص یا ارزش‌محور انتخاب می‌شود. برای مثال، واردات کالایی مانند کامیون ممکن است اگر ارزش آن کمتر از حد مشخصی باشد شامل تعرفه خاص شود و اگر ارزش بالاتر باشد، تعرفه ارزش‌محور اعمال شود. این نوع تعرفه انعطاف‌پذیر است و می‌تواند شرایط تجاری متفاوت را پوشش دهد. فرق این تعرفه با تعرفه ترکیبی این است که در تعرفه مختلط، تنها یکی از دو نوع تعرفه اعمال می‌شود بر اساس شرایط، در حالی که در تعرفه ترکیبی هر دو تعرفه همزمان اجرا می‌شوند.
تعرفه ضد دامپینگ (Anti-Dumping Tariff): این تعرفه‌ها به منظور مقابله با فروش کالاهای خارجی با قیمتی کمتر از قیمت واقعی آنها (دامپینگ) وضع می‌شوند. دامپینگ معمولا به قصد از بین بردن رقابت یا تصرف بازار انجام می‌شود، و هدف از این تعرفه‌ها این است که به بازارهای داخلی اجازه داده شود تا از تولیدکنندگان خود حمایت کنند.
تعرفه جبرانی (Countervailing Tariff): این نوع تعرفه‌ها به واکنش به یارانه‌های ناعادلانه‌ای که برخی کشورها به تولیدات خود می‌دهند، وضع می‌شود. به عبارت دیگر، اگر کشوری کالاهایی را با یارانه‌های دولت خود وارد بازار کند تا قیمت آنها را پایین بیاورد، کشور مقصد ممکن است تعرفه جبرانی برای مقابله با این تبعیض تجاری وضع کند.
تعرفه ترجیحی (Preferential Tariff): این تعرفه‌ها برای کالاهای وارداتی از کشورهای خاص که تحت توافق‌نامه‌های تجاری ترجیحی قرار دارند، اعمال می‌شوند. به این ترتیب، این نوع تعرفه‌ها به کشورهای شریک تجاری یا کشورهای در حال توسعه اجازه می‌دهد تا واردات با تعرفه پایین‌تر یا حتی بدون تعرفه انجام دهند.
تعرفه تبعیضی (Discriminatory Tariff): تعرفه‌های تبعیضی برای کالاهای وارداتی از کشورهای خاص و تحت شرایط نامطلوب اعمال می‌شوند. این نوع تعرفه‌ها به عنوان اقدامی تنبیهی در برابر کشورهای ناقض حقوق بشر یا رفتارهای تجاری ناعادلانه استفاده می‌شوند.
تعرفه تلافی‌جویانه (Retaliatory Tariff): این تعرفه‌ها در واکنش به اقدامات تجاری ناعادلانه کشور دیگر وضع می‌شوند. زمانی که یک کشور به دلیل سیاست‌های تجاری یک کشور دیگر به واردات تعرفه‌ها یا موانع غیرمنطقی تحمیل می‌کند، کشور مورد نظر ممکن است برای مقابله با آنها تعرفه تلافی‌جویانه وضع کند. فرق تعرفه تلافی‌جویانه با تعرفه جبرانی این است که تعرفه جبرانی مستقیما برای مقابله با یارانه‌های ناعادلانه واردکننده وضع می‌شود، در حالی که تعرفه تلافی‌جویانه واکنشی به هرگونه اقدام تجاری ناعادلانه کشور دیگر است و به منظور مقابله با یارانه‌ها نیست.
نحوه اعمال تعرفه‌ها
تعرفه‌ها در مرزهای ورودی توسط گمرک کشور واردکننده دریافت می‌شوند و میزان آنها در جدول‌های تعرفه‌ای رسمی هر کشور بر اساس کدهای طبقه‌بندی کالا (HS Code) مشخص می‌شود. این جدول‌ها ممکن است در چارچوب توافق‌نامه‌های تجاری دوجانبه یا چندجانبه بازنگری شوند. ارزش گمرکی کالای وارداتی به‌عنوان قیمت خرید کالا در کشور مبدا به علاوه هزینه‌های بیمه، باربری و سایر هزینه‌های حمل و نقل تا رسیدن کالا به گمرک کشور مقصد محاسبه می‌شود. در ایران، علاوه بر حقوق گمرکی که 4 درصد ارزش گمرکی کالا است، سود بازرگانی نیز وجود دارد که بر اساس شرایط اقتصادی و مصوبات هیئت وزیران تغییر می‌کند.
برای ارزیابی مالیات گمرکی، از کدهای شناسایی کالا (HS Code) استفاده می‌شود که توسط سازمان جهانی گمرک تهیه شده است. این کدها در تعیین نرخ عوارض گمرکی در تعرفه ملی کاربرد دارند. فرار از حقوق گمرکی از طریق کمتر اعلام کردن مقدار یا ارزش کالا یا طبقه‌بندی نادرست کالا برای بهره‌مندی از تعرفه‌های پایین‌تر انجام می‌شود. برخی کشورها به مسافران اجازه می‌دهند تا کالاهایی را بدون پرداخت عوارض وارد کنند. شرکت‌ها برای مدیریت و محاسبه حقوق گمرکی از نرم‌افزارهای برنامه‌ریزی منابع سازمانی (ERP) استفاده می‌کنند.
برخی کشورها از سیستم “سهمیه تعرفه‌ای” استفاده می‌کنند که در آن یک مقدار مشخص از محصول با تعرفه پایین‌تر وارد می‌شود و پس از عبور از این سهمیه، تعرفه بالاتری اعمال می‌شود. این روش‌ها به دولت‌ها امکان می‌دهند تا واردات را کنترل و از سیاست‌های تجاری و اقتصادی خود حمایت کنند.
اهداف اصلی وضع تعرفه بر کالاها از سوی دولت‌ها
دولت‌ها برای وضع تعرفه‌های گمرکی بر روی کالا اهداف مختلفی دارند که هر کدام در راستای تامین نیازهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشورشان صورت می‌گیرد. این اهداف ممکن است در بلندمدت به توسعه اقتصادی و کاهش نابرابری‌های تجاری کمک کند. در ادامه به بررسی مهم‌ترین اهداف وضع تعرفه‌ها پرداخته می‌شود.
حمایت از صنایع داخلی: یکی از رایج‌ترین اهداف، حمایت از تولیدکنندگان داخلی است. به ویژه صنایعی که در مراحل اولیه رشد یا در معرض رقابت شدید با محصولات خارجی قرار دارند. تعرفه‌ها با افزایش قیمت کالاهای وارداتی، تولیدات داخلی را از نظر قیمتی رقابتی‌تر می‌کنند و به آنها فرصت رشد، نوآوری و ایجاد اشتغال می‌دهند.
ایجاد درآمد برای دولت: تعرفه‌ها منبع درآمدی برای دولت هستند و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، بخش قابل توجهی از بودجه عمومی را تشکیل می‌دهند. این تعرفه‌ها از ساده‌ترین روش‌های جمع‌آوری درآمد از مبادلات خارجی به شمار می‌روند.
تنظیم تراز تجاری و کاهش وابستگی: در مواقعی که واردات از صادرات پیشی گرفته باشد، دولت‌ها از تعرفه‌ها برای کاهش واردات و حمایت از تولید ملی استفاده می‌کنند. این اقدام به کاهش خروج ارز، تحریک مصرف کالاهای داخلی و تعدیل ناترازی‌های مزمن تجاری کمک می‌کند.
ابزار فشار سیاسی و دیپلماتیک: تعرفه‌ها گاهی به ابزار فشار ژئوپلیتیکی تبدیل می‌شوند و دولت‌ها از آنها برای چانه‌زنی، مجازات یا محدودسازی کشورهای رقیب استفاده می‌کنند.
پاسخ به رفتارهای ناعادلانه تجاری: در صورت ارائه یارانه‌های ناعادلانه یا دامپینگ توسط کشوری دیگر، دولت‌ها ممکن است با وضع تعرفه‌های جبرانی یا ضد دامپینگ از تولیدکنندگان خود دفاع کنند.
حفظ امنیت ملی: در برخی موارد، تعرفه‌ها برای محدود کردن واردات کالاهایی که ممکن است برای امنیت ملی مضر باشند، استفاده می‌شوند.
کنترل قیمت کالا در داخل کشور: اگر قیمت کالاهای داخلی به دلیل صادرات زیاد افزایش یابد، دولت می‌تواند تعرفه صادرات را بالا ببرد تا عرضه داخلی افزایش یافته و قیمت‌ها کاهش پیدا کند.
پیامدهای اقتصادی تعرفه‌ها بر مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها
تعرفه‌ها تاثیرات مستقیم و چشمگیری بر مصرف‌کنندگان، کسب‌وکارها و ساختار کلی اقتصاد می‌گذارند که در ادامه به این موارد پرداخته می‌شود.
افزایش قیمت برای مصرف‌کننده نهایی: یکی از نخستین و ملموس‌ترین اثرات تعرفه، افزایش قیمت کالاهای وارداتی است. واردکنندگان معمولا هزینه تعرفه‌ها را به قیمت نهایی کالا اضافه می‌کنند و برای خرید این کالاها، نیاز به پرداخت این هزینه‌ها است.
فشار بیشتر بر اقشار کم‌درآمد: تعرفه‌ها اغلب تاثیری نامتقارن بر جامعه دارند و خانوارهای با درآمد پایین که بخش بیشتری از بودجه‌شان را صرف اقلام مصرفی می‌کنند، بیشتر آسیب می‌بینند. این هزینه‌ها ماهیتی مالیات‌گونه دارند اما بارشان بر دوش اقشار پایین‌تر جامعه می‌افتد.
افزایش هزینه‌های تولید برای کسب‌وکارها: بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی، به ویژه تولیدی‌های کوچک و متوسط، به واردات مواد اولیه یا قطعات متکی هستند. اعمال تعرفه بر این واردات، هزینه نهایی تولید را افزایش می‌دهد و حاشیه سود آنها را کاهش یا حتی بقایشان را تهدید می‌کند.
بی‌ثباتی در زنجیره‌های تامین جهانی: در جهانی که زنجیره‌های تامین به هم وابسته هستند، تغییر در سیاست‌های تعرفه‌ای می‌تواند برنامه‌ریزی شرکت‌ها را مختل کند، جریان ورود مواد اولیه را بر هم زند، زمان تحویل را افزایش دهد و حتی به کاهش تولید منجر شود. شرکت‌ها ممکن است برای اجتناب از تعرفه‌ها تولید خود را به کشورهای دیگر منتقل کنند.
آسیب به صادرات و ایجاد جنگ تجاری: تعرفه‌ها می‌توانند منجر به تلافی‌جویی سایر کشورها و اعمال تعرفه‌های متقابل شوند که صادرات کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد و به از دست رفتن بازارهای بین‌المللی می‌انجامد.
ایجاد اختلال در بازار و کاهش رشد اقتصادی: تعرفه‌ها با ایجاد اختلال در جریان آزاد کالاها و خدمات، کارایی بازار را کاهش می‌دهند و می‌توانند رشد اقتصادی را کند کنند.
انحصارگرایی: تعرفه‌های طولانی‌مدت بر واردات ممکن است به انحصار تولید در دست شرکت‌های داخلی منجر شود و این شرکت‌ها بدون ارتقای کیفیت و رقابت‌پذیری، محصولات خود را به بازار عرضه کنند.
تاثیر منفی بر رشد و رفاه اقتصادی: اقتصاددانان تقریبا بر این باور هستند که تعرفه‌ها تاثیر منفی بر رشد و رفاه اقتصادی دارند، در حالی که تجارت آزاد تاثیر مثبتی بر این فرایندها دارد.
تاثیر بر بازارهای مالی: اعلام تعرفه‌ها می‌تواند باعث ریزش شدید بازار سهام و حتی قیمت ارزهای دیجیتال مانند بیت کوین شود که در دوران شوک‌های کلان اقتصادی با سهام فناوری همبستگی دارند.
تعرفه بیشتر بر چه کسانی تاثیر دارد؟
تعرفه‌ها تاثیرات متفاوتی بر گروه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی دارند. مصرف‌کنندگان کم‌درآمد که بخش زیادی از درآمد خود را صرف کالاهای وارداتی می‌کنند، بیشترین تاثیر را از تعرفه‌ها می‌بینند، زیرا افزایش قیمت‌ها فشار مضاعفی بر بودجه محدود آنها وارد می‌کند. کسب‌وکارهای کوچک و متوسط نیز به دلیل وابستگی به مواد اولیه یا قطعات وارداتی، از تعرفه‌ها متضرر می‌شوند، چرا که آنها فاقد منابع و توانایی برای چانه‌زنی با تامین‌کنندگان یا انتقال هزینه به مصرف‌کننده هستند.
علاوه بر این، تولیدکنندگان صادرات‌محور نیز در صورت اعمال تعرفه‌های تلافی‌جویانه از سوی کشورهای هدف، ممکن است با کاهش تقاضا در بازارهای خارجی مواجه شده و سهم خود از بازارهای بین‌المللی را از دست بدهند. همچنین، کشورهای در حال توسعه که با تعرفه‌های بالا از سوی کشورهای توسعه‌یافته روبرو هستند، با محدودیت‌هایی در دسترسی به بازارهای جهانی و ادغام در زنجیره تجاری جهانی مواجه می‌شوند. سیاست‌های تعرفه‌ای همچنین می‌توانند بر مناطق و صنایع خاص تاثیر متفاوتی داشته باشند. به‌گونه‌ای که برخی صنایع و مناطق از آن بهره‌مند شده و برخی دیگر متضرر شوند.
اهمیت تعرفه‌ها بر بازارهای جهانی و زندگی روزمره
تعرفه‌ها ابزار قدرتمندی در دست دولت‌ها برای هدایت استراتژی‌های اقتصادی و تجاری هستند. آنها تنها مالیات بر واردات نیستند بلکه به عنوان ابزاری موثر بر تولید داخلی، رفتار مصرف‌کننده و روابط تجاری جهانی عمل می‌کنند. تصمیمات تعرفه‌ای می‌توانند به طور گسترده‌ای زنجیره‌های تامین جهانی را تحت تاثیر قرار داده، تولید را در مناطق خاص تغییر دهند و قیمت کالاها را در سطح جهانی دستخوش تغییر کنند. در دنیای به‌هم‌پیوسته امروز، حتی کشورهای کوچک نیز تحت تاثیر این ابزار قرار می‌گیرند، چرا که تاثیرات آن فراتر از مرزهای ملی است.
در داخل کشور، تعرفه‌ها با افزایش قیمت کالاهای وارداتی، از تولید داخلی حمایت می‌کنند و می‌توانند در کوتاه‌مدت به ایجاد اشتغال و تقویت تاب‌آوری اقتصادی منجر شوند. درآمد حاصل از تعرفه‌ها، دولت‌ها را قادر می‌سازد تا مالیات‌های مستقیم را کاهش دهند، اما از طرفی ممکن است قیمت‌ها را برای مصرف‌کنندگان افزایش دهد و به صادرکنندگان آسیب وارد کند. با افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی، تعرفه‌ها به یکی از ارکان اصلی سیاست تجاری و حتی سیاست‌گذاری جهانی تبدیل شده‌اند.
در زندگی روزمره، تاثیر تعرفه‌ها بر قیمت کالاها و خدمات، از سبد خرید خانوارها گرفته تا هزینه‌های کسب‌وکارها ملموس است. برای مصرف‌کنندگان، تعرفه‌ها به معنای افزایش قیمت کالاهای وارداتی هستند، در حالی که برای کسب‌وکارها، به ویژه آن‌هایی که به مواد اولیه یا قطعات وارداتی وابسته‌اند، این افزایش هزینه می‌تواند به کاهش سود یا حتی از دست دادن رقابت‌پذیری منجر شود. اما در عین حال، برای برخی صنایع، تعرفه‌ها می‌توانند فرصتی برای رشد فراهم کنند، البته در صورتی که همراه با بهره‌وری و نوآوری باشد.
جمع‌بندی
تعرفه‌ها مالیاتی هستند که دولت‌ها بر واردات و صادرات کالاها وضع می‌کنند و به‌عنوان ابزاری کلیدی در سیاست‌گذاری اقتصادی و تجاری کشورها عمل می‌کنند. این ابزار نه‌تنها به عنوان منبع درآمد برای دولت‌ها، بلکه به‌عنوان یک روش برای تنظیم بازار، حمایت از صنایع داخلی و کنترل روابط تجاری بین‌المللی استفاده می‌شود. تعرفه‌ها تاثیرات عمیقی بر قیمت‌ها، اشتغال و رقابت‌پذیری در بازار داخلی دارند و با تنظیم جریان‌های واردات و صادرات، می‌توانند به تغییرات گسترده در زنجیره‌های تامین جهانی و بازارهای بین‌المللی منجر شوند. به همین دلیل، تعرفه‌ها ابزاری استراتژیک هستند که می‌توانند در کوتاه‌مدت به تقویت تولید داخلی و در بلندمدت به بهبود وضعیت اقتصادی کمک کنند، هرچند که در مواردی ممکن است منجر به افزایش قیمت‌ها و آسیب به مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها شوند.
